2.4. Характар старажытнагрэчаскай цывілізацыі і асаблівасці антычнай філасофскай традыцыі

Характар старажытнагрэчаскай цывілізацыі і асаблівасці антычнай філасофскай традыцыі

2.4

Галоўным цэнтрам старажытнай філасофіі наогул і матэрыялізму ў прыватнасці становіцца антычная Грэцыя – краіна найбольш развітага класа­вага грамадства з рабаўла­дальніцкай дэмакратыяй. У разнастайных формах грэчаскай філасофіі ёсць зародкі амаль усіх пазнейшых тыпаў светапогляду.

Старажытнагрэчаская філасофія па праву можа лічыцца той тэарэ­тычнай базай, на якой вырасла не толькі ўся еўрапейская філасофская думка, але і еўрапейская культура. Асаблівасці заходняга тэарэтычнага мыслення, якія прывялі ў канчатковым выніку да з’яўлення такой формы грамадскай свядомасці, як сучасная навука, караняцца ў асноўных палажэннях старажытнагрэчаскай філасофіі. У сваю чаргу старажытна­грэчаскую філософскую думку нельга зразумець, не праводзячы аналізу тых сацыяльных умоў, у выніку якіх яна ўзнікла і развівалася. Гісторыкі старажытнай Грэцыі канстатуюць дзіўны факт незвычайнага росквіту ўсіх форм духоўнай і матэрыяльнай культуры, якую мела гэта невялікая краіна ў VI–III ст. да н. э. У старажытнай Грэцыі склаўся зусім іншы ў параўнанні са старажытнаўсходняй цывілізацыяй, тып сацыяльных адносінаў, які даў асобе магчымасць ва ўсёй паўнаце праявіць сваю творчую індывідуальнасць.

Гэтай сацыяльнай арганізацыяй з’явіўся старажытнагрэчаскі поліс – невялікі горад з прылеглым да яго сельскім наваколлем. Была створана новая сацыяльная прастора з цэнтрам на гарадской плошчы, дзе грамадзяне дзяржавы-поліса абмяркоўвалі ўсе праблемы яго сацыяльнага жыцця. Хуткае скасаванне архаічных форм радавога ладу ва ўмовах тэхнічнага прагрэсу і эканамічнага ўздыму прывёў не да прыгнечання асобы гіганцкай дзяржаўнай машынай, а да ўзнікнення такога строю думак асобных членаў гэтага поліса, згодна з якім лічылася, што толькі сам індывід з’яўляецца гаспадаром свайго ўласнага лёсу.

Невялікія памеры поліса садзейнічалі таму, што кожны яго грамадзя­нін мог спадзявацца на вагу свайго голасу пры абмеркаванні важных дзяржаўных спраў. Паводле сведчання Фукідыда, кожны спяшаўся удзель­нічаць у грамадскім жыцці, баючыся, што без такога ўдзелу на агульных сходах поліса будуць нейкім чынам занядбаны яго інтарэсы. Аднак для таго, каб яго пачулі на гэтым сходзе і каб ён паўплываў на яго рашэнні, патрэбна была апора не на аўтарытэт іерархіі і традыцый, а на аўтарытэт лагічна несупярэчлівага доказу. Так паступова выпрацоўвался рацыяналь­ная логіка, вызначалася важнейшая роля дыскусіі як адзінага сродку знаходжання ісціны.

Прырода спаборніцтва сацыяльных адносінаў унутры поліса, жаданне даказаць сваю перавагу над супляменнікамі ў любых галінах чалавечае дзейнасці, ці то ў спартыўных гульнях, ці то ў палітычнай барацьбе альбо ў сферы пазнання прыроды і грамадства, фарміруюць такую асаблівасць старажытнагрэчаскай філасофіі як наяўнасць розных філасофскіх школ і напрамкаў, якія спрабавалі выказаць свой ўласны арыгінальны пункт гледжання па ўсіх праблемах пазнання. Гэта абумовіла ў старажытна­грэчаскай думцы прыярытэт навацый над традыцыямі (у адрозненне ад кітайскай ці індыйскай філасофіі, дзе традыцыі былі вызначальным фактарам). Але для таго, каб прыняты школай пункт гледжання атрымаў перавагу ў светапоглядзе суграмадзян, неабходна была апеляцыя не да традыцыйных сістэм вераванняў (яны якраз і аспрэчваліся), а перш за ўсё да розуму. Вось чаму ўжо на ранніх этапах развіцця старажытнагрэчаская філасофія вылучаецца сваёй увагай да логікі доказаў і абвяржэнняў. Менавіта ў старажытнагрэчаскай філасофіі адбываецца рашучая секуля­рызацыя філасофскага мыслення. Слова «міф» і «логас», якія спачатку абазначалі адно і тое ж – слова, расказ, мову, выразна абасабляюцца і супрацьпастаўляюцца адзін аднаму. Калі логас абазначае цяпер не проста мову, а мову, заснаваную на рацыянальных доказах, то пад міфам трэба разумець меркаванне, якое не мае пад сабой якога-небудзь пераканаўчага грунту.

Сваім характарам і скіраванасцю зместу, асабліва метадам філасоф­ствавання, яна адрозніваецца ад старажытных усходніх філасофскіх сістэм і з’яўляецца, па сутнасці, першай у гісторыі спробай рацыянальнага спасціжэння навакольнага свету.

Роданачальнік грэчаскай філасофіі і навукі Фалес разглядаў усю разнастайнасць рэчаў і з’яў прыроды, як праяўленне адзінага, вечнага матэрыяльнага пачатку. Такім матэрыяльным першапачаткам усяго існага ён лічыў ваду і сцвярджаў, што ўсе рэчы ўзніклі з вады, а калі разбу­рацца,то зноў ператвараюцца ў ваду. Вада вечная, а тыя рэчы і з’явы, што ўтвараюцца з яе,– часовыя, яны мінаюць. Фалес першы ў старажытнай Грэцыі стаў на пазіцыю разумення матэрыяльнага адзінства свету і выка­заў прагрэсіўную думку аб ператварэнні адзінай матэрыі з аднаго стану ў іншы.

У канцы VI – пачатку V ст. да н. э. выступіў буйны прадстаўнік стыхій­най матэрыялістычнай дыялектыкі Геракліт Эфескі (530–470 гг. да н. э.). Зыходным пунктам свайго вучэння ён браў прызнанне агню як адзінай матэрыяльнай асновы ўсіх прыродных рэчаў і з’яў. Геракліт лічыў агонь вечнай матэрыяльнай асновай усяго існага, і таму ўсю разнастайнасць з’яў ён імкнуўся тлумачыць змяненнямі агню, усе з’явы свету вывесці з самаруху агню. Свет, космас, паводле яго вучэння, нікім не створаны, а заўсёды быў, ёсць і будзе вечным жывым агнём, які заканамерна загараецца і заканамерна гасне. Агонь, вучыў Геракліт – гэта вечна існая першаматэрыя, аснова ўсяго кругавароту прыродных з’яў. Усе прадметы і з’явы прыроды нараджаюцца з агню і, знікаючы, зноў абарочваюцца ў агонь. Вечны працэс руху матэрыі ён зводзіў да простага кругавароту. Гістарычная каштоўнасць вучэння Геракліта заключаецца ў тым, што ідэю матэрыяльнасці свету ён дапоўніў ідэяй аб яго руху і змяненні як неаб­ходным і заканамерным працэсе. Такую заканамернасць ён назваў лога­сам. Гэтым логасам, усеагульнай заканамернасцю, якой падпарадкоўва­юцца ў сваім руху ўсе прадметы і з’явы прыроды, з’яўляецца ў яго вучэнні барацьба процілегласцей. Ён зрабіў спробу выявіць прычыну руху, пака­заць, што рух і змяненне рэчаў і з’яў ёсць неабходны заканамерны працэс, народжаны барацьбой процілегласцей, і што гэта барацьба з’яўляецца крыніцай руху і змянення ўсяго існага, што ў свеце няма нічога пастаян­нага, у ім усё цячэ, усё змяняецца. Вылучыўшы палажэнне аб барацьбе процілеглых пачаткаў як крыніцы руху ў прыродзе, Геракліт абрунтаваў у той жа час адзінства і непарыўную сувязь процілегласцей у іх барацьбе. Геракліт узяў за аснову ўсяго існага матэрыяльны пачатак, ён па-матэрыя­лістычнаму вырашаў пытанне аб свядомасці і яе адносінах да матэрыі, да цела чалавека. Ён прызнаваў адзінства, непарыўную сувязь свядомасці (душы) і цела і залежнасць свядомасці ад цела, г. зн. другараднасць свядомасці. Геракліт прызнаваў пазнавальнасць навакольнай рэчаіснасці і лічыў, што пазнанне вонкавага свету ажыццяўляецца праз органы па­чуццяў і мыслення. Сапраўдныя веды, веданне логасу з’яўляецца, паводле вучэння Геракліта, вынікам мысліцельнай дзейнасці чалавека.

Філасофія Дэмакрыта. Самым буйным дасягненнем было ў гэты час з’яўленне атамістычнага матэрыялізму, найбольш сталай разнавід­насці матэрыялістычнай філасофіі.

Атамістычны матэрыялізм Леўкіпа (550–440 гг. да н. э.) быў развіты Дэмакрытам (каля 460 – каля 370 г., да н. э.). Ён прызнаваў першаснасць матэрыі, другараднасць свядомасці і пазнавальнасць свету. Сапраўдным існым светам ён лічыў вечную, бязмежную і бясконцую аб’ектную рэаль­насць, якая складаецца з атамаў і пустаты.

Распрацоўваючы праблемы будовы матэрыі, Дэмакрыт стварыў атамістычную карціну свету. Матэрыя, паводле Дэмакрыта,– гэта вечны рух атамаў у пустаце. Атамы недзялімыя, нязменныя, якасна аднародныя, яны адрозніваюцца адзін ад аднаго толькі знешнімі, колькаснымі рысамі: формай, велічынёй, а таксама парадкам і становішчам. Колькасць атамаў, як і іх формаў, бясконцая. Бясконцае мноства атамаў вечнае ў бясконцай пустаце; яны перамяшчаюцца ў розных напрамках, іншы раз сутыкаюцца адзін з адным і ўтвараюць віхры атамаў. Так узнікае бясконцае мноства светаў, якія нараджаюцца і паміраюць, яны нібыта не створаны Богам, а ўзнікаюць і знішчаюцца натуральным шляхам, па неабходнасці. У асноўным для Дэмакрыта характэрны адрыў прасторы ад матэрыі, паколькі ён паказвае яго як існуючы побач з матэрыяй самастойны пачатак і адзін з відаў аб’ектыўнай рэальнасці.

Дэмакрыт абгрунтоўваў атамістычную будову ўсяго існага і даказваў, што і душа – крыніца руху жывых целаў – таксама матэрыяльная і скла­даецца з атамаў. Ён змагаўся супраць вучэння піфагарэйцаў аб бес­смяротнасці душы і даказваў, што гібель арганізма ў выніку распаду атамаў абазначае ў той жа час і смерць душы, рассейванне атамаў, якія складаюць душу. Дэмакрыт лічыў усё ў свеце прычынна-абумоўленым, неабходным і не прызнаваў выпадковасці як аб’ектыўнай з’явы і сцвяр­джаў, што ні ў прыродзе, ні ў грамадстве нічога выпадковага быць не можа. Дэмакрыт, такім чынам, не сумеў вырашыць пытання аб выпад­ковасці і ўзвёў у абсалют неабходнасць.

Дэмакрыт першы з антычных матэрыялістаў стаў сістэматычна дасле­даваць праблемы гнасеалогіі і логікі, разглядаў іх як састаўную частку філасофіі. У аснове тэорыі Дэмакрыта ляжыць тэорыя выніковасці, якая ўяўляе сабой прымітыўную форму тэорыі адлюстравання вонкавага свету ў свядомасці чалавека. Пазнанне, паводле Дэмакрыта, пачынаецца з пранікнення ў органы пачуццяў чалавека копій, якія выцякаюць з паверхні рэчаў, драбнюткіх і найтанчэйшых вобразаў гэтых рэчаў. Пранікаючы ў цела чалавека, які пазнае, вобразы рэчаў судакранаюцца з атамамі душы і выклікаюць у чалавека адпаведныя адчуванні рэчаў вонкавага свету, а затым і думкі пра іх. Крыніцай усіх адчуванняў і ведаў Дэмакрыт прызнаваў вонкавы свет, навакольную рэчаіснасць. Ён вучыў, што без пранікнення ў органы пачуццяў адпаведных вобразаў вонкавых рэчаў у чалавека не могуць узнікнуць ані адчуванні, ані думкі. Гаворачы пра пазнанне, Дэмакрыт падраздзяляў усё існае на два віды – на існуючае «па ісціне»і на існуючае «паводле агульнай думкі».

Да існуючага «па ісціне» ён адносіў усё, што існуе абсалютна незалежна ад чалавека, які пазнае,а існуючым «паводле агульнай думкі » ён называў усё тое, што ў той ці іншай меры залежыць ад людзей, якія адчуваюць уздзеянні вонкавага свету. У гэтым выпадку ў Дэмакрыта выразна праводзіцца тэндэнцыя да раздзялення ўсяго існага на два віды якасці: аб’ектыўныя і суб’ектыўныя. Да аб’ектыўных якасцяў ён адносіў (для атамаў): цвёрдае, мяккае, разрэджанае, цяжкае, лёгкае; да суб’ектыўных: смак, пах, цяпло, холад, колер, лічачы апошняе станам найбольш пачуццёвых успрыманняў чалавека.

Дзяленне Дэмакрытам усіх рэчаў і з’яў на існуючыя «паводле агуль­най думкі» і на існуючыя «па ісціне» ляжыць у аснове яго вучэння аб двух родах свядомасці: «цёмнае» і «светлае», і адпаведна аб ролі пачуццяў і мыслення ў пазнанні. Вучэнне Дэмакрыта аб пазнанні гістарычна каштоў­нае тым, што ў ім з матэрыялістычных пазіцый пастаўлены і асветлены важнейшыя гнасеалагічныя пытанні. Так Дэмакрыт зрабіў важны крок у тым кірунку, які ў канчатковым выніку ў XVII–XVIII ст. прывёў да ўзнік­нення навукі Новага часу.

Філасофія Платона. Платон (428/427–348/347 гг. да н. э.) – ідэо­лаг афінскай рабаўладальніцкай дэмакратыі. Выступіў са шматлікімі твора­мі, у якіх тэарэтычна абгрунтаваў ідэалістычны светапогляд. Абагульня­ючы і развіваючы ідэалістычныя погляды сваіх папярэднікаў (піфагарэй­цаў), Платон вёў сістэматычную барацьбу з матэрыялістычнай філасо­фіяй, асабліва з ыычэннямі яе галоўных прадстаўнікоў – Геракліта і Дэмакрыта. Для тлумачэння быцця развіваў тэорыю аб існаванні бес­цялесных формаў рэчаў, якія называў «відамі» ці «ідэямі» і якія атаясам­ліваў з быццём. Платон прызнаваў свет вечных, нязменных, самастойна існуючых «ідэй». Ідэі, якія ўтвараюць з пункту гледжання Платона першас­нае і адзіна сапраўднае быццё, па сутнасці з’яўляюцца ні чым іншым, як агульнымі паняццямі чалавека аб рэчах пачуццёвага свету, адарванымі ад гэтых рэчаў і пераўтворанымі ў абсалют, у самастойныя істоты. Філасофія Платона лічыць матэрыяльны свет другасным, які мінае і не ёсць дасканалым, а свет ідэй – першасным, вечным і дасканалым узорам. Існае ёсць толькі ідэя, а матэрыя – не існае.

Філасофія Платона, акрамя вучэння аб быцці, як свеце ідэй, змяшчае ў сабе таксама вучэнне аб пазнанні, важнейшым раздзелам якога з’яўля­ецца «тэорыя ўспаміну». У вучэнні аб пазнанні Платон зыходзіў з свайго раздзялення свету на вечныя ідэі і мінучыя рэчы. Ідэі ён лічыў аб’ектам ведаў, а рэчы – аб’ектам думкі. Веды, ідэі, вучыў Платон, даюцца аб­страктным мысленнем, а думка, уяўленне аб рэчах, – спараджаецца пачуццёвым успрыманнем. Прычым абстрактнае мысленне ён трактаваў як незалежны ад пачуццёвага ўспрыняцця, абсалютна самастойны працэс прыпамінання чалавекам ідэй, якія нібыта праводзілі незалежнае ад цела існаванне. У аснове «тэорыі ўспаміну» ляжыць прызнанне бяссмерця душы. Ён вучыў, што чалавек, як цялесная істота, смяротны, яго душа не гіне, а толькі вызваляецца ад цялеснага покрыва як ад сваёй турмы і пачынае вольна падарожнічаць па-над нябеснымі сферамі, уваходзячы ў судакрананне са светам ідэй і сузіраючы іх. Платон адзначаў, што дзейнасць душы ёсць не пасіўнае ўспрыманне, а ўласная ўнутраная работа, якая носіць характар бяседы самой з сабой; разважаючы, душа нічога іншага не робіць,– адно толькі размаўляе, пытаецца сама ў сябе, адказвае, сцвярджае і адмаўляе. Падчас гэтага падарожжа яна судакрана­ецца са светам ідэй і сузірае іх. Вось чаму сутнасць працэсу пазнання заключаецца ў прыпамінанні душой тых ідэй, якія яна ўжо сузірала. Сапраўдныя веды дае толькі мысленне. Мысленне ж ёсць незалежны ад пачуццёвых успрыняццяў абсалютна самастойны працэс прыпамінання. Пачуццёвае ўспрыняцце спараджае толькі думку пра рэчы. Платонаўскае вучэнне аб пазнанні было ў той час найбольш развітой тэорыяй звыш­пачуццёвых ведаў, даступных розуму.

Састаўной часткай платонаўскай гнасеалогіі з’яўляецца «дыялек­тыка», яе Платон разумеў не проста як дыялог і не як кожную гутарку, а дыялог – як лагічныя аперацыі раздзялення і злучэння паняццяў, што ажыццяўляюцца з дапамогай пытанняў і адказаў, прыводзяць да вызна­чэння зместу паняццяў.

У дыялектыцы ён бачыў метад абстрактнага мыслення, спосаб па­знання, карыстаючыся якім можна вызваліцца ад усіх пачуццёвых успры­няццяў і паглыбіцца ў працэс мыслення, г.зн. ва ўспаміны пра свет ідэй, даступных розуму. Дыялектыку ён ставіў вышэй за ўсе іншыя навукі і пры­пісваў ёй боскае паходжанне. Платон называў паняцці цякучымі і ўнутрана супярэчлівымі. Гістарычная каштоўнасць платонаўскай «дыялектыкі» за­ключаецца ў патрабаванні дакладнага вызначэння паняццяў, у распра­цоўцы, хоць і на ідэалістычнай аснове, актыўнага, дзейснага боку чала­вечага мыслення.

Філасофія Арыстоцеля. З крытыкай вучэння Платона ў VI ст. да н. э. выступіў Арыстоцель (384–322 гг. да н. э.) – найвялікшы мысліцель старажытнасці. Яго творы маюць энцыклапедычны характар. У іх атрымалі афармленне і далейшую распрацоўку ўсе галіны ведаў, якія меў старажытны свет,– метафізіка, душа, аналітыкі, катэгорыі. Ён заснаваў у Афінах сваю філасофскую школу (Лікей). Характэрнай рысай Арысто­целя як філосафа з’яўляецца яго хістанне паміж матэрыялізмам і ідэаліз­мам. З аднаго боку, ён прызнаваў існаванне Бога як першаснай у адно­сінах да прыроды духоўнай творчай сілы, а з другога, крытыкаваў вучэнне Платона аб ідэях як першапрычыне пачуццёвых рэчаў. Арыстоцель сваёй крытыкай тэорыі ідэй Платона падрываў асновы ідэалізму наогул і садзейнічаў умацаванню пазіцый матэрыялізму. Арыстоцель прызнаваў існаванне матэрыяльнага свету, прыроды як бясконцай сукупнасці пачуц­цёва ўспрымальных рэчаў і з’яў. Але ў адрозненне ад паслядоўных матэрыялістаў, якія лічылі паняцце прыроды і паняцце матэрыі тоеснымі, Арыстоцель праводзіў паміж гэтымі паняццямі істотнае адрозненне. Паняцце матэрыі, з пункту гледжання Арыстоцеля, паводле зместу – ужо паняцце прыроды. Прырода, згодна з яго вучэннем,– гэта сукупнасць рэчаў і з’яў, якія ўяўляюць сабой канкрэтныя віды арганічнага адзінства матэрыі і формы. Матэрыя, паводле Арыстоцеля, – гэта тое вечнае, з чаго ўзнікаюць рэчы. Матэрыя – пачатак пасіўны, форма ж – пачатак актыўны, творчы. З матэрыі і формы, як з двух супрацьлеглых пачаткаў, узнікаюць, паводле Арыстоцеля, усе целы прыроды. У поглядах Арыстоцеля на пра­блему матэрыі і формы ёсць гістарычна каштоўныя ідэі матэрыялізму і дыялектыкі, якія заключаюцца ў яго прызнанні аб’ектыўнага існавання рэчаў прыроды і характарыстык іх як канкрэтных увасабленняў адзінства матэрыі і формы, як вынікаў бесперапыннага, вечнага руху прыроды. Разам з тым Арыстоцель не дайшоў да разумення прыроды як матэрыі ў руху, што уяўляе сабой непарыўнае адзінства зместу і формы пры выра­шальнай ролі зместу, г. зн. не дайшоў да высвятлення сапраўднай дыя­лектыкі формы і зместу. Ён пайшоў па шляху ідэалізму, стаў даказваць, што форма з’яўляецца не толькі творчым, вызначальным, у параўнанні з матэрыяй, пачаткам, але і папярэднічае матэрыі ў часе. У канчатковым выніку, Арыстоцель стаў казаць пра душу як пра форму, якая папярэднічае целу, і пра існаванне формы ўсіх формаў – Бога – як вечнага перша­рухавіка прыроды. Арыстоцель меркаваў, што павінна існаваць нешта, што прыводзіць усе целы ў рух. Гэта і ёсць першы рухавік. Сам ён не можа знаходзіцца ў руху, бо інакш тады трэба было б меркаваць пра наяўнасць яшчэ аднаго рухавіка. «Першы рухавік» для сваёй дзейнасці не мае патрэбы ў існаванні іншых цел, ён сам ёсць энергія, чыстая дзейнасць. Быўшы энергіяй, першарухавік не валодае матэрыяй, у ім няма коснага, ён ёсць чыстая форма-мэта. Арыстоцель крытыкаваў ідэалістычныя перака­нанні Платона аб вечнасці, бессмяротнасць душы і выказаў думку пра тое, што душу маюць толькі жывыя істоты, указваў на прымат цялесных працэсаў над псіхічнымі, на залежнасць свядомасці ад стану цела чала­века. Матэрыялістычная трактоўка пытання аб суадносінах матэрыі і свя­домасці, цела і душы знаходзіць у Арыстоцеля выражэнне ў яго сцвер­джанні пра тое, што са спыненнем існавання той ці іншай жывой істоты знікае і яго душа. Аднак такія наіўна-матэрыялістычныя, па сутнасці пра­вільныя, палажэнні суправаджаюцца ў Арыстоцеля тыпова ідэалістычнымі сцвярджэннямі і высновамі. Ідэалізм у Арыстоцеля пры тлумачэнні пы­тання пра душу і цела, пра матэрыяльнае і духоўнае атрымаў сваё выра­жэнне ў характарыстыцы ім душы: як формы, што абумоўлівае ўзнікненне і існаванне жывых істотаў, Арыстоцель бачыў у душы дзейсны пачатак, лічыў душу сутнасцю жывых цел, прычынай іх узнікнення і крыніцай руху.

Распрацоўваючы сваю тэорыю пазнання, Арыстоцель зыходзіў з ма­тэрыялістычных палажэнняў аб першаснасці прадметаў і з’яў вонкавага свету і другараднасці ведаў чалавека, заяўляў, што пазнаваемае існуе раней, чым веды пра яго. Набытыя веды, казаў Арыстоцель, заўсёды з’яўляюцца ведамі пра ўжо існуючыя прадметы і іх уласцівасці. Пазнанне чалавекам, паводле Арыстоцеля, пачынаецца з адчуванняў, з пачуццёвых ўспрыманняў, выклікаемых вонкавым прадметамі і з’явамі, якія папярэд­нічаюць пачуццёвым успрыманням таксама як і тое, што рухае, заўсёды папярэднічае таму, што рухаецца. Акрамя адчуванняў і ўспрыняццяў, ён аперыраваў ужо такімі формамі пазнання, як уяўленне і паняцце, не ігна­раваў ролі абстрактнага мыслення ў працэсе пазнання. Арыстоцель лічыў, што памылкі чалавека ў характарыстыцы прадметаў і з’яў вонкавага свету звязаны не з успрыняццем, а з абстрактным мысленнем, з працэсам утварэння паняццяў, меркаванняў і вывадаў.

Паводле думкі Арыстоцеля, сапраўдныя навуковыя пазнанні павінны характарызавацца трыма асноўнымі рысамі: па-першае, доказам, па-другое, здольнасцю тлумачыць з’явы прыроды і па-трэцяе – адзінствам атрыманых ведаў.

Вялікую гістарычную каштоўнасць маюць творы Арыстоцеля па пытаннях логікі як навукі аб законах і формах мыслення. Арыстоцель даў найбольш глыбокае сістэматычнае даследаванне асноўных формаў, у якіх працякае мысленне чалавека: паняццяў і вывадаў (сілагізмаў). Яму нале­жыць таксама выяўленне такіх асноў законаў мыслення, як закон тоесна­сці, закон супярэчнасці, закон выключанага трэцяга. У іх прысутнічаюць матэрыялістычныя тэндэнцыі ў вырашэнні лагічных праблем, г. зн. у Арыстоцеля ўсюды бачна пры гэтым аб’ектыўная логіка. Побач з дасле­даваннем законаў і формаў мыслення Арыстоцель зрабіў таксама прад­метам спецыяльнага сістэматычнага вывучэння філасофскія катэгорыі: найбольш агульныя паняцці аб формах і адносінах быцця. Ён выдзеліў і прааналізаваў дзесяць катэгорый: сутнасць, якасць, месца, погляд, ста­новішча, валоданне, дзеянне, пакута. Раскрываючы сутнасць катэгорый, Арыстоцель характарызуе іх як найбольш агульныя паняцці, якія адлю­строўваюць розныя формы адносінаў розных бакоў быцця: па- матэрыялі­стычнаму і як найбольш агульныя паняцці, якія ўяўляюць сабой роды і формы самога быцця, г. зн. па-ідэалістычнаму Каштоўным у вучэнні Арыстоцеля пра катэгорыі з’яўляецца яго імкненне не толькі раскрыць змест катэгорый, апісаць і класіфікаваць іх, але і разглядаць іх у руху, у сувязі і ўзаемасувязі.

Філасофія Арыстоцеля была апошнім пікам і ў пэўным сэнсе завяр­шэннем старажытнагрэчаскай філасофіі. Гэта не азначае, што пасля Арыстоцеля ў Старажытнай Грэцыі і пазней у Старажытным Рыме не раз­віваліся, не з’яўляліся арыгінальныя філасофскія канцэпцыі, не праводзі­ліся філасофскія дыскусіі. Тым не менш, такіх па маштабу мысліцеляў, як Арыстоцель і Платон, не было. Справа тут не ў таленавітасці тых ці іншых мысліцеляў, якія працавалі пасля Платона і Арыстоцеля, а ў сацыяльна-культурных умовах, якія ствараюць пэўныя межы творчасці любога мысліцеля.

Крызіс філасофскага мыслення пасля Арыстоцеля вельмі цесна звя­заны з тым крызісам, які перажываў у III–II ст. да н. э. грэчаскі поліс – тая сацыяльная глеба, на якой і магчымы быў росквіт старажытнагрэчаскай культуры і філасофіі. Захопніцкія паходы Аляксандра Македонскага на Усход, раскол яго вялікай імперыі на шэраг дзяржаў, якія засвоілі для свайго выжывання культуру кіравання, удасканаленую на Усходзе, пера­ўтварэнне самой Грэцыі ў адну з правінцый гэтых імперый, паступовае скасаваннея вольнай палітычнай дзейнасці ў полісах прывялі да пера­арыентацыі ўсёй філасофскай думкі.

Філосафаў стала хваляваць пытанне не пра тое, што ёсць, як існуе свет, а пра тое, як трэба жыць у свеце, каб пазбегнуць небяспекі, што пагражае індывіду на кожным кроку ад цэнтралізаванай бюракратычнай дзяржавы, якая з’яўляецца нашчадкам усходніх дэспатый. З гэтай прычы­ны саслабела сіла тэарэтычнай думкі, філосафы адыходзяць ад праблем грамадскага жыцця, бо не маюць магчымасці іх вырашыць. Вучоныя пакідаюць у баку праблемы абгрунтавання навуковых ведаў і пачынаюць займацца прыватнымі, вузкапрактычнымі задачамі.

Галоўнай праблемай філасофіі паўстае праблема выжывання асоб­нага чалавека ва умовах татальнага сацыяльнага і палітычнага прыгнёту, праблем прыватных паводзін. Так узніклі найбольш папулярныя ў позняй антычнасці філасофскія вучэнні скептыцызму, стаіцызму і эпікурызму. Стварэнне Рымскай імперыі, якая ўключала ў свой склад амаль усю цывілізацыю тагачаснага Захаду і былых старажытнаўсходніх дэспатый, узмацніла крызіс антычнай цывілізацыі.

Глыбокія сацыяльныя супярэчнасці, праблематычнасць лёсу асоб­нага індывіда, дэспатычная ўлада і бюракратыя органаў кіравання поўна­сцю адхіліла мыслячую частку грамадства ад удзелу ў грамадскім жыцці. Узмацнілася імкненне да рэлігіі як адзінай духоўнай каштоўнасці. Вось чаму філасофія набыла рэлігійны характар. Вядучай філасофскай школай стаў неаплатанізм, галоўнай задачай якога было імкненне раскрыць паходжанне ўсяго існага з асновы асноў – Бога – і паказаць шлях, які вядзе да гэтага зыходнага адзінства.