Глава5 Задачы, структура і змест школьнай гістарычнай адукацыі

1 Зэбзчы навучання гісторыі.

2. Отрутура шшьнай гістарьннай адукацыі.

3. Нэвуковз-метасЭычнья прынцыпыадборузместугістарьмнай адукацыіісгть ! рэння школьных прагрш па гісторыі.

4. Характарыстька дзеючых праграм па гісторыі.

5. Характарыстыка зместу і асаблівасці' вывучэння асобных курсаў гісторы ў школе.

Я Асноўныя задачы школьнай адукацыі, у тым ліку навучання Егігісггорыі, вызначаныя запатрабаваннямі грамадства, сфармулява-ны ў адпаведных дзяржаўных дакументах: адукацыйных стандартах і вучэбных праграмах. У школах нашай краіны вывучэнне гісторыі на-кіравана на станаўленне асобы школьніка, якая ўсведамляе прыярьгот фундаментальных агульначалавечых каштоўнасцей, садзейнічае заха-ванню і развіццю культурна-гістарычнай спадчыны і свядома арыенту-ецда ў сучасным грамадскім жыцці. Гісторыя як навука і як вучэбны прадмет займае значнае месца ў станаўленні асобы школьніка - рыхтуе яго да жыцця ў пастаянна зменлівым с веце, выхоўвае грамадзяніна і пат-рыёта Бацькаўшчыны. Вызначальным у гэтым працэсе з'яўляецца фар-міраванне якасцей асобы, неабходных для выканання агульнаграмадзян-скіх функцый, абумоўленых сістэмай каштоўнасцей, якія існуюць у беларускім грамадстве.

У дзеючых вучэбных праграмах па гісторыі для ўстаноў, што за-бяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі, мэты і задачы гістарычнай адукацыі вызначаны наступным чынам [1, с. 3-4].

Мэты гістарычнай адукацыі: • авалоданне вучнямі асновамі сістэматызаваных навуковых ведаў, адаптаваных да іхузроставых пазнавальных магчымасцей, аб най-важнейшыхпадзеях, з'явах, працэсах, тэндэнцыях і заканамернасцях сусветнай гісторыі і гісторыі Беларусі ў іх узаемасувязі і ўзае-маабумоўленасці;

• інтэлектуальнае выхаванне, развіццё творчасці, наватарства, ініцыятывы вучняў;

• далучэнне вучняў да дасягненняў айчыннай і сусветнай культуры;

• фарміраванне каштоўнасных арыентацый вучняў на аснове ідэй гуманізму і стваральнага патрыятызму, прынцыпаў грамадзян-скай супольнасці і прававой дзяржавы ў адпаведнасці з асновамі ідэалогіі беларускай дзяржавы.

Задачы гістарычнай адукацыі:

• засваенне вучнямі асноўных факталагічных і тэарэтычных ведаў аб нанважнейшых падзеях, з'явах, працэсах, тэндэнцыях і закана-мернасцях развіцця грамадства, аб асабл івасцях развіцця асобных краін, цывілізацый і рэгіёнаў;

• азнаямленне з жыццём і дзейнасцю, духоўнай спадчынай зна-камітых дзеячаў гісторыі, навукі і культуры;

• фарміраванне цэласнага ўяўлення пра месца і ролю Беларусі ў сусветна-гістарычным працэсе, усведамленне вучнямі своеасаблі-васці шляху беларускага народа, выхаванне пачуцця адказнасці за яго далейшы гістарычны лёс;

• асэнсаванне своеасаблівасці культур народаў свету і самабыт-насці культуры беларускага народа;

• фарміраванне грамадзянскага патрыятызму і нацыянальнай са-масвядомасці, выхаванне любові да Радзімы, гонару за культур-на-гістарычную спадчыну беларускага народа;

• фарміраванне інтэлектуальных якасцей асобы, неабходных для пераўтваральнай і творчай пазнавальнай дзейнасці;

• авалоданне вучнямі спосабамі пошуку, збору, апрацоўкі і выкарыс-тання сацыяльна-гістарычнай інфармацыі, атрымання новых ведаў.

Шматфаннасць вызначаных дзяржавай задач гістарычнай аду-кацыі патрабуе комплекснага іх вырашэння ў працэсе навучання гісторыі. Багацце і насычанасць зместу гісторыі як прадмета школь-нага навучання, адлюстраванне ў ёй усіх бакоў грамадскага жыішя: эканомікі, палітыкі, сацыяльных адносін, развіцця матэрыяльнай і духоўнай культуры ствараюць шырокія патэнцыяльныя магчы-масці для іх паспяховага вырашэння ў навучанні гісторыі.

Задачы вывучэння кожнага курса гісторыі фармулююцца зы-ходаячы з агульных задач школьнай гістарычнай адукацыі і асаблівасцей яе зместу аўтарамі падручнікаў і вучэбных дапамо. жнікаў, а канкрэтныя мэты і задачы ўрока непасрэдна настаўнікам гісторыі з улікам узроўню навучаемасці, ўзроставымі і псіхала-гічным асаблівасцямі вучняў класа. Вызначэнне мэты і задач ўрока - важнейшыя кампаненты мадэліравання вынікаў навучанняі канструявання арганізацыі пазнавальнай дзейнасці школьнікаўу час яго правядзення. Ад аптымальнага вызначэння задач урока ў I многім залежаць вынікі навучання гісторыі.

Такім чынам, можна вызначыць таксаномію (іерархію) рэаліза-1 цыі задач навучання гісторыі: 1) агульныя мэты і задачы, вызначаб. I мыя грамадствам ў асобе дзяржавы, 2) мэта і задачы навучання кан-1 крэтнаму курсу гісторыі, якія акрэсліваюць аўтары праграм і пад-1 ручнікаў пагісторыі, 3) мэты і задачы вывучэння асобных раздзела) | і тэм, якія фармулююцда настаўнікам ў працэсе складання тэматыч-1 нага планавання; 4) мэта і задачы канкрэтнага ўрока, якія мадэліру-юцца настаўнікам у працэсе яго падрыхтоўкі.

Улік вызначанай супадпарадкаванасці мэт навучання ў прак-тычнай даейнасці настаўніка гісторыі - адна з найважнейшых пе-радумоў павышэння эфектыўнасці навучання гісторыі.

гй|У адпаведнасці з дзеючымі ў нашай краіне вучэбнымі планамі сгідля ўстаноў адукацыі, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі, і вучэбнымі праграмамі па гісторыі [1] устаноўлена наступная структура і аб'ём вучэбнага часу, адведзенага на вывучэнш гісторыі. Яны прадстаўлены ў прыведзенай ніжэй табліцы. У 6й таксама даецда пералік вучэбных дапаможнікаў для школьнікаў, рэкамендава-ныхМЫюорствам адукацыіРБ для выкарыстання ў якасці падручнікаў

і В^ЛньюіурсыТАв^ча.1 Вучэбныя дапаможнкікі

-_Ізцоудо.і

Гкяорыястарзжьпнага свету.даУст.н.э. 1 2 ІПсторыя старажыгнага свету: вучэб. дапан 1 дпя ЬЧа кп. агульнаадукац. Нк: у 2 ч. / пад 1 ^ Ц.УС- Кошапвва - мінас Нар. асвета,

68

Клас Вучэбныя курсы /

с кб'ёмча-уўтыдз. Вучэбныя дапаможнкікі

VI Г в

Г

с / історыя сярэдніх якоў: V—XI11 стст. історыя Беларусі: са таражытных часоў іа сярэдзіны XIII ст. 2 Г Д н н Г с

: сторыя сярэдніх вякоў VI—XIII стст.: вучэб. алам. дпя 6-га кпаса агупьнаадукац, уста-оў. / пад рэд. В А Фядосіка. - Мінск: Народ-ая асвета, 2009.

історыя Беларусі са старажьггных часоў да ярэдзіны ХІІІст".: вучэб. дапам. длябкласа ' ігульнадукац. Устаноў / пад рэд. Г.В. Шты-іаў, Ю.М. Бохана. - Мінск: ВЦ БДУ, 2009.

VII 1 "історыя сярэдніх зякоў новага часу: Ш-ХУ стст. "історыя Беларусі: цругая палова XIII -першая палова XV ст. 2 1

, Історыя сярэдніх вякоў ХЛ/-ХУстст.: вучэб. іапам. дпя 7-га кпаса агупьнаадукац, уста-■юў/падрэд.ВАФядосіка. -Мінск:Нар.ас-зета, 2009.

Гклорыя Беларусі: другая палова XIII - пер-шая палова XVI ст.: вучэб. дапаможнік для 5 кпаса агульнадукац. устаноў / пад рэд. Ю.М. Бохана. - Мінсх Нар. асвета, 2009. 1

VIII Сусветная гісторыя Новага часу: XVI- ка-нец XVIII ст. Псторыя Белару сі: XVI-канец XVIII ст. 2 Сусветная гісторыя Новага часу. XVI-XVIII стст. / вучэб. далам. дпя 7-га кл агуль-наадукац. школ з бел. мовай навучання / пад рэд. праф. У.С. Кошапева. - Мінск. Выда-вецкі цэнтр БДУ, 2004. Псторыя Беларусі: XVI - канец XVIII часу. ву-чэб. дапам. дпя 7-га кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучання / П А Лойка; пад рэд. П ,Ф, Дзмітрачкова, У А Сосны. - Мінас Вы-давецкі цэнтр БДУ, 2004.

IX Сусветная гісторыя новага часу: XIX - па-чатакХХст. Псторыя Беларусі (XIX ст.-1917 г.) 2 Сусветная гісторыя новага часу. XIX- пач XX ст.: вучэб. дапам. для 8-га кл. агульнаа-дукац. школ /У.С. Кошалеў, Н.Р. Кошапева, В.І. Сініца; пад рэд. У.С. Кошалева. - Мінас Выдавецкі цэнтр БДУ, 2005. Псторыя Беларусі: канец XVIII ст. -1917 г.: вучэб. дапам. для 8-га кл. агульнаадукац школ / УА Сосна, С.В. Марозава, С.В. Па-ноў; пад рэд. М.С. Сташкевіча - Мн.: Выда-вецкі цэнтр БДУ, 2005

Як сведчыць табліца, вывучэнне айчыннай і сусветнай гісторыі ў школе вядзецца сінхронна па гадах навучання, У першым I паўгоддзі і ў пачатку трэцяй чвэрці вывучаецца сусветная гісторыя, а заггым да канца навучальнага года адпаведны перыяд айчыннай гісгорыі. Такі парадак вывучэння стварае шырокія магчымасці абапірацца ў курсе айчынай гісторыі на веданне вучнямі асноўных паняццяў і ідай, засвоеных ў курсе сусветнай гісторыі.

У сярэдніх спецыяльных навучальных установах гісторыя Бела-русі і сусветная гісторыя могуць вывучацца ў межах інтэграванага курса «Гісторыя».

У адпаведнасці з дзеючым вучэбным планам для профільнага і паглыбленага навучання гісторыі рэкамендуецца выкарыстоўваць прадупіеджаныя ім факультатыўныя заняткі і заняткі па інтарэсах. Па гісторыі распрацаваны і зацверджаны Міністэрствам адукацыі праграмы факультатываў для У-ХІ класаў. У Х-ХІ класах сярэдніх школ, гімназій і ліцэяў навучанне гісторыі можа весціся на павыша-ным і паглыбленым узроўнях па спецыяльных праграмах [2]. Настаўнш могуць самастойна распрацдваць прафамы для факуль-татыўных заняткаў, аднак выкарыстоўваць па іх можна толькі

70

пасля разгляду нараённым або школьным метадычным аб'яднанні і зацвярджэння дырактарам школы.

I Пабудову і змест гістарычнай адукацыі вызначае вучэбная Іпраграма. Вучэбная праграма — гэта дзяржаўны дакумент, аба-вязковы для выканання ўсімі настаўнікамі ва ўсіх тыпах школ. Ён за-бяспечвае рэалізацыю вызначанага дзяржавай стандарту гістарычнай адукацыі, яе задачы, змест і паслядоўнасць вывучэння гісторыі ў шко-ле. Пры адборы зместу гістарычнай адукацыі і складанні школьных праграм па гісторыІ Іх аўтары кіруюцца шэрагам навукова-метадыч-ных прынцыпаў) распрацаваных педагогікай, метадалогіяй гістарычнай навукі і методыкай выкладання гісторыі.

Перш за ўсё гэта агульнадыдаюпычныя прынцыпы — навуко-васць, сістэматычнасць і паслядоўнасць, адзінства адукацыйных, выхаваўчых і развіццёвых функцый навучання, даступнасць, улік узроставых асаблівасцей вучняў і інш. [3, с. 183 -196]. Не менш важ-ным для складальнікаў праграм з'яўляецца ўлік метадалагічных прынцыпаў гістарычнага гшзнання: аб'ектыўнаснд, гістарызму, сістэмнасці і інш. [4, с. 55].

Адной з найважнейшых праблем для складальнікаў праграм і аўтараў школьных падручнікаў з'яўляецца выбар метадалагічных асноў мадэрнізацыі зместу гістарычнай адукацыі. Яны вызначаюцца сутнаснай прыродай гістарычнага факта як падзеі і з'явы гістарыч-най рэчаіснасці. У новай канцэпцыі вучэбнага прадмета «Сусветная гісторыя. Гісторыя Беларусі» ў якаспд метадалагічных асноў высту-паюць наступныя прынцыпы:

• метадалагічнага плюралізму, што дазваляе спалучаць розныя ме-тадалагічныя падыходы пры асэнсаванні і дыялагічнай інтэрпрэ-тацыі гістарычнага факта;

• навуковай аб 'ектыўнасці, які мае на ўвазе вывучэнне гістарычных працэсаў і з'яў ў сукупнасці іх станоўчых і адмоўных бакоў і вы-кючае суб'екгывізм, ідэалізацыю і палітычную кан'юнктуру;

• гістарызму, што патрабуе вывучэння гістарычных працэсаў, з'яў, падзей у іх развіцці з улікам прычынна-выніковых і сістэмных сувязей;

• адзінства зместу гістарычных ведаў і спосабаў пазнавальнай дзейнасці, што дазваляе засвойваць і авалодваць на практыцы гістарычнымі паняццямі рознай ступені абагульнення, выяўляць прычынна-выніковыя сувязі і заканамернасці грамадскага раз- I віцця, рабіць тэарэтычныя высновы і абагульненні, характарыза- I ваць гістарычныя працэсы і падзеі:

• спалучэння фармаяізаваных (канкрэтныя гістарычныя падзеі, іх I час, месца, удзельнікі, паняційна-тэрміналагічны апарат, сталыя I іэарэтычныя высновы) / нефармалізаваных (суб 'ектыўныя мер~ I каванні, думкі, агрнкі, версіі) гістарычных ведаў;

• міждысцыплінарнасці, што заснаваны на выкарыстанні міжпрад-метных сувязей пры вывучэнні гісторы і, грамадазнаўства, л ітара-туры, геаграфіі;

• культурна-гістарычнага асяроддзя, які арыентуе вучняў на раз-уменне своеасабл івасці гістарычнага асяроддзя розных народаў, у тым ліку беларускага, уплывае на асаблівасці іх развіцця і мае на ўвазе трансляцыю і засваенне вучнямі дасягненняў айчыннай і сусветнай кулыуры [5, с. 5].

Аўтарам вучэбных дапаможнікаў і складальнікам школьных праграм прыходзіцца таксама ўлічваць метадычныя прынцыт, якія адлюстроўваюць асаблівасці зместу гісторыі як школьнага прадмета, парадак яе вывучэння з улікам узроставых асаблівасцей на розных ступенях агульнай сярэдняй адукацыі. Да іх адносяцца:

1) прынцып пінейнасці, які прадугледжвае аднаразовае вывучэн-не ў школе зместу гістарычнай адукацыі ў храналагічнай пасля-доўнасці са старажытных часоў да нашых дзён. Такое вывучэнне больш эканомнае па затратах вучэбнага часу, але пры яго ажыц-цяўленні засваенне гістарычных ведаў па старажытнай гісторыі і гісторыі сярэдневякоўя застаецца пераважна на эмпірычным узроўні пазнання;

2) прынцып канцэнтрызму праду гледжвае шматкратнае выву-чэнне аднаго і таго перыяду гісторыі на розных ступенях агульнай сярэдняй адукацыі і розных узроўнях яго абагульнення: элементар-

і ным, эмпірычным і тэарэтычным, якія адпавядаюць ступеням I структуры школьнай адукацыі (пачатковая, базавая і сярэдняя шко-I ла). Ажыццяўленне гэтага прынцыпу ў навучанні больш затратнае па часе, але дае магчымасць грунтоўна, з высокай ступенню ўсведамлення засвоіць змест школьнай дысцыпліны. Такі спосаб выву-чэння гісторыі выкарыстоўваецца ў большасці еўрапейскіх краін і ЗША. V нашай школе спробы ўвядзення канцэтрызму ў гістарыч-най адукацыі рабіліся двойчы: у 1959—1965 і 1992—2007 гг.;

3) прынцып сінхроннасці патрабуе паралельнага, а часам і аб'яднанага вывучэння аднароднага вучэбнага матэрыялу ці адпа-веднага перыяду ў курсах айчыннай і сусветнай гісторыі;

4) прынцып узаемасувязі айчыннай і сусветнай гісторыі пры яго рэалізацыі дазваляе эфектыўна ажыццяўляць міжкурсавыя і ўнут-рыпрадметныя сувязі і шырока абапірацца на веды атрыманыя пры вывучэнні айчыннай гісторыі ў курсе сусветнай і наадварот.

Такім чынам, распрацоўка і складанне вучэбных праграм — гэта працаёмкі працэс, звязаны з неабходнасцю ўлічваць выяўленыя наву-кай дыдактычныя, метадалагічныя і метадычныя прынцыпы. Улік пералічаных прынцыпаў дазваляе не толькі навукова абгрунтавана вызначыць задачы навучання гісторыі, але і ажыццявіць аптымальны адбор яго зместу, вызначыць аб'ём і парадак вывучэння ў школе.

Праграмы «Усеагульная гісторыя. Гісторыя Беларусі. V—XI кла-сы» уведзены з 2009/2010 навучальнага года [1]. Яны адпавяда-юць Дзяржаўнаму адукацыйнаму стандарту. У сувязі з вяртаннем да адзінаццацігадовай сярэдняй адукацыі і лінейнага прынцыпу вывучэн-ня гісторыі ў школе існуе таксама пераходны варыянт праграмы дпя X і XI класаў.

Дзеючая праграма па гісторыі складзена з улікам разгледжаных вышэй метадалагічных і дыдакгыка-метадычных прынцыпаў. У яе структуру ўваходзяць: тлумачальная запіска і змест гістарычнай адукацыі пасусветнай і айчыннай гісторыі па гадах навучання э раз-біўкай яго на раздзелы і тэмы. Па кожным раздзеле гісторыі прыводзяцца асноўныя паняцці, абавязковыя ддя засваення школь-нікамі. У праграмах дастаткова падрабязна вызначаны дзейнасны кампанент школьнай гістарычнай адукацыі па кожным годзе наву-чання і даецца пералік спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці і ўменняў, якімі павінны авалодаць вучні ў канцы кожнага навучаль-нага года. У канцы праграмы прыводзіцца спіс гісторыка-метадыч-най літаратуры ддя кожнага курса гісторыі.

У тлумачальнай зашсцы да праграмы вызначаюцца мэты і Зада чы школьнай пстарычнай адукацыі, структура і паслядоўнасць вЫ-вучэння гісторыі ў школе, даюцца тлумачэнні змен, унесеных у I праграму, і некаторыя метадычныя парады настаўніку па арганіза- I цыі вучэбнага працэсу. Падкрэсліваецца, што засваенне праграм 1 перш за ўсё арыентавана на развіццё асобы школьніка, выкарыстан- I не патэнцыялу гістарычнай навукі для сацыялізацыі школьнікаў, I фарміраванне ў іх светапоглядных перакананняў і каштоўнасных I арыентацый. Асаблівую ўвагу прапануецца звярнуць на вывучэнне I гісторыі Беларусі, якая заклікана закласці аснову для фарміравання нацыянальнай самаідэнтыфікацыі, выхавання чалавека-грамадзяні- I на, стараннага гаспадара на сваёй зямлі.

Змест кожнага курса гісторыі разбіты на раздзелы і тэмы з прык-ладным указаннем колькасці гадзін на іх вывучэнне. У тэме змесг I гістарычнага матэрыялу падаецца з у казаннем тэмы кожнага ўрока і асноўных пытанняў, якія павінны быць разгледжаны на ім. Па кож-ным раздзеле прадугледжаны ўрок абагульнення з вызначэннем па-няццяў, якія падлягаюць засваенню, абагульненню і сістэматыза- І цыі. Разам з тым трэба мець на ўвазе, што размеркаванне вучэбнага часу па раздзелах і тэмах з'яўляецца прыкладным, таму настаўнік мае права на яго пераразмеркаванне ў адпаведнасці з уласным ба- | чаннем парадку вывучэння курса.

У курсе гісторыі Беларусі для асвятлення мясцовых асаблівас-цей у развіцці гістарычнага працэсу амаль у кожнай тэме прадугле-джана правядзенне краязнаўчых урокаў. Уключэнне ў праграму такіх заняткаў дазваляе на аснове вывучэння гісторыі роднага краю арганізаваць актыўную самастойную пазнавальную дзейнасць вуч-няў па прымяненні гістарычных ведаў, выпрацоўцы ў вучняў эле-ментарных уменняў і навыкаў гістарычнага даследавання.

Важнай складовай часткай праграмы з'яўляецца пералік асноў-ныхспосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці, якімі павінны авало-даць вучні ў кожным класе. Ён складзены з улікам паступовага і паслядоўнага фарміравання ў школьнікаў спецыяльных гістарыч-ных уменняў, неабходных для самастойнага пазнання гістарычнай рэчаіснасці, пошуку і выкарыстання разнастайнай гістарычнай ін-фармацыі і яе выкарыстання ў практычных мэтах.

Такім чынам, дзеючыя школьныя праграмы складзены з улікам дасягненняў гістарычнай навукі, сучаснага ўзроўню развіцця педа-гогікі, псіхалогіі і методыкі выкладання гісторыі. Іх рэалізацыя ў практычнай дзейнасці настаўнікаў гісторыі дазваляе забяспечыць дастаткова высокі ўзровень гістарычных ведаў школьнікаў.

| Задачы, структура і асаблівасці методыкі выкладання гісто-7ыі Старажытнага свету. Курс гісторыі Старажытнага свету вывучаецца ў 5 класе. 3 яго пачынаецца сістэматычнае вывучэнне гісторыі ў школе. Храналагічна ён ахоплівае самы працяглы ў гісторыі чалавецтва перыяд і змяшчае разнародны па сваім харакгары і ступені дэталізацыі гістарычны матэрыял, што абумоўлена наяўнасцю і аса-блівасцямі крыніц, на аснове якіх рэканстру юецца гісторыя Старажыт-нага свету. Менавіта таму методыка яго навучання ў найбольшай сту-пені распрацавана ў айчыннай метадычнай навуцы. Толькі за апошнія гады выйшла шэраг тэарэтычных і практычных даследаванняў і дапа-можнікаў для настаўнікаў, прысвечаных методыцы выкладання гісто-рыі Старажытнага свету. Гэта працы М.1. Мініцкага і В.1. Ханкевіч [6], А.В. Лізуновай [7], В.І. Ракуця [8], Н.М. Ганушчанкі, С. В. Панова і К.1. Сякацкай [9], М.А. Пульманоўскага і А.В. Новік [10].

Веды аб гісторыі першабытнага грамадства грунтуюцца пераваж-на на археалагічных артэфактах і гістарычнай этнаграфіі, таму ў гэ-«ым раздзеле няма дакладных дат, вельмі прыблізна вызначаюцца храналагічныя рамкі перыядаў, няма гістарычньгх дзеячаў і канкрэт-ньгх гістарычных падзеЙ. Пры вывучэнні цывілізацый Старажытнага Усходу і антычнасці, якія існавалі на працягу чатырох тысячагод-дзяў, паяўляюцца больш інфарматыўныя пісьмовыя крыніцы, коль-касць якіх істотна ўзрастае пры вывучэнні антычнасці. Гэта дае маг-чымасць канкрэтнага, дэталёвага і аб'ектыўнага асвятлення гістарыч-

Іных падзей, рэканструкцыі сацыяльна-эканамічнага, палітычнага і культурнага жыцця першых дзяржаў і цывілізацый. На ўводным уроку адбываецца знаёмства з гісторыяй як наву кай і гістарычнымі крыніцамі, на аснове якіх яна ствараецца. Тут жа вучні знаёмяцца з лікам гадоў у гісторыі, без разумення якога немаг-чыма вывучаць старажытную гісторыю. У сувязі з асаблівай важ-насцю фарміравання ўяўленняў аб гістарычным часе нам падаецца неабходным засваенню ліку гадоў у гісторыі прысвяціць два урокі.

У першым раздзеле «Жыцдё першабытных людзей» у вучняў фарміруюцца першапачатковыя ўяўленні і паняцці аб першабыт-ных збіральніках і паляўнічых, удасканаленні чалавека ў выніку працоўнай дзейнасці, узнікненні родавага грамадства, неалітычнай I рэвалюцыі і пачатку веку металу, фарміраванні перадумоў узнік- I нення першых цывіл ізацый. Да найважнейшых з іх адносіцца дасяг- I ненне пэўнага ўзроўню развіцця матэрыяльнай і духоўнай культу- I ры, узнікненне рэлігіі, мастацтва, пачаткаў навуковых ведаў і сацы- I яльнай няроўнасці.

Другі раздзел прысвечаны вывучэнню цывілізацый Старажыт- I нага Усходу і Амерыкі: Міжрэчча, Егіпта, Індыі, Кітая, а таксама I персідскай, хецкай, фінікійскай і старажытнаяўрэйскай дзяржаў. I Сгруктура разгляду гэтых цывілізацый прыкладна аднолькавая: спачатку адбываецда знаёмства з прыроднымі ўмовамі, народана- I сельніцтвам, заняткамі людзей, грамадскім і дзяржаўным ладам, да-сягненнямі ў галіне матэрыяльнай і духоўнай культуры. Асаблівую ■ўвагунеабходнанадацьрэлігійнымпоглядам,развіццюпісьмен- ,насці,адукацыі,літаратурыімастацтва.ПрывывучэнніцывілізацыіIСтаражытнагаУсходуважнапрасачыць агульнае і асаблівае ў іх I развіцці, вызначыць іх уклад у развіццё сусветнай культуры,

Трэці раздзел прысвечаны гісторыі Старажытнай Грэцыі. Як, * вывучэнне пачынаецца са знаемства вучняў з прыродай, заняткамі, рзлігіяй, паўсядзённым жыццём і бытам старажытных грэкаў. За-І тым паслядоўна разглядаюцца асноўныя перыяды гісторыі Стара-1 жытнайГрэцыі: крыта-мікенскі, ахейскі, узнікненне поліснай сістэ-мы дзяржаўнага ладу і яе функцыянавання на прыкладзе Афін і Спарты, грэчаская каланізацыя і грэка-персідскія войны. Завярша-ецца вывучэнне гісторыі грэчаскай цывілізацыі грунтоўным знёмствам вучняў з грэчаскай культурай, заваяваннямі А. Македон-скага і распаўсюджаннем эліністычнай культуры. У чацвёртым раз-дзеле разглядаецда гісторыя Рыма. Пры яго вывучэнні ў поўным аб'еме рэалізуецца храналагічны прынцып вывучэння гісторыі (раз-глядаюцца і выразна акрэсліваюцца асноўныя перыяды гісторыі Рыма): царскі - усталяванне рэспублікі і яе росквіт, імператарскі Рым, яго магутнасць, заняпад і падзенне. Цэнтральнае месца ў раз-дзелезаймаюць пьгганні, звязаныя з гісторыяй дзяржаўнасці, сістэмай класічнага рабства і войнамі як асноўнымі крыніцамі магут-насці Рыма, росквітам матэрыяльнай і духоўнай культуры, прычы-намі заняпаду і падзення Рымскай імперыі.

Вывучэнне гісторыі Старажытнага свету завяршаецца разгля-дам невялікага пятага раздзела, прысвечанага старажытным кель-там, германцам і славянам, іх паходжанню і рассяленню, узаемаад-носінам з Рымам, грамадскаму ладу, рэлігійным вераванням і куль-турным дасягненням.

Аналіз зместу гісторыі Старажытнага свету дазваляе сфармуля-ваць задачы яго вывучэння:

• фарміраванне першапачатковых уяўленняў і паняццяў аб гісторыі першабытнага грамадства, складванні перадумоў узнікнення пер-шых цывілізацый, іх дасягненнях у галіне матэрыяльнай і духоўнай культуры, прычынах заняпаду і гібелі;

• на аснове аналізу канкрэтнага фактычнага матэрыялу падвядзенне вучняў да разумення ролі працы як галоўнай умовы станаўдення і развіцця чалавечага грамадства і першых цывілізацый; уплыву геаграфічнага асяроддзя на паскарэнне ці запавольванне грамадска-га прагрзсу ў старажытнасці; прычын узнікнення, умацавання і гібелі рабаўладальніцкіх дзяржаў; прычын, характару і непазбеж-насці войнаў у рабаўладальніцкім грамадстве; прычын узнікнення рэлігіі і яе ролі ў гісторыі першых цывілізацый; духоўнай культуры як важнейшай і адметнай рысы старажытных цывілізацый і ўзаема-сувязі культур Старажытнага Усходу і антычнасці;

• развіццё ўменняў элементарна аналізаваць прычынна-выніковыя сувязі, вызначаць працягласць і паслядоўнасць гістарычных падзей, месцазнаходжанне аб'ектаў на гістарычнай карце, рыхта-ваць вусныя паведамленні аб гістарычных падзеях і асобах, тлу-мачыць значэнне гістарычных паняццяў;

• на аснове вобразнага вывучэння канкрэтных гістарычных фактаў і асоб фарміраваць у вучняў эмацыянальныя адносіны да іх, патрыя-тычныя, інтэрнацыянальныя, маральныя і эстэтычныя пачуцці і погляды.

Пры вырашэнні вызначаных задач неабходна ўлічваць узроста-выя асаблівасці і пазнавальныя магчымасці пяцікласнікаў, асабліва ў першым паўгоддзі выкарыстоўваць звыклую для вучняў пачатко-вай школы методыку нагляднага навучання, тлумачальнага і ка- I меншраванага чьтання, падрабязнага аналізу і тлумачэння споса- ( баў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці і практывання ў іх прымяненні I непасрэдна на ўроку, пастаянны кантроль з боку настаўніка за хо- I дам вучэбнай дзейнасці і яе рэгулярная ацэнка. Толькі ў такім вы- | падку можна разлічваць на дасягненне аптымальных вынікаў засва- I ення зместу гісторыі старажытнага свету.

Задачы, пабудова і асаблівасці навучання гісторыі сярэдніх I вякоў. Курс гісторыі сярэдніх вякоў вывучаецца ў 6—7 класах [11]. У 6-м класе вывучаецца перыяд ранняга і высокага, а ў 7-м - позняга сярэдневякоўя.

Пры вывучэнні гісторыі сярэдніх вякоў настаўнік павінен скан-цэнтраваць увагу на вырашэнні наступных задач:

• фарміраванне сістэмы паняццяў, якія ствараюць цэласную карціну аб развіцці цывілізацый сярэдявякоўя, агульным і адмет-1 ныму іхсацыяльным, эканамічным і духоўным развіцці;

• падвядзенне вучняў да разумення ролі працы, спосабаў яе ар- і ганізацыі і ўдасканалення тэхнікі ў паступальным развіцці гра-1 мадства ў сярэднія вякі; асаблівасцей сацыяльнай структуры феа-1 дальнага грамадства, узаемаадносін паміж рознымі сацыяльнымі! групамі, дмржаўнага ладу на розных ступенях гісторыі сярэдне-1 вякоўя; ролі рэлігіі і царквы ў сацыяльным і духоўным жыцці, іх уплыву накультуру, побыт, звычаі, традыцыі і сістэму каштоўна-сцей розных народаў; нераўнамернасці гістарычнага развіцдя цывілізацый сярэдневякоўя і фактараў, якія ўплывалі на гэту нераўнамернасць;

• вызначаць храналогію падзей, складаць храналагічныя табліцы, лакалізаваць гістарычныя падзеі на карце; параўноўваць падзеі па зададзеных настаўнікам крытэрыях; тлумачыць прычынна-выніковыя сувязі; аналізаваць гістарычныя падзеі і рабіць аба-гульненні; тлумачыць сутнасць гістарычных паняццяў; • на аснове эмацыяльнага і вобразнага вывучэння канкрэтшх фак-таў садзейнічацьвыхаванню асобы школьнікаў, яе грамадзянскіх, мартньпеіэетэтычньгхякасцей, атаксама фарміраванню павагі да культурнай і гістарычнай спадчыны розных народаў і цывілізацый.

Вывучэнне гісторыі ў шостым класе пачынаецца з уводнага ўрока, на якім вучні знаёмяцца з паняццям «сярэдневякоўе», перыя-дызацыяй і асноўнымі крыніцамі па гісторыі сярэдневякоўя.

У першым раздзеле «Заходняя Еўропа і Візантыя» вучні знаё-мяцца з асноўнымі падзеямі ранняга сярэдневякоўя; Вялікім перася-леннем народаў, узнікненнем варварскіх каралеўстваў і франкскай дзяржавы, распаўсюджаннем хрысціянства і саперніцтвам паміж Рымам і Канстанцінопалем, росквітам Візантыйскай імперыі і выто-камі сярэдневяковай культуры. Затым яны пераходзяць да вывучэн-ня высокага сярэдневякоўя ў Еўропе: станаўленнем развітога феада-лізму, феадальнымі адносінамі, васалітэтам, феадальнай раздробле-насцю і міжусобнымі войнамі, роляй царквы і яе ўплывам на палітычнае становішча еўрапейскіх краін, Крыжовымі паходамі, развіццём сярэдневяковай культуры і паўсядзённым жыццём асноўных слаёў феадальнага грамадства ў Еўропе і Візантыі.

У другім раздзеле вывучаецца гісторыя славян у раннім і вы-сокім сярэдневякоўі, пры гэтым асноўная ўвага надаецца гісторыі ўсходніх славян - утварэнню старажытнарускай дзяржавы, яе росквіту, развіццю культуры Кіеўскай Русі, яе палітычнай раздроб-ленасці і заняпаду ў выніку мангола-татарскага нашэсця. Завярша-ецца вывучэнне раздзела аглядам гісторыі заходніх і паўднёвых сла-вян ў X—XIII стст.

Апошні трэці раздзел прысвечаны вывучэнню цывілізацый Азіі, Афрыкі і Амерыкі ў У-ХШстст.: разглядаецца ўзнікненне ісламу і ўтварэнне арабскага халіфата, араба-ісламскай культуры і даецца кароткі агляд гісторыі індыйскай, кітайскай, японскай цывілізацый і цывілізацый Трапічнай Афрыкі і Амерыкі. У сёмым класе працягва-ецца вывучэнне гісторыі сярэдніх вякоў у перыяд позняга сярэдне-вякоўя па тьгх жа трох раздзелах, што і ў шостым класе. Пры выву-чэнні Заходняй Еўропы цэнтральнае месца займаюць пытанні, звя-заныя з фарміраваннем цэнтралізаваных дзяржаў, аслабленнем ўплыву папства на свецкую ўладу, вытокамі Адраджэння і Вялікіх геаграфічных адкрыццяў, а таксама паўсядзённага жыцця чалавека ў познім сярэдневякоўі.

Цэнтральнае месца пры вывучэнні другога раздзела, прысвеча-нага гісторыі славянскіх дзяржаў у познім сярэдневякоўі, займае гісторыя Маскоўскай Русі - разглядаецца працэс узвышэння Мас-коўскага княства і ўтварэння Расійскай дзяржавы, яе гаспадарка і грамадства, роля Праваслаўнай Царквы, культура і паўсядзённае жыццё людзей. Тут жа даецца агляд гісторыі Польшчы, Чэхіі і краін Балканскага паўвострава ў XIV—ХУстст.

Апошні раздзел прысвечаны гісторыі позняга сярэдневякоўя: агляду гісторыі Асманскай дзяржавы, Ірана і Сярэдняй Азіі, індый-скай, кітайскай, японскай цывілізацый і цывілізацый Трапічнай Афрыкі і Амерыкі.

Асаблівасцю навучання гісторыі сярэдніх вякоў у 6-7 класах з'яўляецца перавага эмпірычнага ўзроўню вывучэння асноўных I фактаў і больш высокая, чым у 5-м класе, ступень самастойнасці I вучняў пры арганізацыі вучэбнай пазнавальнай дзейнасці. Гэта абу- I моўлена псіхалагічнымі асаблівасцямі, характэрнымі для малодша- I га падлеткавага ўзросту, імкненнем падлеткаў да аналітычнай дзей; I насці, самастойных выказванняў ацэнак і меркаванняў. Менавіта I адзначаны ўзрост з' яўляецца сензітыўным для фарміравання ўстой- I лівага пазнавальнага інтарзсу школьнікаў.

Задачы, пабудова і асаблівасці вывучэння сусветнай гісторыі Новага часу. Сусветная гісторыя Новагачасу вывучаецца ў 8-9 кла-1 сах. У ёй разглядаецда вялікі, насычаны падзеямі перыяд з пачатку I XVI ст. да 1918 г. Адметнымі рысамі гэтага перыяду гісторыі I з'яўляюцца: усталяванне капіталістычнага спосабу вытворчасці, I пераход да індустрыяльнага грамадства, фарміраванне сусветнай 1 гаспадаркі, рэвалюцыі і крывавыя войны, якія выліліся ў Першую \ сусветную вайну, развіццё дэмакратычных дзяржаўных інстытутаў уяады, узаемапранікненне розных культур і цывіпізацый, набыццё гісторыяй сапраўды сусветнага характару.

У восшым класе вывучаецца першы перыяд новай гісторыі [12]. Храналагічна ён ахоплівае асноўныя падзеі сусветнай гісторыі ад пачатку Вялікіх геаграфічных адкрыццяў і Рэфармацыі ў Еўропе да Вялікай Французскай рэвалюцыі ўключна.

Вывучэнне новай гісторыі пачынаецца з уводнага ўрока на якім вучні знаёмяцца з перыядызацыяй і характэрнымі рысамі заходнееўрапейскай і асаблівасцямі развіцця ўсходніх цывілізацый у Новы час. У першым раздзеле разглядаюцца падзеі, звязаныя з пера-ходам ад сярэдневякоўя да Новага часу: спачатку вучні знаёмяцца з эпохай Вялікіх геаграфічных адкрыццяў, Адраджэннем, Рэфарма-цыяй у Еўропе, а затым вывучаюць Англійскую буржуазную рэва-люцыю і асноўныя рысы эканамічнага, сацыяльна-палітычнага і культурнага развіцця Еўропы ў ХУП-ХУШ стст. Завяршаецда вы-вучэнне першага раздзела разглядам падзей Вялікай Французскай рэвалюцыі.

Другі, невялікі па аб'ёме раздзел курса, прысвечаны вывучэнню гісторыі Амерыкі XVII—XVIII стст. Цэнтральнае месца ў ім займае вайна за незалежнасць і ўтварэнне Злучаных Штатаў Амерыкі.

Змест трэцяга раздзела прыс вечаны вывучэнню Расіі ў разгляда-емы перыяд. У ім вывучаецца гісторыя Расійскай дзяржавы ад за-вяршэння аб'яднання рускага народа ў сярэдзіне XVI ст. вакол Масквы да праўлення Кацярыны II. Завяршаецца вывучэнне раздзе-ла разглядам развіцця расійскай культуры ў ХУІ-ХУІІІ стст.

Апошні раздзел прысвечаны асаблівасцям эканамічнага, сацы-яльнага, палітычнага і культурнага развіцця Японіі, Кітая, Індыі, Асманскай імперыі і Афрыкі ў" вывучаемы перыяд.

У змесце другога перыяду новай гісторыі ў дзевятым класе вы-лучаецда пяць раздзелаў [13]. Першыя чатыры з іх супадаюць са структурай зместу новай гісторыі ў восьмым класе, пяты — прысве-чаны разгляду гісторыі Першай сусветнай вайны.

У раздзеле, прысвечаным гісторыі Еўропы, асноўную ўвагу вар-13 НаДДЦь вывучэнню характэрных рыс эканамічнага развіцця, пра-М^.Л°ва^ РэвалюЦьіі і яе ўплыву на сацыяльна-палітычную гісто-Рьяо і культуру еўрапейскіх краін, пераходу ад свабоднай канкурэн-Да манаполій, а таксама буржуазным рэвалюцыям XIX ст., якія нчаткова ліквідавалі апошнія перажыткі феадалізму і паспрыялі кладванню дэмакратычных інстытутаў улады. р. ^ Аругім раздзеле, прысвечаным краінам Паўночнай і УДНеваЙ Амерыкі, цэнтральнае месца займае вывучэнне гра-янекай вайны ў ЗША і ператварэнне іх у сусветную дзяржаву. аступныя раздзелы прысвечаны гісторыі Расіі і славянскіх ржаў, а таксама гісторыя краін Азіі і Афрыкі ў XIX—па- прыгоннага права і абме- I жаванасцю буржузных рэформ, якая прывяла да рэвалюцыйных | узрушэнняў пачатку XX ст. і складвання перадумоў Кастрычніцкай | рэвалюцыі.

Пры вывучэнні краін Азіі і Афрыкі неабходна акцэнтаваць увагу I школьнікаў на буржуазных рэформах ў Японіі, развіцці рэвалюцый- I нага руху ў Кітаі, нацыянальна-вызваленчага - у Індыі і краінах Азіі I і Афрыкі. Завяршаецца вывучэнне новай гісторыі ў дзевятым класе I вывучэннем прычын, ходу і вынікаў Першай сусветнай вайны.

Кароткі агляд зместу новай гісторыі дазваляе вызначыць I асноўныя задачы яе вывучэння:

• усведамленне вучнямі заканамернасці пераходу ў пачатку XVI ст. ад сярэдневякоўя да Новага часу, яго абумоўленасці развіццём вы-творчых сіл, навуковых ведаў, тэхнікі, пераасэнсаваннем ідэала-гічных каштоўнасцей чалавека, усведамленне таго, што еўрапей-ская цывілізацыя з канцд ХГХ ст. становіцца лідэрам раз-віцця сусветна-гістарычнага працэсу, у Еўропе інтэнсіўна фарміруецца індустрыяльнае грамадства і атрымліваюць далей-шае развіццё дэмакратычныя, прававыя, грамадзянскія традыцьіі, афармляюцца асноўныя напрамкі і плыні культурнага жыцпя і ад-начасова складваюцца непрымірымыя супярэчнасці, якія вядуць да крывавых канфліктаў і сусветных войнаў;

• засваенне сутнасці найважнейшых падзей гісторыі еўрапейскай цывілізацыі, яе ўплыву на развіццё іншых цывілізацый і народаў свету, вьггокаў і развіцця паўночна- і лацінаамерыканскай цывілізацый, асаблівасцей гістарычнага шляху Расіі, яе дачынен-няў з заходнееўрапейскай і ўсходнімі цывілізацыямі і ўплыву на славянскі свет, асноўных рыс і прыкмет усходніх цывілізацый і краін Азіі і Афрыкі у Новы час;

• фарміраванне ў вучняў разумення шматварыянтнасці і разнастаЙ-насці шляхоў гістарычнага развіцця розных народаў і цывілізацый, асаблівага і агульнага ў іх культурах, сістэмах каштоўнасцей, і вд аснове гэтага выхаванне павагі да гісторыі Іншых народаў іх звы- 'і чаяў і традыцый, іх права на самастойнае і суверэннае развіццё;

• развіццё ў вучняў гістарычнага мыслення на аснове фарміравання такіх спосабаў вучэбна-пазнавальнай дзейнасці як параўнанне гістарычных падзей і з'яў па вызначаных крытэрыях, складанне параўнальна-абагульняльнай табліцы, тлумачэнне прычынна-вы-ніковых сувязей, абагульненне, класіфікацыя і сістэматызацыя гістарычных фактаў і фармуляванне тэарэтычных высноў, пера-вод тэкставай інфармацыі ў знакава-сімвальную і наадварот, тлумачэнне гістарычных паняццяў і канкрэтызацыя іх фактамі. Аналіз зместу і задач вывучэння курса сусветнай гісторыі новага часу сведчыць аб значным аб'ёме інфармацыі, якая падлягае засваен-ню вучнямі, што абумоўлівае неабходнасць выкарыстоўваць такія прыёмы і сродкі навучання, якія патрабуюць павышэння актыўнасці і самастойнасці вучняў ў працэсе навучання на аснове авалодання імі больш складанымі спосабамі вучэбна-пазнавальнай дзейнасці.

Змест, пабудова ізадачы курса сусветнай гісторыі найноўшага часу. Вывучэнне сусветнай гісторыі найноўшага часу адбываецца на трэцяй ступені агульнай сярэдняй адукацыі ў X - XI класах і за-вяршае сістэматычнае вывучэнне гісторыі ў школе. Гэта абу-моўлівае асаблівасці яе выкладання. Яно павінна весціся пераважна на тэарэтычным узроўні, заснаваным на выкарыстанні актыўных метадаў навучання і форм арганізацыі вучэбна-пазнавальнай дзей-насці.

На гэтай ступені навучання трэба шырэй практыкаваць пра-вядзенне семінараў, практыкумаў, канферэнцый, дыскусій, напісан-не дакладаў, рэфератаў, творчых работ.

У структуры курса вылучаюцца два перыяды: першы - ад закан-чэння Першай сусветнай да канца Другой сусветнай вайны (1918-1945 гг. ), вывучаецца ў дзясятым класе [14], другі — ахо-плівае час ад заканчэння Другой сусветнай вайны да нашых дзён і вывучаецца ў адзінадццатым класе [15].

На ўводным уроку ў дзясятым класе вучні знаёмяцца з паняццем «найноўшая гісторыя» і ўплывам Першай сусветнай вайны і Кас-трычніцкай рэвалюцыі на ход сусветнай гісторыі. Першы раздзел курса прысвечаны разгляду гісторыі краін Еўропы і ЗША ў 1919^-1939 гг. У ім паслядоўна раскрываецца сутнасць рэвалюцыйных падзей 1918-1923 гг; у Еўропе, усталяванне асноў пасляваешага I свету, развіццё краін Захаду ў 1924 -1929 гг., сусветны эканамічны I крызіс і яго ўплыў на развіццё заходніх краін, прыход фашыстаў дд I ўлады ў ГерманііЛталіі і Іспаніі, міжнародныя адносіны ў 30-я гг. 1 гіеторыя краін Цэнтральнай і Паўднёва-Усходняй Еўропы, навукаі | культура заходніх краін у міжваенны перыяд.

Наступны раздзел прысвечаны гісторыі савецкага грамадстваў 1917-1939 гт.: Кастрычніцкай рэвалюцыі і ўсталяванню савецкай ўлады, Грамадзянскай вайне і ваеннай інтэрвенцыі ў Савецкую Ь • Расію, новай эканамічнай палітыцы, утварэнню СССР, індустрыялі-1 зацыі, калектывізацыі і культурнай рэвалюцыі, унутраннай і знеш-няй палітыцы СССР ў 30-я гт.

У трэцім раздзеле вывучаецца гісторыя краін Азіі і Паўночнай I Афрыкі ў міжваенны перыяд. У ім разглядаецца ўплыў Камінтэрна і СССР на развіццё нацыянальна-вызваленчага руху і яго развіццё ў Кітаі, Індыі, краінах мусульманскага свету, а таксама гісторыя міжваеннага развіцця Японіі.

Апошні раздзел гісторыі найноўшага часу ў X класе прысвечда і гісторыі Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай вайнаў, іх прычы- ■нам,пачатку,ходуівьшікам.

У выпускным XI класе вывучэнне найноўшай гісторыі пачына ецца з разгляду агульнай характарыстыкі развіцця краін свету пасля Другой сусветнай вайны. Спачатку вывучаецца гісторыя краЬ Амерыкі і Еўропы, іх сацыяльна-эканамічнае, палітычнае і культур-нае развіццё, фарміраванне постіндустрыяльнага грамадства, знеш-няя палітыка і міжнародныя адносіны ва ўмовах існавання двухпа-лярнага свету.

Другі раздзел прысвечаны вывучэнню асноўных тэндэнцый пасляваеннага развіцця СССР і Расійскай Федэрацыі: аднаўленню народнай гаспадаркі пасля Вялікай Айчыннай вайны ва ўмовах сталінізму, першым спробам рэфармавання палітычнага курсу ССС? у гады «хрушчоўскай адлігі», сацыяльна-эканамічнаму развіццю, унутранай і знешняй палітыцы СССР у перыяд «застою», няўдалым спробам правядзення палітыкі перабудовы, якія прывялі да распаду СССР, а таксама сацыяльна-эканамічнаму развшдю, унутранай і знешняй гшггыцы Расійскай Федзрацыі ў 90-ягг.ХХ-пачаткуХХЗст.

У апошнім, трэцім раздзеле, прысвечаным гісторыі краін Азіі і Афрыкі, разглядаецца распад каланіяльнай сістэмы імперыялізму і павышэнне ролі ўсходніх цывілізацый ў су светным развіцці, гісторыі пасляваеннага эканамічнага і сацыяльна-палітычнага развіцця КНР, Японіі, Індыі, мадэрнізацыі Ірана, Турцыі, Егіпта і Ірака, праблема ісламскага фундаменталізму і барацьбы з міжнародным тэрарызмам.

Аналіз зместу сусветнай гісторыі найноўшага часу дазваляе сфармуляваць асноўныя задачы яе вывучэння: іасвоіць змены, якія адбыліся на палітычнай карце свету ў XX -пачатку XXI ст, і падзеі, абумовіўшыя іх; зразумець асноўныя тэн-дэнцыі і праблемы развіцця найноўшай гісторыі чалавецтва, галоўныя напрамкі барацьбы народаў свету за нацыянальнае вы-зваленне і сацыяльны прагрэс, пераход да постіндустрыяльнага грамадства і пачатак фарміравання інфармацыйнага грамадства; 1 усвядоміць глабальныя праблемы чалавецтва: вайны і міру, дэ-маграфічную, энергетычную, экалагічную, харчовую, беднасці, вырашэнне якіх можа быць дасягнута толькі сумеснымі намаган-нямі розных краін, глабалізацыю і інтэрнацыянылізацыю грамад-скага жыцця;

• на аснове засваення асноўных фактаў найноўшай гісторыі, жыцця і дзейнасці знакамітых гістарычных асоб садзейнічаць фарміра-ванню ў вучняў уласньгх поглядаў і перакананняў, асабістых ад-носш \ ацэнак да вывучаемага на ўроку гістарычнага матэрыялу, сістэмы каштоўнасцей сучаснага чалавека і грамадзяніна, імкнення ўнесціўласныўкладу вырашэнне глабальныхпраблем чалавецтва; • авалодаць наступнымі спосабамі вучэбна-пазнавальнай дзей-насці, неабходнымі для самастойнага пошуку і выкарыстання гістарычнай інфармацыі для вырашэння практычных задач: ла-калізаваць любую гістарычную падзею ў прасторы і часе; характа-рызаваць і ацэньваць дзейнасць палітычных і дзяржаўных дзеячаў і дзеячаў культуры; параўноўваць гістарычныя факты па сама-стойна вызначаных крытэрыях, сістэматызаваць, класіфікаваць і абагульняць гістарычныя факты, рабіць аргументаваныя тэарэ-тычныя высновы, ажыццяўляць пошук гістарычнай інфармацыі ў разнастайных крыніцах; выкарыстоўваць метады вучэбнага гіста-рычнага даследавання: фармуляваць праблемы, ажыццяўляць збор, сістэматызацыю і абагульненне матэрыялу прэзентацыю вынікаў даследавання. Задачы, структура і змест школьнага курса гісторыі Белаш I Гісторыя Беларусі вывучаецца на працягу шасці гадоў(з^1(ц1 XI класы). На яе вывучэнне адводзіцца амаль палова вучэбнвді часу, вызначанага на вывучэнне гісторыі ў школе.

Асноўнымі задачамі вывучэння айчыннай гісторыі з'яўляювді • засваенне вучнямі найважнейшых дат, гістарычных дзеяча^І падзей, з'яў, працэсаў і заканамернасцей, якія складаюцьзместайі чыннай гісторыі і ўсведамленне на гэтай аснове непаўторнаці гістарьічнагашляху і асаблівасцей сацыяльна-эканамічнага,паіііІ тычнага і культурнага жыцця беларускага народа на розныхэтіі пах яго гісторыі (ад першабытнага грамадства да нашых дзён\ укладу беларускага народа ў скарбонку сусветнай навукі, адука-цыі і мастацкай культуры; • развіццё гістарычнага мыслення вучняў праз фарміраванне ўмен-няў параўноўваць і сінхранізаваць падзеі, вывучаемыя ў курса айчьшнай і сусветнай гісторыі, вызначаць агульнае і адметм, асаблівае, што характарызуе гісторыю беларускага народа; • садзейнічаць адраджэнню нацыянальнай самаідэнтыфікацыі, на-цыянальнай самасвядомасці, годнасці і гонару, выхаванню чала-М века-грамадзяніна, сапраўднага гаспадара на сваёй зямлі, адказна-га за вынікі сваёй дзейнасці перад сучаснікамі і нашчадкамі. Агульных задачы вывучэння гісторыі Беларусі канкрэтызуюцда пры вывучэнні адпаведных раздзелаў на кожнай са ступеняў наву-чання, зыходзячы з асаблівасцей зместу гістарычнага матэрыялу, ўзроставых і пазнавальных магчымасцей школьнікаў.

Пачынаецца вывучэнне гісторыі Беларусі ў шостым класе, дзе разглядаецца перыяд ад з'яўлення першабытнага чалавека на яе тэ-рыторыі да сярэдзіны ХШ ст. У змесце гэтага перыяду вылучаецда тры раздзелы: першы - «Беларускія землі ў старажытныя часы» прысвечаны разгляду з'яўлення першабытнага чалавека на тэрыто-рыі Беларусі,,жыццю людзей ў пасляледніковы перыяд, неалітыч-най рэвалюцыі, пачатку выкарыстання металаў, узнікненшо няроўнасці ў грамадстве і культуры першабытных людзей па-другі - вывучэнню гісторыі сумеснага пражываннл балтаў , фарміраванню ўсходнеславянскіх плямёнаў на тэрыторыі Беларусі, іх занятку і культуры ў У1-ІХ стст., а трэці - дзяржаўнасці ва ўсходніх славян, гісторыі Полацкага і Тураўскага княстваў, Пасож-жа, Берасцейскай зямлі і Панямоння, гаспадарчым адносінам, хрыс-ціянізацыі беларускіх зямель, дзейнасці рэлігійных асветнікаў, культуры і паўсядзённаму жыццю нашых продкаў П7].

У сёмым класе працягваецда вывучэнне сярэдневяковай гісто-рыі Беларусі. Змест падзелены на два раздзелы: «Беларускія землі ў сярэдзіне ХШ-ХІУ ст.» і «Беларускія землі ў канцы XIV — сярэдзіне XVI ст.». У першым раздзеле разглядаюцца ўнутраныя і знешнія прычыны ўтварэння Вялікага княства Літоўскага, яго дзяржаўны лад, узмацненне вялікакняжацкай улады ў пачатку ХГУст., знешняя палітыка другой паловы ХШ-ХІУстст., скіраваная на барацьбу з Тэўтонскім ордэнам і Ардой за пашырэнне тэрыторыі за кошт аб' яднання ў складзе ВКЛ ўсіх усходнеславянскіх зямель, гаспадар-чае жыццё і станаўленне ВКЛ як шматэтнічнай і шматканфесіяналь-най дзяржавы.

ІВывучэнне другога раздзела пачынаецца з княжання Вітаўта Вялікай вайны з Тэўтонскім ордэнам. Затым разглядаюцца змены ў гаспадарчым, сацыяльным жыцці, паступовая эвалюцыя дзяр-жаўнага ладу ў накірунку да ўсталявання саслоўна-прадстаўнічай манархіі, барацьба з Крымскім ханствам, Вялікім княствам Мас-коўскім за першынство ў аб'яднанні рускіх зямель. Завяршаецца вывучэнне гісторыі Беларусі ў VII класе вывучэннем утварэння бе-ларускай народнасці, культуры Адраджэння, жыцця і дзейнасці Ф. Скарыны, абвастрэннем канфесіянальнай барацьбы ў ВКЛ.

Другая палова XVI—XVIII ст. у гісторыі Беларусі вывучаецца ў восьмым класе. Вывучэнне айчыннай гісторыі васьмікласнікамі па-чынаецца з разгляду перыяду сярэдзіны XVI — першай паловы XVII ст. Асноўным яго зместам з'яўляецца становішча ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай пасля яе ўтварэння ў выніку Люблінскай уніі і Лівонскай вайны. Тут жа разглядаюцца пытанні, звязаныя з ўсталяваннем фальваркова-паншчыннай сістэмы, Рэфармацыяй і контррэфармацыяй набеларускіх землях, утварэннем уніяцкай цар-квы і беларускім Адраджэннем.

Наступны раздаел прысвечаны войнам сярэдаіны XVII - пачатку I XVIII ст., іх уплыву на эканамічнае і сацыяльна-палітычнае раз- I віццё беларускіх зямель, развіццю беларускай культуры ў XVII - I пачатку ХУШ ст. У апошнім, трэцім раздзеле разглядаюцца экана- I мічная стабілізацыя другой паловы XVIII ст., палітычны крызіс і I спробы рэфармавання сацыяльна-эканамічнага і палітычнага ладу, I падзелы Рэчы Паспалітай і беларуская культура XVIII ст. [18].

Гісторыя Беларусі канца XVIII — пачатку XX ст. вывучаецца ў I дзевятым класе ў двух раздзелах [19]. Першы — прысвечаны выву-1 чэнню падзей канца XVIII - сярэдаіны XIX ст. Яго асноўным змес-1 там з'яўляецца становішча беларускіх зямель пасля далучэння іхда I Расійскай імперыі, вайна 1812 г., грамадска-палітычны рух, I паўстанне 1831 г. і яго ўплыў на змены ў палітыцы самадзяржаўя і I канфесіянальнае становішча ў Беларусі, рэформы П. Кісялёва і раз- I віцдё культуры. У друтім раздаеле разглядаецца ўсталяванне капі- 1 талізму на беларускіх землях у другой палове XIX - пачатку XX ст.: адмена прыгоннага права і буржуазныя рэфомы, развіццё капіта- I лізму ў сельскай гаспадарцы і прамысловасці, паўстанне 1863-1864 гг., яго ўплыў на ўрадавую палітыку, рэвалюцыйныя падаі I 1905 г. і грамадска-палітычнае етановішча ў 1906-1914 гг., Першая сусветная вайна і Лютаўская рэвалюцыя 1917 г., фарміраванне бела-1 рускай нацыі і культура другой паловы XIX - пачатку XX ст.

У дзесятым класе вывучаецца гісторыя Беларусі ў| 1917-1945 гг. [20]. Першы раздзел прысвечаны падаеям Кастрьп ніцкай рэвалюцыі, стварэнню беларускай дзяржаўнасці і польска-савецкай вайне. Другі раздаел - станаўленню новага ўкладу жыцця ў міжваенны перыяд: нэпу і аднаўленню народнай гаспадаркі, пал-ітыцы беларусізацыі, індустрыялізацыі і калектывізацыі ў БССР, усталявангао таталітарызму і палітычньгх рэпрэсій 30-х гт., стано-вішчу Заходняй Беларусі ў складзе Полыпчы.

Вывучэнне гісторыі ў X класе завяршаецца вывучэннем гісторыі БССР у гады Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай вайны. У гэтым раздзеле неабходна раскрыць веліч бессмяротнага подайгу беларус-кага народаўбарацьбе з нямецка-фашысцкім нашэсцем, яго ўкладу ў разгром германскага фашызму і выратаванне народаў Еўропы.

У адзінаццатым, выпускным, класе разглядаецца перыяд гісто-рыі Беларусі з другой паловы 1940-х да пачатку XXI сг„ у які ўваходзяць тры раздзелы. У першым раздзеле вывучаюцца падзеі, звязаныя з пераадоленнем пасляваеннай разрухі ў эканомшы, выха-дам яе на новы ўзровень развіцця, адраджэннем і развіццём навукі і фамадска-палітычным жыццём ў першае пасляваеннае дзесяцігод-дзе. Змест другога раздаела ўключае ў сябе сацыяльна-эканамічнае, грамадска-палітычнае і культурнае развіццё БССР ў сярэдзіне 50 -канцы 80-х гг. Станаўленне і развіццё Рэспублікі Беларусь як суве-рэннай дзяржавы разглядаецца ў апошнім трэцім раздзеле. Цэнтраль-нае месца у ім займаюць пытанні ўсталявання дзяржаўнага суверэ-нітэту, асноўныя напрамкі сацыяльна-эканамічнага развіцця, міжна-роднага становішча Рэспублікі Беларусь і развіцця культуры на сучасным этапе [21].

Гісторыя Беларусі ў сучаснай школе вывучаецца ў кантэксце ўсходнеславянскай, агульнаеўрапейскай і суветнай гісторыі, з улікам стварэння адзінай адукацыйнай прасторы Саюза Беларусі і Расіі і краін блізкага і далёкага замежжа. Таму пры яе вывучэнні не-абходна паказаць сацыяльна-эканамічныя, даяржаўна-палітычныя і культурныя працэсы, якія адбываліся ў Беларусі ў параўнанні з ад-паведнымі перыядамі сусветнай гісторыі. Гэта дазволіць вучням выразна ўсвядоміць месца і ролю Беларусі ва ўсходнеславянскай і еўрапейскай гісторыі, вызначыць агульнае і спецыфічнае ў яе гіста-рычным развіцці.

Праграма па гісторыі Беларусі прадугледжвае правядзенне ўрокаў краязнаўства, якія прызначаны для асвятлення мясцовых асаблівасцей гістарычнага развіцця, што дае магчымасць для ар-ганізацыі самастойнай класнай і пазакласнай даследчай краяз-, наўчай дзейнасці вучняў, фарміравання ў іх уменняў і навыкаў са-мастойнага пошуку, апрацоўкі і прадстаўлення інфармацыі пагісто-рыі роднага краю ў выглядзе праектаў, дакладаў, рэфератаў, камп'ютэрных прэзентацый на ўроках і на вучнёўскіх навуковых канферэнцыях.

Асаблівасцю вывучэння гісторыі Беларусі з'яўляецца тое, што больш раннія яе перыяды разглядюцца ў 6-7 класах, дзе пераважае канкрэтна-вобразнае, эмпірычнае навучанне, якое не дазваляе глы-бока асэнсаваць і засвоіць гісторыю старажытнай і сярэдневяковай Беларусі. Для пераадолення гэтага недахопу трэба шырэй выкарыстоуадмагчымасціфа^^ .

сах, закладзеных у новых вучэбных планах, а таксама магчы2 пазакласнан працы па псторыі. ц

Кантрольныя пытанні і заданні

1. Уяюхдогументзхіюмвызі«чаюццаагульньіязад

1 Чым абумоўлена шматграннасць і комплекснасць задач навучання гісторыі?

3. Вызначце таксаномію мэт і задач навучання гісторыі ў школе.

4. У якой паслядоўнасці вывучаецца гісторыя ў сярэдняй агульнаадукацыйнай шю-

ле?

5. Прывядзіце перапік асноўных навукова-метадычных прынцыпаў адбору змесіу гістарычнай адукацыі і скпадання школьных праграм па гісторыі.

6. Назавіце асноўныя структурныя элементы дзеючых прафам па гісторьі. Ахарактарызуйце іх змест.

7. Вызначце асноўныя задачы, структуру вывучэння і асаблівасці выкладання шкоіь ных курсаў: гісгарыі Старажытнага сввту; гісторыі сярэдніх вякоў; сусветнай гісго рыі новага часу; сусветнай псторыі найноўшага часу.

8. Чымадрозніваеццавывучэннегісторыіў5—6і 10-11 класах?

9. Прывядзіце струкгуру вывучэння гісторыі Беларусі ў сярэдняй школе.

10. У чым асаблівасці вывучэння гісторыі Беларусі ў школе?

Літаратура

1. Сусветная гісторыя. Псторыя Беларусі.У-ХІ класы // Вучэбныя прафамы для агулг | наадукацыйных устаноў з беларускай мовай навучання. - Мінск: Нац. інстытуі! адукацыі, 2009.

2. Псторыя: праір. для кпасаў з пагпыбленым навучаннем псторыі. - Мінск: Нау інстьпут адукацыі, 2007.

3. Харламов Н.Ф. Педаготка: учебннк. - Мннск Уннверснтетское, 1996.

4. Смдорцов В. Методологаэацйя мышлення как магмстральное направленне в раж ш бегюрусской мстортографнм // Псторыя: праблемы выкладання. -2008. -№9. \

5. Концепцня учебного предмета «Всемнрная нсторня. Нстормя Беларусн» // Пот рыя: праблемы выкладання. - 2009. № 7. - С. 3-7.

6. Мініцкі М.І., Ханкевіч В.І. Выхладанне гісторыі старажьпнага свету: вучэб.-метах дапам, для настаўнікаў. - Мінск: Рэд. часопіса «Адукацыя і выхаванне», 2000,

7. Люунова Е.В. Органмзацмя учебно-познавательной деятельностн учашнхся прм нзученнн нсторш в 5 классе: учеб.-метод. пособне / Е.В. Лмзунова; под. ред І/І.Н. Богдановмча. - Мннск БТПУ, 2007.

8. Ракуть В.В. Тематмчедаій, промежугочный н нтоговый контроль по нсторнй Древ-него мнра: 5 класс: учеб.-метод. пособме. - Ммнск: Экоперслектнаа, 2005.

90

9. Гануіценко Н.Н. Дндактмчешіе матернапы по нсторнн 4 класс: учеб-метод. пособне для учнтелей / Н.Н Гануіценко, С.В. Панов, К.Н. Секацкая. - Мннск: Аверсэв, 2002

10. Пульмановскнй Н.А., Новнк А.В. Всемнрная нсторня .4 кпасс: Поурочное планнро-ванне. - Мннск: Юннпресс, 2004.

11. Гісторыя сярэдніх вякоў: вучэб. дапам. для 5-га кпаса агульнаадукац. устаноў / В.А. Фядосік, І.А. Аўдэееў, І.А. Еўтухоў і інш. / пад рэд. В.А. Фядосіка. - Мінск: ВЦ БДУ, 2003.

12. Сусветная гісторыя новага часу: XVI - XVIII стст./ вучэб. дапам. дпя 7-га кл. агульна-адукац. школ э бел. мовай навуч. / пад рэд. праф. У.С. Кошалева. - Мн.: ВЦ БДУ, 2004.

13. Сусветная гісторыя новага часу: XIX - пачатак XX ст.: вучэб. далам. дпя 8-га кп. агульнаадукац. шк. /У.С. Кошалеў, Н.Р. Кошалева, В.І. Сініца; пад рэд. У.С. Кошапе-ва.-Мн.: ВЦБДУ.2005.

14. Сусветная гісторыя нввейшага часу: 1918 - 1945 гг.: вучэб. дапам. дпя 9-га кл. агульнаадукац. шк. / пад рэд. праф. Г.А. Космача - Мн.: ВЦ БДУ, 2005.

15. Сусветная гісторыя нввейшага часу: 1945 - 2004 гг.: вучэб. дапам. для 10-га кп. агульнаадукац. шк. / пад рэд. праф. Г.А. Космача - Мн.: ВЦ БДУ, 2006.

16. Гсторыя Беларусі: са старажьпных часоў да канца V ст.: вучэб. дапам. для 4-га кп. ап/ль^аадукац. шк. з бел. мовай навуч. / пад рэд. Г.В. Штыхава. - Мн.: Нар. асвета, 2002.

17. Псторыя Беларусі ў сярэдніявякі: вучэб. дапам. для 5 кпаса агульнадукац. шк. /Г.В. Штыхаў, В.У. Ракуць; пад рэд. П.Ц. Петрыкава. - Мінск: Нар. асвета, 2003.

18. Гісторыя Беларусі: XVI - канец XVIII ст.: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навуч. / П.А. Лойка; пад рэд. П.Ф. Дзмітрачкова, У.А. Сосны - Мн: ВЦ БДУ, 2004.

19. Псторыя Беларусі: канец XVIII ст. -1917 г.: вучэб. дапам. для 8-га кл. агульнааду-кац. шк. / У.А. Сосна С.В. Марозава, С.В. Паноў; пад рэд. М.С. Сташкевіча. - Мн.: ВЦБДУ.2005

20. Гісторыя Беларусі навейшага часу: 1917-1945 п.: вучэб. дапам. для 9-га кп. агуль-наадухац. шк. / пад рэд. праф. М.С. Сташкевіча - Мн.: ВЦ БДУ, 2005.

21. Гісторыя Беларусі, 1945-2005 п\: вучэб. дапам. для 10-га кл. агульнаадукац. шк. / В.М. Фамін, С.В. Паноў, Н.М. Ганушчанка. - Мн.: ВЦ БДУ, 2006.