39. Прааналізуйце цывільнае (грамадзянскае) права па Статугах Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566, 1588 гг.

Прававое рэгуляванне маёмасных адносін у феадальным грамацтве будавалася на аснове рознай працаздольнасці ў суб’ектаў праваадносін. Аб’ём правамоцтваў суб’ектаў залежыў ад класавай, саслоўнай і рэлігійнай прыналежнасці, а таксама ад прававога становішча калектыву і становішча асобы ў дадзеным калектыве. Найбольш пойнай працаздольнасцю валодалі дзяржава, царква, манастыры і вярхушка класа феадалаў, яны маглі свабодна без усялякіх абмежаванняў распараджацца належачай ім маёмасцю, здзейсняць усе віды здзелак.Дастаткова шырокай праваздальнасцю валодалі і шляхцічы, хаця ў адносінах да іх імеліся некаторыя абмежаваніі(забаранялася займацца рамяством і гандлем як прафесіяй). Гараджане маглі здзяйсняць усе віды здзелак, за выключэннем куплі феадальных маёнткаў, якія абрабляліся залежнамі людзьмі. Гэтыя абмежаванні былі ліквідаваны ў 1775 г. Абмежаванай праваздольнасцб валодалі зеляженыя сяляне, яны не мелі права свабодна, без дазволю свайго гаспадара, распараджацца належачай ім нерухомай маёмасцю. Заканадаўства 16 ст. упершыню ўстанавіла ўзрост, з якога чалавек прызнаваўся паўналетнім, асобы мужскога полу з 18 гадоў, жаночага-з 15(па статуту 1566г.) і з 13 гадоў(па статуту 1588г.). Дасягненне эгэтага ўзросту не азначала іх поўнай грамадзянскай дзеездольнасці. Асобы, не здольныя размець характар сваіх дзеянняў(дурні шаленыя) поўнасцю былі пазбаўлены дзеездольнасці, із права абаранялі іх занонныя прадстаўнікі(бацькі, бліжэйшыя родзічы, апекуны).

Са старажытных часоў у завяшчанні запісвалася абавязковая формула: завяшчацель у момант складання завяшчання павінен быў знаходзіцца ў здравым розуме і цвёрдай памяці.

АСНОЎНЫЯ ІНСТЫТУТЫ ГРАМАДЗЯНСКАГА ПРАВА ФЕАДАЛЬНАЙ БЕЛАРУСІ:

1. Рэчавае права

2. Абавязацельнае права

3. Спадчыннае права

4. Сямейнае права

Рэчавае права

У статутах і іншых нарматыўна прававых актах для абазначэння маёмасці часцей за ўсе выкарыстоўваўся тэрмін “іменне” – называлі таксама нерухомую або нават усякую маёмасць. Права ўласнасці на рэч магло быць індывідуальным і калектыўным. Пры прад’яўленні іска на сумесную маёмасць некалькіх асоб, суд абавязаны быў выклікаць у судовае паседжанне ўсіх уласнікаў. У выпадку прад’яўлення іска адным з ўласнікаў суд абавызаны быў прыцягнуць і іншых уласнікаў, аднак у выпадку няяўкі каго-небудзь х іх у судовае паседжанне, і прысуджэнне маёмасці ісца, той хто не з’яўвіўся, пазбаўляўся сваёй долі.

Аб’ектамі феадальнага рэчавага права былі маёнткі з залежнамі людзьмі, землі, лясы, лугі, азёры, рэкі, чэлядзь нявольная, скот, прадукты с/г і рамеснай вытворчасці, пабудовы, прадукты палявання і лясных промыслаў. Сярод аб’ектаў праваўласнасці галоўнае значэнне надавалася праву ўласнасці на маёнткі і землі, абрабляльныя феадальна-залежнымі людзьмі і чэляддзю нявльнай.

Грамадзянскаму праву 16 ст. былі вядомы наступныя правы на рэч:

1. Уласнасць

2. Уладанне(у статутах абазначалася тэрмінам “дзяржанне”)

3. Залог(у статутах абазн. тэрмінам “застава”)

4. Сервітуты – права на карыстанне чужой рэччу.

Уласнасць. Для абазначэння ўласнасці ў Судзбніку Казіміра 1468 г. і ў статуце 1529 г. выкарыстоўваўся тэрмін “властносць”, якім і падкрэслівалася поўная ўлада суб’екта ў адносінах да дадзенай рэчы. Вядома, што ў больш старажытным праве адзінага тэрміна раўназначнага ўласнасці не было. Аб’ём правамоцтваў уласнікаў рухомай маёмасці не меў абмежаванняў. У адносінах нерухомай маёмасць быў розным для розных суб’ектаў і залежыў ад спосабу атрымання праў прававога рэжыму, у якім знаходзілася маёмасць мінулага ўласніка. Найбольш шырокі аб’ём правамоцтваў мелі дзяржава і буйныя феадалы. Яны валодалі ўсёй савакупнасцю правоў па распараджэнню належечай ім уласнасцю. Правы сярэдніх і дробных феадалаў, якія знаходзіліся ў васальнай залежнасці, часткова абмяжоўваліся іх панамі. Аднак, пачынаючы з 1387 г. пачало правазглашацца права ўсіх феадалаў свабодна распараджацца належачай ім маёмасцю. Яшчэ больш абмежаванымі былі правы простых людзей. У залежнасці ад спосабу атрымання права на маёмасць менш за ўсе абмяжоўвалася права распараджэння маёмасцю, купленай самім уласнікам, затым ішлі вотчына і дзедаўшчына, г. зн. Маёмасць, атрыманая ад бацькі ці дзеда. Больш за ўсе абмяжоўвалася права распараджацца выслужанымі маёнткамі.Уласнік маёнтка або зямлі нёс спецыяльныя павіннасці, якія адносіліся толькі да дадзенага маёнтка або зямлі і пры пераходзе права ўласнасці на дадзены маёнтак або зямлю да другога чалавека, гэты чалавек разам з правамі на зямлю атрымліваў павіннасці.

Духоўная асоба, купіўшы шляхецкі маёнтак, абавязана была несці з яго ваенную службу. Па прававой рэглам ентацыі зямельныя ўладанні феадалаў падраздзяляліся на 3 асноўныя катэгорыі: 1) вотчыны/дзедаўшчыны; 2) маёнткі, выслужаныя ці атрыманыя ў карыстанне на пэўны час (да волі гаспадарскай); 3) куплены – гэта маёнткі набытыя, згодна з дагаворам куплі-продажу, навек купленымі ўласнік мог распараджацца без усялякіх абмежаванняў. Распараджэнне вотчынамі да 1566 г. было абмежаваным. Нельга было прадаць больш 1/3 часткі маёнтка без дазволу родзічаў, аддадзены ў залог маёнтак мелі права выкупіць родзічы. Выслужанымі маенткамі ўладальнік мог распараджацца толькі са згоды ўласніка, ад якога быў атрыманы маёнтак ва ўладанне.

Права ўласнасці асобных феадалаў і дзярж. уласнасць ў феадальнай дзяржаве ўяўлялі сабой адзіную феадальную ўласнасць.

Дзяржаўнымі лічыліся ўсе землі, якія належалі асобным феадалам, духавенству, манастырам, гарадам, мяшчанам і іншым уласнікам. Асобы, якія жылі на джяржаўных землях або атрымоўвалі іх ва ўласнасць ці часовае карыстанне. Неслі павіннасць на карысць дзяржавы. У залежнасці ад класавай сваёў і саслоўнай прыналежнасці.

Зямельны фонд асобных феадалаў складалі землі, якія былі ўключаны ў сам маёнтак, а таксама землі феадальна-залежных людзей. Права ўласнасці на зямлю складалася рознымі спосабаамі, найбольш важнымі з із былі: падараванне вялікага князя, падпарадкаванні свободных сялян разам з іх землям і ўладзе феадала, гвалтоўны закон сялянскіх зямель,т прысваенне нераспрацаваных земляў, набыцце зямлі і маёнткаў у парадку куплі-продажу, спадчыны і іншых грашова-прававых здзелак. Разам з правам уласнасці на зямлю феадальнай дзяржавы, шляхты, духавенства, мяшчан у Беларусі, якія ў Сярэдневяковай Еўропе прызнаваліся ў пэўнай ступені абмежаванае права ўласнасці на зямлю і сялян, якое ўзнікла з фактычнага ўладання і распрацоўкі зямель самімім сялянамі.

Права ўласнасці сялян на зямлю ў 14-15 ст. забяспечвалася звычаёвым правам і прызнавалася як феадаламі, так і службовымі асобамі дзяржаўнага апарату. Аб праве феадальнай уласнасці на зямлю сведчаць шматлікія дакументы(глядзі АВАК).

Аднак, у пачатку 15 ст. куруючыя вярхі дзяржавы пачынаюць адмаўляць права сялян на зямлю.

УЛАДАННЕ

Пад уладаннем (у адрозненне ад уласнасці) разумелася фактычнае валоданне рэччу з абмежаваным правам распараджацца ею. Пры пэўных умовах уладанне магло перйсці ва ўласнасць. Напрыклад: пры ўладанні нерухомай маймасцю больш за 10 гадоў, яна магла перайсці ва ўласнасць. І ўладанне і ўласнасць падлягае абароне ў суду.

Тэрміны іскавай уласнасці для ўлад:

• Для рухомай маёмасці-3 гады

• Для неруухомай-10 гадоў

ЗАЛОГ

Формы залогу:

• Перадача заложанай маёмасці крэдытору, прычым крэдытор эксплуатаваў перададзеных яму разам з маёнткам людзей.

• Іпатэка – гэта залог у форме запісаў даўгоў на маёнткі ў судовых кнігах без перадачы маёнтка крэдытору. Рухомыя рэчы маглі перадавацца ў залог без пісьмовай згоды службовых асоб. У выпадку, калі залогадацель не выкупіў ва ўказаны ў пагадненні тэрмін сваёй рэчы магчымы былі 2 варыянты:

А) залогаатрымальнік абарочваў гэты рэч у сваю ўласнасць і паступаў па-свайму жаданню, калі гэта было агаворана ў пагадненні

Б) залогаатрымальнік абавязаны быў прадаць закладзеную рэч і з атрыманай сумы ўзяць свій доўг, а астатнюю суму аддаць залагадацелю. Нерухомая маёмасць, непарададзеная крэдытору ў залог, не пераходзіла ў яго ўласнасць і па сканчэнні тэрміна іскавай даўнасці аднак, калі ў пагадненні аб залогу мелася спецыяльная агаворка аб тэрмінах плацяжу, то невыкуплены заложаны маёнтак пераходзіў ва ўласнасць залогаатрымальніка.

• Сервітуты – права карыстаннем чужой рэччу. Жыхары гарадоў і вёсак Беларусі карысталіся правам увахода ў чужыя лясы за дравамі і будаўнічымі матэрыяламі на ўласныя пабудовы, мелі права пасці скот, трымаць у чужых лясах пчаліныя пасекі-борці, збіраць грыбы і ягады. Карысталіся правам праходу, пераезда праз чужыыя землі. Часцей за ўсе сервітутныя правы забяспечваліся нормамі звычаёвага права, а ў шэрагу выпадкаў і ў законе.

• У арт 3 раз 10 статута 1566 г. гаварылася, што калі-лінебудзь меў свае борці, азёры, сенакосы, пабудовы(лазні) у чужым лесе, то ён мог свабодна імі карыстацца. Аналагічны артыкул быў змешчаны ў статуце 1588 г. Сервітутныя правы абараняліся ў судзе.

Абавязацельнае права

Прааналізаваць па ўсіх трох статутах адзін з дагавораў: дарэнне, дагаров абмену маёнткаў, куплі-продажу і інш.

Спадчыннае права

Рэгулявала парадак пераходу маёмасці нябожчыка да іншых асоб.

Адрознівалі:

• Спадчыну па закону

• Па завяшчанню

Спадчына па закону па ст. 1588 г.

1-я чарга – дзеці спадчынадаўцы, іхнія нашчадкі, але толькі народжаныя ў законным шлюбе, не аб’яўленыя бацькам незаконнымі і не пазбаўленыя права на с падчыну.

2-я чарга – браты і сёстры спадчынадаўца

3-я чарга – бацькі спадчынадаўца

4-я – усе астатнія родзічы і сваякі

Пры адсутнасці законныз спадчыннікаў, пры адсутнасці завяшчання тэстаменту маёмасць прызнавалася вымарачнай і пераходзіла ў дзяржаўную казну.

Не мелі права завяшчаць:

• Непаўналетнія дзеці

• Асобы, якія страцілі вольнасць па суду

• Манахі

• палонныя

• чэлядзь нявольная

• псіхічна хворыя

• асобы пазбаўленыя гонару

Шляхціч меў права завяшчаць чужым асобам толькі 1/3 часткі маёнтка, 2/3 ён павінен быў пакінуць дзецям або сваім длізкім.

Выключэнне з гэтага правіла было зроблена ў адносінах да завяшчання на карысць гасудара.

Сямейнае права

Рэгулявала асабістыя і маёмасныя адносіны, якія ўзнікалі са шлюбнага саюзу, адносіны сваяцтва, апекі, усынаўлення і прыняцця іншых асоб у сям’ю. Шлюб афармляўся ў некалькі этапаў. Спачатку ад імя жаніха да нявесты і яе бацькоў засылаліся сваты, потым, калі на шлюб была ўзанмная згода, рабіліся змовіны або заручаны, пры якіх дамаўляліся аб пасагу і іншых маёмасных адносінах мужа і жонкі(вену-гэта маёмаснае забеспячэнне жоні маёмасцю яе мужа). Калі ў сям’і мелася некалькі дачок на выданне, то абавязкова трэба было выдаць спачаткустрарэйшую, а потым настпупную за ёй па ўзросту.