58. Тыпы словаўтваральных значў. Прадукт і непрадуктыўныя афіксы.

Словаўтваральны спосаб – адзінка класіфікацыі ў словаўтварэнні, якая аб’ядноўвае словы з адным відам слоаўтв.афікса.

Словаутарвальны тып – схема пабудовы слоу пэунай часцiны мовы. Усе вытворныя словы аднаго тыпу маюць агульнае словаутвар. значэнне,носьбiтом якога з`яуляецца формант.(Прыкл. бярознЯК, вiшнЯК, дубнЯК,лiпнЯК→няк супадаюць аднародн.дрэу)

Тыпы:1.прадуктыуны – з`яуляецца узорам для утварэння новых слоу(апавядальнiк, выхавальнiк. збiральнiк)2.непрадукцыйны – не выкар. для новых слоу(багацей, кашчэй)

Словаутваральныя гнезды – супольнасць словаутваральных лонцужкоу, якiя маюць адно зыходнае слова(Прыкл.касiць – касец, касьба,выкасiць –выкошваць – выкошванне, пакасiць –пакос,скасiць –cкошваць –скошванне,касiлка)

Словаутвар.мадэль –адзiнкi нiжэйшага парадку, якiя аб`ядновываюць вытворныя з пункту гледжання некаторыя прыватн. асаблiв. словаутвар. Сл. Мадэль улiчвае кантрэтн., асаблiвае утвар. пэунага слова цi группы слоу у межах аднаго словаутвар. тыпу.

У межах аднаго тыпу можа i неможа адбывацца чаргаванне(Прыкл.Волга – волжскi,але Лейпцыг - лейпцыгскi) У адных выпадках есць iнтэрфiкс, а др.не (прыкл.Кiрав-а-град, але Ленiнград)

59. Гістарычныя змены ў складзе і структуры слоў.

Прычынай змен з`яуляюцца:1.знiкненне з мовы некаторых слоу;2.страта сэнсавай сувязi памiж словамi;3.звязанымi з iнулымi словаутвар.адносiны;4.фанетычныя змены;5.страта непрадуктыуных афiксау.

- Апрошчанне – вытворчая аснова становiцца невытворчай. Р-добры, хiтры, востры

- Перараскладанне –перамяшэннемяжы памiж марфемамi пры падзел слова па марфемы.(абяздолiць, недаважыць)

- Ускладненне – працэс, абратны апрошчванню; ператварэнне ранней невытворнага слова у вытворнага, Г.зн. адна марфема (акранев) пачын члянiц на две.(агiт-ацыj-а*агiт-атар*агiт-ав-а-ць; тра-гедыj-а*траг-iзм*траг-iк)

- Дэкарэляцыя – змены характару марфем, калi,напрыклад,словазменненая марфема набывае значэнне словаутваральнай. Д. не пыводзiць да змен у марфемн. Складзе слова(верхам-наз. АМ-канчатак; верхам-прыслоуе.АМ-суфiкс)

60.Марфемны і словаўтваральны аналіз структуры слова. Аналіз будовы слова можа быць 2 тып: марфемны – гэта аналіз структуры слова, мэта якога падзел слова на марфеммы. Аснўн умова – супастаўленне розных форм слова і структуры аднакарэн слоў.Аналіз гэтага аналізу можна запісаць графічн споса.

Словаўтвар анал – гэта аналіз вытворн слова з мэтай вызначыць, ад якога слова, з дапам чаго утвор слова. Пры гэтым спосабе слова падзял не на марфемы, а на ўтваральн аснову і словаўтвар фармат.адна з умоў – гэта вызначэн словаўтвар тыпу, да якога належ слова. Аналізуючы словаўтвар будову слова, важна таксама ўлічваць сув паміж вытворн словам і ўтваральным.

Словаўтварэнне – гэта раздел мовазнаўства, у якім вывучаецца будова вытворных (матываваных слоў), спосабы і сродкі іх утварэння. Тэрмінам “словаўтварэнне” называюць і сам працэс утварэння новых слоў.

Словаўтварэнне як раздзел навукі аб мове цесна звязана з лексікалогіяй і марфалогіяй, з якімі яно мае агульны аб’ект вывучэння – слова. Лексіка мовы папаўняецца ў выніку словаўтваральных працэсаў, а кожнае новае слова афармляецца па граматычных законах як пэўная часціна мовы.

У словаўтварэнні вывучаюцца толькі вытворныя словы, якія ўзніклі ў працэсе словаўтварэння. Іх гучанне і значэнне абумаўлена іншымі аднакарэннымі словамі (утваральнымі). Невытворныя словы узніклі не ў працэсе словаўтварэння, а як умоўныя назвы прадметаў, прымет, дзеянняў: дрэва, стол, белы, чорны, ісці, бегчы.

Словаўтвар фармт – гэта сродак, з дапамогай якога ўтвараюцца новя словы.

Словаўтвара вытворнасць – гэта такія адносіны паміж двума аднакарэннымі словамі, калі значэнне аднаго можна растлумачыць значэннем другога.

Словаўтвар тып – гэта схема пабудовы слоў пэўнай часціны мовы. Словы, утвораныя ад аднолькавай часціны мовы з дапамогай аднаго і таго ж фарманта.

Словаўтваральны спосаб – больш буйная адзінка класіфікацыі, якая аб’ядноўвае некалькі словаўтваральных тыпаў з адным відам фарманта (прыстаўкай, суфіксам, постфіксам).

53.Сіст адносіны ў сферы фразеалогіі. Пад фразеалагічнай варыянтнасцю, як вядома, разумеюць здольнасць пэўнага фразеалагізма выступаць у дзвюх, а то і болей разнавіднасцях, тоесных у сэнсавых і стылістычных адносінах іўзаемазамяняльных у любым кантэксце. Так, выраз званіць ва ўсе званы, захоўваючы сваё фразеалагічнае і стылістычнае значэнне, шырока ўжываецца ў маўленні і з заменай першага кампанента: біць ва ўсе званы. У гэтым прыкладзе вар’іруецца дзеяслоўны кампанент (яго называюць пераменным), замяняючыся іншым дзеясловам-кампанентам. Гэта прыклад лексічных варыянтаў. У нашай мове існуе, напрыклад, такі варыянтны рад: як (нібы) пшаніцу (пяньку, проса, муку, лыка) прадаўшы са значэннем ‘вельмі моцна (спаць)’. Відаць, напачатку ў якой-небудзь мясцовасці склаўся адзін з гэтых варыянтаў. І.І.Насовіч у «Зборніку беларускіх прыказак» зафіксаваў гэты выраз як безварыянтны – у форме як пяньку прадаўшы з такім тлумачэннем: «Кажуць пра таго, хто моцна спіць, як бы, прадаўшы пяньку, выпіў на барышах». Перанёсшыся ў іншую мясцовасць, дзе пашыраным прадметам гандлю была не пянька, а пшаніца ці проса, мука, лыка, фразеалагізм адпаведным чынам пера афармляўся; носьбіты мовы дастасоўвалі яго да канкрэтных тутэйшых рэалій. Так паступова развіваўся варыянтны рад. Часам дзейнічае і «закон аналогіі». Гэта датычыць не толькі матываваных выразаў (з жывой унутранай формай), але і нематываваных (фразеалагічных зрашчэнняў). Так, па аналогіі з выразамі сёмая (дзесятая) вада на кісялі, да сёмага (дзесятага) поту набыў варыянтнасць фразеалагізм на сёмым небе, стаў ужывацца і ў форме на дзесятым небе. Пра гэты выраз чытаем: «Выток фразеалагізма – уяўленні старажытных грэкаў, арабаў пра пабудову свету: купал неба нібыта складаецца з сямі крыштальных сфер; на верхнім, сёмым небе, дзе знаходзіцца Бог, – рай, царства нябеснае. На аснове гэтых уяўленняў склаўся фразеалагізм са значэннем ‘бязмерна шчаслівы, вельмі задаволены’.

• Акцэнтныя варыянты за бокі брацца – за бакі брацца

• Фанетычныя варыянты зямля ненаедная – зямля ненаежная, іерыхонская труба – ерыхонская труба, ва фрунт – ва фронт

• Словаўтваральныя варыянты перамываць косці – перамываць косткі, мыць костачкі

• Марфалагічныя варыянты выціскаць слязу выціскаць слёзы

52Марфалаг класіф фразеалаг. Семантычная класіфік акад В.У.Вінаградава (3 групы паводле семант.злітн.):

Ідыёмы, або фразеал.зрашчэнні – гэта такія цэласн., семантычна непадзельн. адзінкі, сэнс якіх не выводзіцца з сумы знач. састаўных кампанентаў. Поўн.страта першапач. знач. слоў. Камп. зліліся ў адно сэнс.цэлае. Біць бібікі (лынды).

Фразеал. адзінствы – гэта такія семантычна непадзельн. адзінкі, сэнс якіх часткова матываваны знач.састаўных элементаў. Камп. поўнасцю не страцілі першапач. знач. Ужыв. з пераносн. сэнсам і ў пэўн.ступені абумоўлів. знач. Муціць ваду (ускладняць, заблытваць справу) і муціць ваду ў рацэ; апусціць рукі (страціць надзею) і апусціць (паднятыя) рукі.

Фразеал.злучэнні – такія ўстойлівыя звароты, якія не маюць цэласнага сэнсу. Знач. вынікае са знач. кампанентаў.

Ад свабодных словазлучэнняў адрозніваюцца тым, што ўключаюць словы са свабодным і фразеалагічна звязаным знач.: мець значэнне, прыняць рашэнне, акінуць вокам, браць пад увагу.

Фразеалагізмы не размяркоўваюцца па лексічна-граматычных разрадах – часцінах мовы, а толькі суадносяцца паводле з імі паводле значэння і сінт.функцыі.

дзеяслоўныя – згубіць галаву, за пояс заткнуць.

назоўнікавыя – альфа і амега (аснова чагосьці), апошняе слова.

прыметнікавыя – з вузел (ростам), на адзін твар.

прыслоўныя – на адной назе (вельмі хутка), за светам (далёка)

займеннікавыя – і ўсё такое (гэта і падобнае да гэтага); як адзін (усе без выключэння)выклічнікавыя – вось табе і на! што за ліха!

45. Гістар змены у сістэме лексікіАктыўная лексіка – усё сучасныя прывычныя і ўжывальныя словы, якія не маюць ні адцення ўстарэласці, ні адзення навізны:

Стылістычна нейтральныя агульнанародныя словы, што ўжываюцца ў розных стылях мовы і вядомыя ўсім яе носьбітам: вада, дарога, сястра, дом, бераг, лес і г.д. (Нейтральная лексіка)

Тэрміналагічныя словы розных галін навук, якія выкарыстоўваюцца ўсімі носьбітамі мовы: алфавіт, алмаз, квадрат, радыус, гіпертанія, эпідэмія.

Пасіўная лексіка – рэдкаўжывальныя, зразумелыя, але непрывычныя з-за сваёй устарэласці ці навізны словы. Напр., воласць, павет, цівун, саха, лабіраваць, спонсар, прэзентацыя.

Гістарызмы – гэта назвы тых прадметаў, з’яў і паняццяў, якія зніклі з сучаснай рэчаіснасці, “сталі гісторыяй”. Да іх адносяцца назвы грам.-паліт. паняццяў, характ. для мінулых эпох (баярын, аброк, войт, валока, земства)

Архаізмы – гэта словы, якія ‘яўляюцца ўстарэлымі назвамі тых прадметаў і паняццяў, што існуюць у сучаснай рэччаіснасці, але абазначаюцца новымі словамі. Напр., раць – войска, рамёны – плечы, тлумач – перакладчык і г.д.