5. Дәр³стер кешен³

1-Тақырып. Жалпы психологияға кіріспе.

Лекция мақсаты:

«Психология» ғылымының зерттеу ерекшел³ктер³мен танысу;

Психологияның басқа ғылымдармен ара қатынасын айқындау;

Психология салаларының атқаратын қызметт³к аясын саралау.

Жоспар:

Психологияның зерттеу пән³.

Психолгияның зерттеу объект³с³.

Психологияның мақсат-м³ндеттер³.

Психология көп салалы ғылым рет³нде

Психология салаларының тармақтары және олардың м³ндеттер³.

Психологияның зерттеу пән³. Ғылымдар жүйес³ндег³ психологияның қарастыратын аясы. Ғылымның зерттеу пән³ деген³м³з не. “Психология” сөз³ нен³ б³лд³ред³. Психика деген³м³з не. Психикалық құбылыстарға не жатады. Дүниедег³ басқа құбылыстардан психикалық құбылыстардың айырмашылығы неде. Психикалық құбылыстар қай жерде зерттелед³ және адам өм³р³н³ң қай жерлер³нде бұл б³л³мдер пайдаланылады.Адамға психика жайлы қандай б³л³мдер белг³л³.

Психологияның зерттеу объект³с³. Ғылымның зерттеу объект³с³ деген³м³з не. Психиканың даму тарихы. Алғашқы психикалық көр³н³стер (туа пайда болған). Психиканың филогенездег³ және онтогенездег³ дамуы. Адам және жануар психикасының ұқсастықтары және айырмашылықтары. Жануарлардың психикалық сипаты.

Психологияның мақсат-м³ндеттер³. Оқу-тәрбие ³с³ндег³ психологияның мақсат-м³ндеттер³. Әлеуметт³к ортаға қатысты жеке адамның қасиеттер³н, ерекшел³ктер³н жет³лд³ру – психологияның басты м³ндет³. Психология - адамды өз басын меңгеруге, бойындағы қасиеттер³н бағалауға және дамытуға баулитын ғылым рет³нде.

Психология — адамның жеке б³рл³к рет³ндег³ психикасын, өз³н³ң сан−алуан сез³м, аффективт³к, интеллектуалды, басқа да туа б³ткен функцияларымен б³рге сыртқы ортамен өзара әрекет³н зерттейт³н ғылым, кей-кезде адам м³нез-құлығын зерттеу деп те анықталады. Қыруар тараулары теориялық және практикалық бағыттарды қарастырады, қолданбалы бағыттары да сан алуан: терапевтт³к, қоғамдық, кәс³пкерл³к, кей жағдайда саясаттық және теологиялық. Психологияның нег³зг³ мақсаты — психиканы cубьективтт³к структураның, сыртқы ортаны байымдаумен, елестетумен жұптасқан айырықша ³с-әрекетт³ң нег³з³ рет³нде зерттеу.

Психолгия көп салалы ғылым рет³нде. Адамның айналысатын ³с-әрекеттер³не қатысты туып отыратын психология салалары. Пәнн³ң зерттеу объект³с³ мен ³с-әрекет ерекшел³г³не қатысты салалардың құрлымы мен м³ндеттер³. Ғылыми және тұрмыстық психологиялық б³л³мдер. Олардың айрмашылықтары. Ғылыми психологиялық б³л³мдер қайда және қалай пайдаланылады. Психология психика және психикалық құбылыстар жайлы ғылым рет³нде. Психология пән³. Психология көп слалалы дамушы ғылым рет³нде. Ғылыми және пратикалық психология.

Психология салаларының тармақтары және олардың м³ндеттер³. Еңбек психологиясы, оның қарастыратын аясы, тармақтары. Педагогикалық психология тармақтары, қарастыратын аясы. Медициналық, әскери, спорттық, заң, сауда психологиядарының сипаты, ж³ктелу³, м³ндеттер³. Ғылыми-шығармашылық, көркем өнер, эстетикалық қабылдау психологияларының ерекшел³ктер³. Жас ерекшел³к, дифференциалды, салыстырмалы, жанұя, әлеуметт³к, ұлттық (этно) психологиялардың атқаратын қызмет³, тармақтары. Девиантты психология, сексология-сексопатология, арнаулы психология, дәстүрл³ емес психология, аномальды психология – психологияның жаңа салалары рет³нде. Эксперименталды психология, психологиялық консультация, психологиялық диагностика, пихотехника, психологиядағы математикалық әд³стер т.б. – кәс³би психологиялық бағыттар.

2-Тақырып. ²с-әрекетт³ психологиялық талдау

Лекция мақсаты: ²с-әрекет пен сананың б³рл³г³ принц³п³н³ң мазмұны мен мән-мағынасын түс³ну.

Жоспар:

1. ²с-әрекетт³ң психологиялық анықтамасы.

2. ²с-әрекет пен сананың б³рл³г³ принц³п³н³ң сипаты

3. С.А.Рубинштейнн³ң ³с-әрекет пен сана б³рл³г³ принц³п³

4. ²с-әрекетт³ң психологиялық құрылымы, түрлер³: ойын, оқу және еңбек ³с-әрекеттер³.

5. Қажетт³л³ктер туралы жалпы ұғым

6. ²с-әрекет жеке тұлғаның дамуының, қалыптасуының нег³з³.

²ñ-­әрекет жайлы жалпы түс³н³к. ²с­-әрекет құрылымының психологиялық ерекшел³ктер³н зерттеу. ²с-­әрекетт³ң заттылығы. Практикалық ³с­әрекет адам ³с-­әрекет³н³ң бастапқы және нег³зг³ формасы рет³нде. Сыртқы және ³шк³ ³с­-әрекет. Бағдарлаушы және орындауы, индивидуалды және б³р³ккен, шығармашылық және шығармашылық емес ³с­әрекеттер. ²с-­әрекет субъект³с³. ²с- әрекетт³ң мақсаты мен мотивтер³. ²с- ­әрекет және қажетт³л³ктер. ²с -­әрекет және м³нез­құлық. ²с ­әрекет және психикалық процестер.

²ñ-­әрекетте психикалық бейнелеуд³ң туындауы және функциясы. Саналы мақсатқа жетуге арналған процестер рет³нде әрекетт³ң сипаттамасы. әрекетт³ орындау тәс³лдер³ (опреациялар) олардың жағдайларм мен мақсатқа жету құралдарынан тәуелд³л³г³. ²с-­әрекетт³ құрайтындардың б³р б³р³не өту³.

Әрекет адам ³с-­әрекет³н³ң б³рл³г³ рет³нде. Оның мақсатты бағытталған сипаты. Бейне нег³з³нде ³с­әрекетт³ реттеу. әрекетт³ң бағдарлаушы нег³з³ жайлы түс³н³к. ²шк³, ақыл­ой әрекет³. Мақсат қалыптасуы процес³.

Әрекетт³ (опреациялар) орындау тәс³лдер³. Әрекетт³ң опреацияға айналуы. Операциялардың салыстырмалы тәуелс³зд³г³, оларды б³р әрекеттен басқасына ауыстыру. Ақыл­ой опреациялары.

С.А.Рубинштейнн³ң ³с-әрекет пен сана б³рл³г³ принц³п³. 1938 жылы С.А.Рубинштейн сана мен ³с-әрекет б³рл³г³ пинц³п³н жасаған. Ол кеңест³к психология кезең³ндег³ басты принцип. Принц³пт³ А.Н.Леонтьев, Запарожец, Б.Г.Ананьев жалғастырған.

Сана мен ³с-әрекет б³рл³г³ жайлы Зинченке, Моргунов көзқарасы. Т³р³ матеря қозғалысының әрекет тудыруы жайлы түс³н³ктер³.

Қажетт³л³ктер туралы жалпы ұғым. Қажетт³л³ктер ден³м³з не. Қажетт³л³кт³ң адамды белсенд³ ету³. Психикалық процесстер мен ағзалардың қозу жағдайына келу³. Қажетт³л³к – м³нез-құлық стимулы рет³нде. Қажетт³л³к – бағыттаушы құрал. Қажетт³л³ктерд³ң саны мен сапасының ағза құрылымына, өм³р жағдайына, т³р³ ағзаның даму ерекшел³г³не байланысы. Қажетт³л³ктерд³ң ең қарапайым түр³ - өс³мд³ктерде, ал ең күрдел³ түр³ – адамда кез³гед³.

Қажетт³л³ктерд³ң түрлер³. Табиғи және әлеуметт³к қажетт³л³ктерд³ң сипаты. Табиғи қажетт³л³ктерд³ң ж³ктелу³ (биологиялық: органикалық және физикалық; әлеуметт³к (келес³ адамды қажетс³ну); танымдылық: б³лсем, көрсем.). Әлеуметт³к қажетт³л³ктер және олардың түрлер³.

Қажетт³л³к сипатына қарай ³с-әрекет нәтижел³л³г³. Адам қажетт³л³ктер³н сипаттайтын көрсетк³штер. ²с-әрекет нәтижес³ қажетт³л³к сипатына байланысты болады. Қажетт³л³к күш³ ж³не ³с-әрекет. Қажетт³л³ктерд³ң пайда болған уақыты және ³с-әрекет. Қажетт³л³ктерд³ң қанағаттандырылу тәс³л³ және ³с-әрекет. Қажетт³л³ктерд³ң заттық мазмұны және ³с-әрекет. Танымдық ³с-әрекетке бағыттаушы психикалық жағдай – қызығушылық. ²с-әрекетт³ өзгертет³н субъективт³ жағдайлар – ниет пен т³лек.

344. 3 -Тақырып. Психиканың пайда болуы және эволюциясы

Лекция мақсаты: Психиканың пайда болу эволюциясын айқындау.

Жоспар:

Психиканың пайда болуы туралы теориялар

Т³т³ркенг³шт³к және психикалық даму.

М³нез­құлықтың рефлектрлық теориясы

Леонтьев-Фабри концепциясы

Психика жайлы түс³н³к.

Жануарлар психикасының дамуы.

Адам психикасының дамуы.

Психология тарихындағы психиканың критерияларын ³здеу. Психикадағы объективт³ және субъективт³ критериялар. Сезг³шт³к түс³н³г³ психиканың қарапайым формасы рет³нде.

²ñ­-әрекет пен психиканың даму сатылары. Туа б³ткен және индивидуалды өзгерг³ш м³нез­құлық. Инстинкт түс³н³г³, жануарлар интеллект³с³ және үйрену.

Психиканың пайда болуы туралы теориялар. Панпсихизм. Биопсихизм. Антропсихизм. Нейропсихизм. Психологияның даму эволюциясы психиканың пайда болуымен, дамуымен, т³рш³л³кт³ң пайда болуымен, дамуымен айналысады.

Т³т³ркенг³шт³к және психикалық даму. Жануарлар мен өс³мд³ктерге тән т³т³ркенг³шт³к. Т³т³ркену – биологиялық бейнелеуд³ң қарапайым түр³. Таксистер және сезг³шт³к нег³зд³ т³т³ркену.

М³нез­құлықтың рефлекторлық теориясы. Р. Декарттың еңбектер³ндег³ рефлекс туралы идеялар. И.М. Сеченевт³ң, Ч.Шерингтонның, И.П. Павловтың, П.К. Анохинн³ң, Н.А. Бернштейнн³ң еңбектер³ндег³ рефлекторлық теорияның дамуы.

Леонтьев-Фабри концепциясы. Жоғары сатыда ұйымдасқан т³р³ матеряның барлығында психика бар.

Психика жайлы түс³н³к. Психика жоғары ұйымдасқан материя қасиет³ рет³нде.Психикалық құбылыстар табиғаты мен механизмдер³. Т³т³ркенг³шт³к. Сез³сталдық пен түйс³к, олардың т³т³ркенг³шт³кпен салыстырғандағы ерекшел³ктер³. М³нез-құлық сыртқы орта жағдайлаына бей³мделу процесс³ рет³нде. Сана психикалық бейнелеуд³ң ең жоғарғы формасы рет³нде. “Мен-концепция” және адамның сыншылдығы, олардың адам м³нез-құлқының қалыптасуындағы рол³. Психиканың нег³зг³ функциялары. Сыртқы орта жағдайларына бей³мделу- психиканың интегрнативт³ функциясы. Адам психикасының шығу тег³н³ң жалпы мәселелер³.

Жануарлар психикасының дамуы. Жануарлардың инстинктивт³ жүр³с-тұрысы және қарапайым жүр³с-тұрыс сатысы. Психиканың қарапайым сенсорлық сатысындағы жануарлардың жүр³с-тұрысының қалыптасуындағы сыртқы т³т³ркенд³рг³штер қасиеттер³н³ң рол³. Сез³мталдық мүшелер³н³ң ддифференццациясы. Жүйке жүйес³ және жануарлардың жүр³с-тұрысы. И.П.Павовтың шартты және шартсыз рефлекстер жайлы ³л³м³. Дағдылар сатысы, оның ерекшел³ктер³. Интеллектуалдық м³нез-құлық сатысы. Леонтьв-Фабри концепциялары. П.Шарден идеалист³к көз қарасы. Жануарлар ³с­әрекет³ жайлы түс³н³к және оның эволюция жолында оның күрделену³. Жануарлар ³с­әрекет³н³ң заттық мазмұны мен құрылымының өзара қатынасы. Жануарлардағы бейнелеу формасы. Жануарлардың м³нез­құлық мотивациясы. Биологиялық мағына түс³н³г³. Жауарлардағы коммуникация процес³ және м³нез­құлықтың топтық формасы

Адам психикасының дамуы. А.Н.Леонтьев пен Б.Г.Ананьеат³ң жастық кезеңдер³. Адам психикасының сатыларының жалпы сипаттамасы: нәресте, ерте сәбил³к жас, кеш сәбил³к жас, мектепке дей³нг³, жетк³ншек жас, жастық шақ, акмеололгиялық кезең, герантогенез кезең³.

348. 4-тақырып. Адам психикасының дамуы және пайда болуы.

Лекция мақсаты: Адам психикасының дамуы және пайда болу жолдарын анықтау. Адам психикасының қоғамдық­ тарихи табиғаты. Адамзатың тарихи дамуға өту³н қарастыру.

Жоспар:

1.Адам психикасының қоғамдық-тарихи табиғаты.

2.Адамдағы бейнелеу деңгейлер³ (сөйлеу, ойлау)

3.Психология және философиядағы сана мәселелер³.

4.Сананың нақты психологиялық сипаттамасы.

5.Жоғарғы психикалық функциялардың қалыптасуы

Адам психикасының қоғамдық­ тарихи табиғаты. Адамзатың тарихи дамуға өту³. Қоғамдық өнд³р³с адам т³рш³л³г³н³ң тәс³л³ рет³нде. Еңбекке өтуд³ң билогиялық алғышарттары. Еңбек ³с­әрекет³н³ң сипаты: ұжымдық, құралдық, жем³ст³л³к.

Ададағы бейнелеу деңгейлер³. Сананың дамуы және пайда болуы. Саналы және ұғынылмаған процестер. ²шк³ дайындық (установка) түс³н³г³ (Д.Н. Узнадзе). ²с­әрекетт³ реттеудег³ саналы ұғынылған және ұғынылмаған процестерд³ң арақатынасы.

Психология және философиядағы сана мәсвелелер³. Қоғамдық және индивидуалды сана. Сананың туындау шарттары: ұжымдық еңбек ³с­әрекет³ және т³л. ²с­әрекет пен сана б³рл³г³ принцип³.

Сананың нақты психологиялық сипаттамасы. Саналы бейнен³ң құрылымы: сез³мталды ұлпа, жеке бастық мағына. Олардың әлемн³ң саналы саналы көр³н³с³н құрудағы рөл³.

Жоғарғы психикалық функциялардың қалыптасуы. Жоғарғы психикалық функциялардың әлеуметт³к, жанамаланған, ер³к сипаты. Сананың адамзат тарихында және жеке адам онтогенез³нде дамуы.

Адам психикасы (санасы) өте күрдел³. Бұл – материя дамуының белг³л³ б³р кезең³нде пайда болған қасиет. Мұның қалыптасуына еңбек ету,еңбек құралдарын жасап оны пайдалану т³лд³ң ерекше әсер еткен .Бұл айтылғандар адам организм³н³ң құрылымына үлкен өзгер³стер енг³зе бастайды. Б³рт³ндеп мойын омыртқалары жет³ле түст³, бас сүйег³н³ң формасы мен көлем³ өзгере бастады түрегел³п жүру бет әлпет³н³ң ,сез³м мүшелер³н³ң дамуына жағдай жасады .Осылардың әсер³нен жанның материалдық нег³з³- ми сыңалары , әс³ресе оның маңдай бөл³г³ дами бастады. Т³рш³л³к қажет³не байланысты сөйлеу пайда болды.

Мұнсыз адамдардың б³рлес³п әрекет ету³ мүмк³н болмас ед³. Осы жағдайлар б³рт³ндеп тек адамға ғана тән жан қуаттарының мазмұнының кеңей³п, сыртқы ортаны дұрыс бейнелеу алуына мүмк³нд³к туғызады. Қоңамдық-тарихи тәж³рибе нег³з³нде адамның нәз³к дыбыстарды ести алатын құлағы, табиғат көркемд³г³н көре б³лет³н көз³, аса сез³мтал талмағы және тб сез³м мүшелер³ дамып жет³лд³.

Сана- әрб³р адамға тән дара қасиет. Ол адамның ысртқы ортамен қарым-қатынасқа түсу деңгей³не орай б³рт³ндеп қалыптасады. Адамда жеке санамен қатар оның нақты өскен ортасына, т³келей қоршауына байланысты қалыптасқан, қоғамдық ,этнотық санасы да болады мәселен , қазақ халқының қонақжайлылық, кеңпей³лд³л³к , шешенд³к, қайырымдылық, балажандық , бауырмалдық тб қасиеттер³ оның этностық санасының басты көр³н³стер³. Жеке адам санасының қалыптасуына , оның мазмұнына қоғамдық сана ұнем³ ықпал жасап отыратыны хақ. Адам санасының басты белг³с³ – айналасындағы дүние туралы жүйел³ ұғым – түс³н³ктер³н³ң қалыптасуына кел³п т³р³лед³. Сананың келес³ атрибуты оның өз³н³ң «мен³н» басқа «мендерден» ажырата алу , алмау дәрежес³нде байланысты туындайды. Сананың келес³ б³р белг³с³ – алдына мақсат қоя б³лу, оны орындауға к³р³су³ , оның себеп-салдарын түс³не б³лу³, осы жолда ж³берген қателер³ мен ақауларын өзд³г³нен түзете алуы. Сананың ерекше б³р көр³н³с³ – оның басқаларымен қарым – қатынасқа түсе алуының мән – мән³с³н , маңыздылығын түс³не , сез³не б³луден байқалады. Өз³н³ң тәж³рибес³н , б³л³м , дағдыларын өз³нен басқаларға бере б³лу қаб³лет³ де - сананың басты белг³лер³н³ң б³р³ болып табылады. К³с³н³ң өз бет³мен т³нектеп жинаған , осы жолда өз³н³ң жеке санасын өз³нд³к сана деп атайды .

Сананың бақылауынан тысқары тұратын психология құбылыстар да болады. Бұларға әр түрл³ ырықсыз қозғалыстар – жөтелу , түшк³ру, к³рп³к қағу, түс көру, ұйқысырап сөйлеу, сандырықтау , гипнозға илану ,құр басқа ел³гу т б жатады.Осындый жығдайларда мидағы қозу , тежелу сияқты жүйке процестер³ қызмет³н³ң баяулайтыны И.П. Павлов зерттеулер³нде анықталған. Санадан ытс құбылыстарда м³нез-құлықтың бағыт-бағдарына сөзд³ң ықпалы болып жарымайды. Мәселен, әр нәрсен³ң байыбына бармай, б³руд³ң айтқан сөз³не құлай бер³л³п , сене кетет³н адамдардың спихологиясына соындай құбылыстар орын алып отырады.

Адамның өз³нд³к санасы - шекс³з , күрдел³ проблемалардан. Әрқандай тұлға сан қырлы өз «Мен³н³ң» көптеген бейнес³не ие дәл осы мезетте адам өз³н қандай деп б³лед³,болашақтағыөз³н³ң идеялық «Мен³» жөн³нде не ойлайды , осы «Менд³» басқалар қалайынша таниды . Таным субъект³лер³ болудан , адам өз санасы аясында зерттелуш³ объект.

352. 5-тақырып. Таным процестер психологиясы: түйсік және қабылдау.

Лекция мақсаты: Түйс³к жайлы б³л³м алу. Түйс³кт³ң түрлер³ мен қызмет³н анықтау.

Жоспар:

1. Түйс³к туралы жалпы түс³н³ктер,түйс³к түрлер³.

2. Түйс³кт³ң нег³зг³ қасиеттер³ мен сипаттары.

3. Қабылдау туралы түс³н³г³, түрлер³: көру, есту, сипап сезу, ер³кт³ және ер³кс³з қабылдау, кең³ст³кт³, уақытты, қозғалысты, көлемд³ қабылдау.

4. Қабылдаудың қасиеттер³: заттылығы, тұтастығы, құрылымдығы, тұрақтылығы, мағналылығы т.б.

Түйс³к туралы жалпы түс³н³ктер, түрлер³. Таным процесстер³н³ң жалпы адам өм³р³ндег³ алатын орны мен атқаратын рөл³. Түйс³к заттардың жекеленген қасиетт³р³н³ң сез³мд³к бейнелену³ рет³нде. Түйс³кт³ң физиологиялық механизмдер³. Анализаторлар туралы түс³н³к Тү³с³к туралы ³л³мдер. И.Мюллерд³ң “арнайы энергия” жайлы заңы. Г.Гельмгольцтың “белг³лер” концепциясы.. Түйс³к адамдардың тарихи даму өн³м³ рет³нде. Түйс³ктерд³ң классификациясы жайлы жалпы түс³н³ктер. А.Р. Луриның түйс³ктерд³ң жүйел³к классификациясы. Интероцептивт³, проприоцептивт³ және экстероцептивт³ түйс³ктер. Контактылы және дистанттылы түйс³ктер. Түйс³ктерд³ң генетикалық классификациясы: протопатикалық және эпикритикалық түйс³ктер. Б.М.Тепловтың түйс³ктер классификациясы. Түйс³ктерд³ң модальдығы түс³н³г³. Түйс³ктерд³ модальдығы бойынша классификациялау.

Түйс³кт³ң нег³зг³ қасиеттер³ мен сипаттары.Түйс³к қасиеттер³: сапасы, иньенсивт³л³г³, ұзақтығы, кең³ст³кт³к локализация. Абсолютт³к сез³мталдық және айырмашылыққа деген сез³мталдық. Түйс³ктерд³ң абсолютт³к және салыстырмалы табалдырықтары. “Субсенсорлық аймақ” Г.В.Ганушкин. Вебер –Бугер заңы. Вебер –Фехнгерд³ң нег³з³г психофизиологиялық заңы. Стивенс заңы. Ю.М. Забродинаның жалпылыанған психофизмкалық заңы.

6-тақырып. Ес процес³

Лекция мақсаты: Ест³ң таным процестер³мен байланысын көрсету.

Жоспар:

1. Психикалық процесстердің жалпы түсінігі

2. Ес туралы түсінік.

3. Ес түрлері:

4. Ес процестері: сақтау, ұмыту, қайта жаңғырту, есте сақтау.

5. Эббингауздың ес туралы теориясы.

Психикалық процесстер. Танымдық психикалық процесс. Сыртқы дүние заттары мен құбылыстары мен заттары туралы ақпарат берет³н – танымдық процесстер. Танымдық процесстерд³ң сатылары: бейнел³к (сез³мд³к) және логикалық. Түйс³к, қабылдау, елес – сез³мд³к танымдық процесс. Логикалық таным – ойлау. Ойлау мен елес қиялды құрайды. Танымдық процесстерд³ң адам өм³р³ндег³ мән³. ²с-әрекеттег³ танымдық процесстерд³ң рөл³.

Реттеуш³ психикалық процесс. М³незд³ң таңдамалылығы мен мақсатқа бағыттылығын қамтамасыз етет³н, адам тәрт³б³ мен ³с-әрекет³н басқаратын процесс сипаты. Зей³н туралы түс³н³к, оның мән³. Ер³к ұғымына түс³н³к, оның атқаратын қызмет³. Зей³н мен ер³к – реттеуш³ процесс рет³нде.

Интегративт³ психикалық процесстер. Барлық психикалық процесстерд³ң б³р мүшес³ рет³нде. Сөйлеу жайлы түс³н³к. Сөйлеуд³ң ек³нш³ сигналдық жүйе рет³ндег³ эмоцианальды, логикалық, бейнел³к көр³н³стер³. Ес туралы түс³н³к. Адам санасындағы ес тұтастығы. Эмоция - эмоцианальды психикалық процесс рет³нде.

Ес (жады) – болған жағдайлардың уақыт қиылыстарының дифференциясымен, қарым-қатынастарды түс³ну³мен байланысты, хабарлама: бұрын, кеш³рек, қаз³р. Ары қарай хабарлама – ес жағдайлардың керек байланысын түс³нуге нег³здейт³н логиканың еске ұласады. Егер өз³н³ң тет³г³ бойынша адам ес³н³ң осындай жоғары деңгей³ «өз³н-өз³ әңг³мелеп беру болса, онда есте сақтау тет³г³ дамудың бастапқы сатыларында басқаша. Есте сақтаудың бастапқы түрлер³ заттар және жеке жағдаяттарымен шарттас, олар жағдаятты есте сақталатын жағдаяттардың белг³л³ қасиеттер³не тәуелд³. П.Жане атаған ес түрлер³н³ң әрқайсысы адамдардың қарым-қатыныс және б³р³г³п жұмыс ³стеу қажетт³г³нен туады, бұл жағдайға ол адамның ес³н³ң пайда болуы және дамуында нег³зг³ ролд³ беред³, бұл тек қоғамның адамға ғана қажет. Сөзс³з, П.Жане п³к³р³н³ң үлкен құндылығы ол оның ес мәселес³н спецификалық, әлеуметт³к қажет жзәне басқарылатын әрекет мәселес³ рет³нде қарастырылған.

Ест³ң әлеуметт³к табиғаты п³к³р³ кеңес психологиясында ары қарай дамулы көздед³ және оның генезис және қызмет³н³ң психологияның талдауының нег³з³не орнықты. Ес табиғатын таңдауда әлеуметт³к жолды жасау кеңес психологиясында қоғамдық-тарихи дамудың шынайы материалист³к түс³н³кт³ заңнамалар нег³з³нде болған.

1930 жылы Л.С. Выготский және А.Р.Лурияның «Өз³н-өз³ ұстау тарихы бойынша этюдтер» деп аталатын к³табы шығады. Бұл к³тапта автор көне ест³ң эволюциясына талдау жасайды және ест³ң фило және онтогенез деректер³н салыстырады. Выготский және Лурия алғашқы қауымдық құрылыс адамының ес³н³ң мизандай ерекшел³ктер³н көрсетед³: оның ерекше әр³пт³г³н, суретке түс³р³п алу қаб³лет³, деталдар кереметт³л³г³, қабылдаудың еске түс³руден онша жаусы емес айырмашылығы, элементтерге деген қабылданғанның толығымен бөл³нбеу³.

Алғашқы қауымды ққұрылыс адамы ес³н³ң осы қасиеттер³ эйдетикалық ест³ң ерекшел³ктер³не сәйкес келед³ және ол бала психикасының дамуының бастапқы сатыларында көр³нед³. Эйдетикалық ес деген³м³з қабылданғаннан ке³н бейнен³ ұзақ уақыт бойы толығымен есте сақтау икемд³л³г³. Және егер баланың мәдени даму кез³ндег³ эйдетикалық ест³ң төмен түсу³ байқалса, онда бұндай төмен түсу – көне ест³ң байқалған ерекшел³ктер³н³ң азаюы – оның қоғамдық даму тарихында да болады.

7-тақырып. Зей³н психологиясы

Лекция мақсаты: Психикалық процесс рет³нде Зей³н жөн³нде түс³н³кт³ң қалыптасуы.

Жоспар:

1. Зей³нн³ң психологиялық анықтамасы.

2. Зей³нн³ң қызмет³.

3. Зей³нн³ң түрлер³: ер³кт³, ер³кс³з және үйренш³кт³ зей³н.

4. Зей³нн³ң қасиеттер³: көлем³, тұрақтылығы, таңдамалығы, шоғырлануы, аударылуы, бөл³ну³.

Çåé³í деп – адам санасының белг³л³ б³р затқа баңыттала тұрақталуын көрсетет³н құбылысты айтады. Дәл³рек айтқанда, зей³н деген³м³з айналадағы объект³лерд³ң ³ш³нен керект³с³н бөл³п алып,соған психикалық әрекет³м³зд³ тұрақтата алу. Мысал келт³рей³к. Оқушы математикалық есептер шығарып отыр. Ол бұған соншама үң³лген, мұнысы психикалық кейп³нен жақсы көр³нед³ (бала көз³н қадайды, шұқшия үң³лед³, дем³н ³ш³не тартады т.б.). Оқушы есепт³ң шығару жоспарын ойлайды, б³р³нен кей³н ек³нш³с³н шығарады. Есеп шығарып болып, азғантай үз³л³стен кей³н тарихты, одан соң географияны оқуға көшед³. Сабағын оқып болғаннан кей³н, түрл³ нәрселермен айналысады. Осы көр³н³стерд³ң бәр³нде де бала әрекетт³ң түр³не өз зей³н³н ұйымдастырып, басқа объект³лерден ойын бөл³п отырады. Осындағы түрл³ кезеңдерде бала психикасының белг³л³ б³р объект³ге бағыт алып және сонда азды-көпт³ тұрақтап отырғанын көруге болады.

Адамға тән әрект³н³ң кез келген түр³нде зей³н орын алмаса, оның нәтижел³ болуы қиын. Орыс педагогикасының атасы К.Д. Ушинский (1824-1870) зей³нн³ң маңызын былайша көрсеткен ед³: «Зей³н адам санасынан қорытылп өтет³н барлық ойды аңғартатын, адам жанының жалғыз ғана ес³г³ болып табылады, демек, бұл ес³кке ³л³мн³ң б³рде-б³р сөз³ соқпай өте алмайды, егер де ол соқпай өтсе , онда баланың санасында ештеңе де қалмайды».

Зей³нд³ психикалық процест³ң тобына жатқызу дұрыс болмас ед³. Өйткен³, адам өз өм³р³н³ң әрб³р моменттер³нде б³р нәрсен³ қабылдайды не ес³не түс³ред³, б³рер нәрсен³ қыялдайды, б³р нәрсе жөн³нде ойлайды. Ал зей³н болса, өз алдына бұлардай дербес кездеспейт³н, қайта солармен б³рлес³п келет³н психикалық әрекетт³ң айрықша б³р жағы, сананың ерекше сипаты болып табылады. Психикалық құбылыстар зей³нге түрл³ше әсер етед³. Сез³м зей³нд³ күшейте түсуге не оны бөл³п ж³беруге себепш³ болады. Мәселен, б³р объект жағымды сез³м туғызып зей³нд³ күшейтед³ де, ал көрш³ кластан ест³лген ән-күй сабақ тыңдап отырған баланың зей³н³н төмендетед³. Ер³к, ой, қиял процестер³ де зей³нге түрл³ше әсер ет³п отырады.

Зей³нн³ң физиологиялық нег³зден³н И.П.Павлов ашқан нерв процестер³н³ң өзара индукция заңына байланысты түс³нуге болады.

И.П.Павлов, егер ми қабығының б³р алабында қозу процес³ пайда болса, осымен байланысты қалған алаптарында тежелу процестер³ пайда болатындығын айтқан. Мәселен, адам бар ойымен ³ске қызу бер³лсе, басқа нәрселер туралы жөнд³ ойлай алмайды. Осы кезде мидың б³р алабында күшт³ қозу процес³ болып жатады да, айналасындағы алаптарда тежелу болады (тер³с индукция заңы).

Зей³н³ң физиологиялық нег³здер³н орыс физиологы, академик А.А.Ухтомский (1875-1942) д о м и н а н т а теориясы бойынша да жақсы түс³нуге болады. Сыртқы дүниен³ң көптеген т³т³ркенд³рг³штерн³ң ³ш³нде б³реу³ миға көб³рек әсер етед³ де, мидың б³р алабын қаттырақ, күшт³р³к қоздырады, осындай алапты доминанта деп атаған. Мидың осы күшт³ қозғыш алабы қалған алаптардағы әлс³з қозу процестер³н өз³не тартып алып отырады. Осыдан мидың күшт³ қозған алабы онан бетер күшейед³. Мәселен, қызық к³тапқа бер³ле оқығанда адамға кейб³р бөгде т³т³ркенд³рг³штерд³ң бөгет жасамайтыны, қайта олардың б³зд³ң ойымыздың күшею³не жәрдемдесет³не байқалады. Сондықтан адам бар зей³н³н қойып к³тап оқыған кезде қасындағы бөгде т³т³ркенд³рг³штерден (мысалы, сағат маятниг³н³ң соғуы сек³лд³) қашпауы керек. Бұл б³зд³ң басқа нәрсеге көң³л аудармай үң³л³п отырған әрекет³м³зге мейл³нше бер³ле түсуге жәрдемдесед³. Өйткен³, жоғарыда айтылғандай мидағы басыңқы қозу әлс³з т³т³ркенд³рг³штерденболған қозуларды өз³не тартып алып, солардың есеб³нен күшей³п отырады. А.А.Ухтомскийд³ң доминанта теориясының мән³н И.П.Павловтың «Қозудың оптимальдық алабы » дейт³н теориясы онан сайын толықтыра түсед³.

8-тақырып. Ойлау психологиясы

Лекция мақсаты: Ойлау жөн³нде түс³н³кт³ң қалыптасуы.

Жоспар:

1. Ойлау туралы түс³н³к

2. Ойлаудың түрлер³: көрнек³-әрекетт³к (затттық), көрнек³-бейнел³к, сөзд³к-логикалық, аутистикалық және реалист³к ойлау, теоретикалық және практикалық ойлау.

3. Ой операциялары: анализ, синтез, салыстыру, абстракция, жалпылау, нақтылау.

4. Ойлау формалары: ұғым, п³к³р, ой-қорытындысы, индукция, дедукция.

Ойлау психологиясы. Ойлау деген³м³з сыртқы дүние заттары мен құблыстарының байланыс – қатынастарының миымызда жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленү³.

Ойлау қабылдау, елестермен тығыз байланысты. Түйс³к пен қабылдау танымның б³р³нш³ баспалдағы болғандықтан, олардан тыс ешб³р ойлау болмайды. Ойлау сез³м мүшелер³ арқылы алынған мәл³меттерд³ өңдейд³. Ойлау сез³мд³к мағлұматтардың нег³з³нде ғана мүмк³н болатын нәрсе. Елестерде жалпылағыш элементтер мол болғанмен, оның таным мүмк³нд³г³ ойлаудан әлдеқайда төмен. Ойлаудың қамтитын шеңбер³ өте кен.

Адамның ойы әрқашанда сөз арқылы б³лд³р³лед³. Б³реу ек³нш³ б³реуге п³к³р³н б³лд³ргенде өз³н ест³с³н деп дауыстап сөйлейд³. Ой толық сөз күй³нде б³лд³р³лгенде ғана айқындалып, дәйектел³н³п дәлелдене түсед³. Ойлау мен сөйлеу б³рдей нәрсе деп, бұлардың арасында теңд³к белг³с³н қою дұрыс емес. Ой – сыртқы дүниен³ бейнелеуд³ң ең жоғарғы формасы, сөз – ойды басқа адамдарға жетк³зет³н құрал. Ойдың сөз арқылы бейнелену³ арқасында адам өз³нен бұрынғы ұрпақтар жинаған тәж³рибе мен б³л³мд³ сақтап қала алды, ойды өм³рд³ онан әр³ жақсарту мақсаттарына пайдаланады.

Сөз бен ойлаудың б³рлест³г³ алғашқы адамдардың психикасында да үлкен орын алған. Сөзбен ойлаудың арқасында ғана олар б³р³н³ң б³лмеген³ң ек³нш³с³ б³л³п, ақыл-ойын молайата түскен. Т³л мен ойдың б³р-б³р³мен тығыз байланыста болатындығын халық ерте кезден болатындығын байқаған.

Сөйлеумен тығыз байланысты жүр³п отыратын ойлау процес³ тек адам баласының психикасына ғана тән процес болып табылады. Кейб³р психологтардың айтатынындай, мәдени дамудан артта қалған халықтардың ойлауы төмен, логикасы шорқақ дейт³н теориялар ғылыми жағынан дәйекс³з болып есептел³нед³. Адам ойлауының эволюциялық даму жолы өте ұзақ. Ойлаудың ³шк³ мазмұны қоғам дамуымен б³рге өзгер³п отырады. Қоғам ³лгер³ дамып, оның ғылыми мен техникасы өскен сайын жаңа ұғымдар пайда болып, қалыптасады, бұрынғылары еск³р³п қатардан шығады.

Ойлау адамның сыртқы дүниемен қарым-қатынас жасау процес³нде туындап отырады. Адам ойлауының мазмұның билейт³н – объективт³к шындық. Адамға алдына мақсат койып, оны шешуге ұмтылдыратын – оның қажеттер³.

Ойлау - өз³нд³к ³шк³ қарама-қарсы қайнылықтарға толы процесс. Бұл оның дамуының және ³ске асуының қозғаушы күштер³ болып табылады. Ойлаудың пайда болуында жаңа, белг³с³з нәрселерге зер салып, қызығудың да маңызы зор. Әлде де белг³с³з, түс³н³кс³з нәрсен³ б³луге деген ынтызарлық, түрл³ сұрақтарға жауап ³здеп, ой әрекет³мен шұғылдануға адамды итермелейд³. Ойлау – сұраққа жауап қайтарудан, мәселен³ шешуден, оның мән-мағынасына түс³не б³луден жақсы байқалады. Мәселен, «Сырдария Арал тең³з³не құяды» деген сөйлемде ой туғызуға нег³з боларлықтай түртк³ жоқ. Мұнда б³реуден ест³ген, не көр³п б³лген мағұлматтарды жәй қайталау бар. Ал, затты не құблысты тұспалдап айтатын жұмбақтардан, айтыс өнер³нен ой процес³н³ң неб³р көр³н³стер³н байқауға болады.

Адам әркез өз³нң алдында мақсат, м³ндет қоя б³лу³ қажет. Бұларды басқа адам да қоюы мүмк³н. өм³р тәж³рибес³ мен б³л³м³ жетк³л³кт³ к³с³ алда тұрған м³ндетт³ тез аңғарады да, мәселе қоя б³лед³, ой процес³н³ң бағытын айқындайды. Бұдан соң мәселен³ шешу, яғни ойдың нег³зг³ кезең³ басталады. Бұл адам психологиясына ерекше әсер етет³н өзект³, аса мәнд³ кезең болып табылады.

Ойлау аса күрдел³ психикалық процесс. Оны зерттеумен б³рнеше ғылым айналысады. Бұлардың ³ш³нде логика мен психолгоияның орны ерекше.

Îé òәñ³ëäåð³. Ойлау арқашан анализ және синтез процестер³нен басталады. Ойлау түйс³к пен қабылдаудағы анализ бен синтезд³ң жаңа мазмұнға ие болған түр³. Анализ деген³м³з ой арқылы түрл³ заттар мен құблыстардың мәнд³ жақтарын жеке бөл³ктерге бөлу. Синтезде ой арқылы заттың, құбылыстың барлық элементтер³ б³р³кт³р³лед³. Анализ бен синтез – б³р³мен б³р³ тығыз байланысты, б³р³нс³з б³р³ болмайтын құблыс. Бұл екеу³ – б³р³нен-б³р³ ешқашан ажырамайтын ой процес³н³ң нег³зг³ компонентер³н³ң б³р³.

Анализ бен синтезд³ң нег³з³нде салыстыру деп аталатын ой операциясы пайда болады. Салыстыруда заттардың ұқсастық, айырмашылық қасиеттер³ айқындалады. Бұл операция салыстыратын заттардың б³р түрл³ белг³лер³н көрсетумен қабат, басқа белг³лер³ндег³ айырмашылықтарын да айырып көрсетед³. Мәселен, заттарды оның түс³не, түр³не, құрылысына, атқаратын қызмет³не қарай салыстыруға болады. Ойлау операциясының күрдел³ түр³ – абстракция мен жалпылау.

Шындықтағы заттар мен құблыстарды жалпылау арқылы оның елеул³ қасиеттер³н басқа қасиеттер³нен ойша бөл³п алуды абстракция дейд³. Мысалға, бор, қар, қант сек³лд³ заттардың ортақ қасиет³ рет³нде «ақшыл» деген сөзд³ алсақ, бұл абстракциялық ұғымға жатады.

Абстракцияға қарама-қарсы процест³ нақтылау деп атайды. Нақтылау – абстракциялық ұғымды соған сәйкес келет³н жеке ұғымдармен түс³нд³ру, яғни жеке заттар мен нәрселер туралы ой.

Жалпыау деген³м³з б³р тект³ заттардың, құблыстардың ортақ қасиеттер³н оймен б³р³кт³ру. Жалпылау үш³н заттардың ерекше маңызды белг³лер³н таба б³лу керек. Мәселен, алма, өр³к, мей³з, алмұрт т.б. ұқсас белг³лер³ жиналып кел³п, «жем³с» жалпы ұғымды беред³. Жалпылау тәс³л³ б³зге сыртқы дүние заттарының мәнд³ белг³лер³н ажырата алуға жәрдем беред³, өйткен³ «...ең қарапайым, қорытынды жасалуы, ұғымдардың бастапқы және ең қарапайым пайда болуы – дүниен³ң барған сайын неғұрлым терең объективт³к байланысын адамның тануы деген сөз»

Ойлау формалары

Ойлау ой операцияларымен қоса ой формаларынан да турады. Ойдың бастапқы формасы болып ұғûì есептелед³. Ұғым деген³м³з заттар мен құблыстар туралы ой. Ұғымда заттардың жалпы және нег³зг³ қасиеттер³ бейнеленед³. (Мысалға, мектеп, оқушы, мұғал³м т.б. әр тект³ ұғымдар). Ұғым арқылы адам танымының ұзақ процес³н³ң нәтижес³ қорытылады.

Ұғымдар дара және жалпы болып бөл³нед³. Мәселен, «Шымкент қаласы», «Ғ. Мұратбаев» дара ұғым болса, «к³тап», «адам», «жұлдыз» т.б. жалпы ұғым болады, кейде жинақтаушы ұғым да болуы мүмк³н.

Ойлаудың күрдел³ формаларының б³р³ – ой қорытындылары. Ой қорытындылары деген³м³з б³рнеше п³к³рлеоден жаңа б³р п³к³р шығару тәс³л³. Қорытынды шығару үш³н оны белг³л³ белг³л³ тәрт³пке б³р-б³р³мен байланыстыруымыз қажет. Қатар кездейсоқ п³к³рлерден қорытынды шықпайды.

Ой қорытындыларының үш түр³ болады: дедукциялық, индукциялық, аналогиялық. Дедукция деген³м³з жалпыдан жекеге қарай жүрет³н ой қорытындысы. Индукция деген³м³з жекеден жалпыға қарай ой қорытындысы. Аналогия деген³м³з ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау.

9 - тақырып. Тұлғаның дара психологиялық ерекшел³ктер³: темперамент, м³нез, қаб³лет

Лекция мақсаты: Тұлғаның дара психологиялық ерекшел³ктер³: Темперамент³н³ң, М³незд³ң, Қаб³лет³ң айқындау.

Жоспар:

1. Даралық, тұлға туралы, темперамент туралы жалпы түсінік

2. Темперамент типтері

3. Темперамент туралы теориялар

М³нез және темперамент. Бозбала мен бойжеткендерд³ң жеке басынан ерекше дараланып байқалатын психикалық сипаттардың б³р³ – м³нез бен темперамент.

М³нез деген³м³з - к³с³н³ң өз³нд³к бағыт – бағдарының, оның жан дүниес³ ерекшел³г³н³ң б³рсыдырғы тқрақталған , тұрлаулы белг³с³ . М³нез- көптеген жан қуаттарының жиынтығын көрсетет³н синтезд³к қасиет. М³нез к³с³н³ әр қырынан көрсет³п тұрады. М³нез б³т³стер³ көп, б³рақ бұлардың бәр³ бәрдей сол к³с³н³ң м³нез б³т³стер³ болып табылмайды. Өйткен³, м³нез б³т³стер³ к³с³н³ң кез – келген жағдайда көзге түсет³н тұрлаулы да, тұрақты ерекшел³ктер³.

М³нез даралық өзгешел³кт³ң өзег³, адамның нег³зг³ т³рш³л³к бағытының өрнег³. М³незде адамның сыртқы ортамен қарам – қатынасының тарихы бейнеленед³. М³нез – кең мағыналы ұғым. Онда түрл³ саналар тоғысып жатады. М³нез иманды, имансыз, тәрбиелә, тәрбиес³з, б³рқалапты, бүт³н, кет³к, күшт³, тұрақты, айқын, салмақты, т.б. – нег³зг³ сапаларға бөл³нед³

Рухани дүниес³ бай, қажеттер³ мен қызығулары, талғамы мен ой - өр³с³ кең адамдардың толық м³незд³ адам дейд³. М³нез сапаларының б³р³ – оның б³рқалыптылығы. Мұндай адам құйындай ұйытқып тұрмайды, оның қастерлейт³н ылғи да сөз бен ³ст³ң б³рл³г³. К³мн³ң м³нез³ толық болса, соның м³нез³ де б³рқалаыпты келед³. Бұл екеу³ – м³незд³ң ег³з қозыдай б³р³нен ек³нш³с³не б³р ел³ қалмайтын қасиеттер³. М³незд³ң тұрақтылығы к³с³н³ң адамгерш³л³к ұғым түс³н³ктер³нен туындайды. Тұрақты м³нез – к³с³н³ң өм³р сүру³н³ң мән мағынасын, ³с - әрекет³н³ң мазмұнын белг³лейд³.

Б³рқалыпты, тұрақты м³нез³ бар адам басқалардың жетег³нде кетпейд³, өз³н³ң белг³л³ көзқарасы, принцип³, м³нез құлық нормасы болады. Ол қау³п – қатерден бой тасаламайды, керек жер³нде батылдық көрсете б³лед³ . Бастамшылдық пен белсенд³л³к, достық пен жолдастық, адалдық пен шыншылдық осындай м³незд³ адамға тән қасиеттер.

«М³незд³ң күш³» деген³м³з- мақсатқа жету жолында алда тұрған кедкрг³лерд³ жеңу б³луде көр³нет³н адам қуатының мөлшер³. Мұнсыз м³нез өз мән³нде болмайды.«Бойда қайрат, ойда көз болмаған соң - айтпа сөз» деп Абай тег³ннен айтпаған. Жақсы м³незге тән сапалардың б³р³ – мәнезд³ң байсалдылығы. М³нез адамның дүниеге көзқарасы мен сен³м³не байланысын жатса ғана байсалды бола алады. Соңғысы бер³к сен³ммен ғана туады. Мұңсыз әрекетт³ң тиянақты болуы мүмк³н емес. Қаб³летс³з адам болмайтыны сияқты м³незс³з де адам болмайды. Жаман болсын, жақсы болсын, әйтеу³ адамда б³р м³нез болады.

10 - тақырып. Психикалық күй психологиясы

Лекция мақсаты: Тұлғаның дара психологиялық ерекшел³ктер³: Темперамент³н³ң, М³незд³ң, Қаб³лет³ң айқындау.

Жоспар:

1. Психикалық күйлер түрлер³

2. Психикалық күйд³ң сипаттамасы: стресс, үрей, көң³л күй, аффект

Психикалық күйлер. Психикаға толық сипат берет³н, тұрақты психикалық құбылыс әрекет³ рет³ндег³ психикалық күй. Психикалық күйлер – психикалық процесстер фоны. Белсенд³ әрекетке жағымды және жағымсыз әсер етет³н күй сипаты. Көң³л-күй ұғымы. Жоспарланға ³ст³ң орындалмауына байланысты бұзылған көң³л-күй, бұл - фрустрация. Аффект – адам көң³л-күй³н³ң кенеттен өзгер³п, зор қарқынмен сыртқа шығу күй³ Психикалық құбылыстардың көптүрл³л³г³. Стресс туралы түс³н³к.

Психикалық қасиеттер. Әр адамның тек өз³не ғана тән тәрт³п пен ³с-әрекетт³ң белг³л³ деңгей³н қамтамассыз етет³н құбылыстар тобы рет³ндег³ қасиеттер. Психикалық қасиеттерге не жатады. Бұл қасиеттерд³ң б³р топқа топтастырылу себептер³..Темперамент - тұлға қасиет³ рет³нде. Б.М.Теплов бойынша темперамент анықтамасы. Темпераментт³ң нег³з³г³ типтер³: холерикт³к, сангвиникалық, меланхоликт³к, флегматикалық. Темперамент пен қаб³лет арақатынасы. М³незд³ң психикалық феномен рет³ндег³ ерекшел³г³. М³нез өм³рл³к қалыптасу рет³нде. М³нез қалыптасу заңдылықтары. М³нез қырлары туралы түс³н³к. М³нез қырларын ж³ктеу. М³незд³ң ³с-әрекет арқылы, басқа адамдарға қатынасынан, қызығулары мен эмоционалдық ,ер³к арқылы көр³ну³. Қаб³летт³л³к. Бағыттылық.

«Әрк³м өз бақытының ұстасы». Оның көң³л³н³ң тазалығы, көң³л-күй³н³ң жақсы, жаман болуы өз³не байланысты. Соған қарамастан, оған әсер етет³н, көң³лд³ бұзатын, көтерет³н де жағдайлар, сыртқы ортаның әсер³ көп. Тек, талас туғызбайтын ақиқат: адам көң³лд³ жүрсе, көң³л-күй³ ешнәрсеге алаңдамаса, денсаулығы, жұмысы жақсы болып, отбасына да, ұжымына да, көрш³-көлем³не де, қоғамына да тиг³зет³н пайдасы, шарапаты мол, қарым-қатынасы тәу³р.

Көң³л деген³м³з не?

Қазақ ғалымы Ғ.Ес³м-н³ң айтуынша: «Көң³л – айналадағы ортаға, жаһанға, ғаламға, ақиқатқа, дүниеге назар салумен байланысты, олармен өзара үйлес³м табуы нәтижес³нде орын алатын қилы құбылыс-ты с³ң³р³п – қорытатын адам жанының сырлы әлем³. Көң³л айнасында сәулеленген кез-келген құбылыс әрб³р жеке адамның дүниетаны-мына, құндылық өл-шем-бағамдарына сай ұғылаланып, сурет³н түз³п, ой-п³к³р³н туғызады. Көң³л нег³з³нен та-нымдық қызмет барысында субъект пен объект арасындағы өзара қарым-қатынастың гносеологиялық сипатымен айқындала отырып, этикалық ғибра-тымен эстетикалық тәс³р³ ұласа жүрет³н адамның саналуан хал³нен хабар беред³».

Көң³лд³ң танымдық мүмк³нд³г³.

Көң³л абстракт³л³ ұғым болғандықтан, оның саналуан күй³н, тұрпатын айқындайтын ұғымдар көп. Олардың барлығы да бейнел³ ойлаумен, меңзеумен ұш-тасады. Халқымызда көң³лге байланысты «Көң³л көз³», «Көң³л айнасы», «Көң³л құсы», «Көң³л пырағы», «Көң³л дәптер³» тәр³зд³ б³рқа-тар т³ркестер, қанатты сөздер баршылық. Мұның бәр³ көң³лд³ң таны-мдық мүмк³нд³г³н³ң кең, түрл³ қатпарлы, қырлы екен³н танытады. Ал енд³ қазақта көп айтылатын «Көң³л қалу», «көң³л көтеру», «көң³л аулау», «көң³л кету», «көң³л қобалжуы», «көң³л ағаруы», «көң³л тазаруы», «көң³л шал-қуы» деген сөздер, ұғымдар адам көң³л³н³ң түрл³ күй³нен көр³н³с бер³п, бейсаналық пси-хикалық хал³н де ал-дыңа жайып тастайды.

Көң³л деп аталатын қуат адамның жү-рег³нде. Содан көң³л деген ұғымды жүрек деген ұғым рет³нде қолданатындар, көң³л жүрек, д³л ұғымдары-мен ұштас дейт³ндер де көп. Әйтеу³р, адам денес³ндег³ барлық мүшелер³ осы көң³лге ба-ғынады. Б³зд³ң сез³м мүшелер³м³з арқылы алынған хабарлардың барлығы да көң³лде, яғни, жүректе жиналып, адамға әсер етед³. Жалпы, адам ықыласының нег³зг³ көрсетк³ш³ – көң³л. Мұнан туатын қорытынды: көң³л – жүрек қалауы.

Жүс³п Баласағұни айтады: «К³с³ көң³л³ – түпс³з тең³збен тең», - деп. Иә, дүние қалай үнем³ үзд³кс³з алмасып тұрса, адам көң³л³ де сондай сәттерге толы. Хаққа ғашықтық, өм³рд³ң жалғандығынан, өтк³нш³л³г³нен түң³лу –көң³л қалауының, таным-түс³н³г³н³ң ерекше қал-пы. Дәстүрл³ қазақ ұғы-мында көң³лге байланысты түс³н³ктер көп. Ол ақын-жазушылардың шығармаларында жи³ кездесед³.

Көң³л – күй сипаттамасы. Кез келген адамның м³нез-құлқынан байқалатын жалпы эмоция-лық жағдайды көң³л-күй санайды. В.В.Богословскийд³ң редакцияла-уындағы «Жалпы психология» к³табынан (Алматы, «Мектеп», 1980 ж.) б³зге ертеден таныс таным-түс³н³к бойынша: «Эмоция және сез³м адамның айналадағы өм³р шындығына және өз басына деген өз³нд³к қарым-қатынасы... Олар ³с-әрекет үст³нде пайда болады және оның жүзеге асуына әсер ет³п отырады... заттар мен құбылыстар, ағзада болып жататын өзгер³стер эмоциялар мен сез³мдерд³ң қайнар көз³».

Адамдарды күндел³кт³ көң³л күй³не қарап: жайдары, жылы жүзд³, ашуланшақ, ызбарлы, томаға тұйық деп б³рнеше топқа бөл³п жатады. Көтер³ңк³ көң³л-күй адамға күш-қуат беред³, денсаулығын нығайта-ды, мазасыз, уайымға толы көң³л-күй адамды жүнж³т³п ж³беред³, тән³ мен жанын дертке, күйзел³ске душар етед³. Адамның денсаулығы қандай жағдайда, ол да көң³л-күйге ерекше әсер етед³. Адамның ең сез³мтал ағзаларының б³р³ жүйке жүйес³ болғандықтан, оған көп салмақтың түсу³, жүйкен³ң жұқаруы, тозуы көң³л-күйд³ қатты бұза-ды. Алайда ер³к-ж³гер³ мықты адамдар қандай ауыр, қайғылы, сәтс³з жағдайларда да өздер³н көтер³ңк³, сергек ұстап, қиындықты жең³п, көң³л-күй³н меңгере б³лед³.

Голландиялық ойшыл Барух Спиноза өз³н³ң «Этика» атты еңбег³нде былай деп жазады: «Қуаныш – бұл адамға күш-қуат дарытып, әре-кетке ұмтылдыратын сез³м. Мұң-қайғы болса, кер³с³нше, күш-ж³гер³ңд³ азайтып, д³ңкеңд³ құртатын сез³м». Оның бұлай деу³не басты себеп, өм³рде қиындық-тарды көп көру³, жастық шағында философиялық көзқарастарына байланысты көп қудалауға түсу³. Ол осындай қуғын-сүрг³н кез³нде жан күйзел³с³нен арылу үш³н өз³н-өз³ үнем³ қайрап, өз³н-өз³ билеуге қол жетк³зген. Барух Спинозаның адам көң³л-күй³н-дег³ өзгер³стерд³ң сыртқы факторларға жауап рет³нде пайда болатыны, жан мен тәнн³ң өзара байланыста екенд³г³, көң³л-күй күйзел³с³нен қозғалыс арқылы құтылуға мүмк³н-д³кт³ң молдығы туралы тұжырымдамасын бас-шылыққа ала отырып мамандар мынандай ұсыныстар айтады:

10 - тақырып. Тұлға психологиясы

Лекция мақсаты: Тұлғаның психологиялық ерекшел³ктер³:

Жоспар:

1. Жеке адам туралы түс³н³к.

2. Жеке адамның нег³зг³ белг³лер³.

3. Жеке адамның дамуы мен қалыптасуы.

4. Тұлғаның белсенд³л³г³ мен бағыттылығы.

5. Тұлғаның қажетт³л³г³мен қызығушылығы.

6. Ñàíà, өç³íä³ê ñàíà

Жаңа туған нәресет адам деп аталғанымен, тұлға дген атқа көпке дей³н ие бола алмайды. Өйткен³, к³с³ болып, ержету үш³н бала оңы мен солың, өз³н³ң мен³н басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажырата б³лу³ ти³с. Сондықтан да нәресте, сәби, бөбектерд³ к³с³, тұлға деп айту қиын. Есей³п, ер жет³п, өз бет³нше әрекет ете алатын адамды ғана к³с³, не тұлға деуге болады. Қандай да болмасын б³р ³спен айналысатын азды көпт³ өм³р тәж³рибес³, б³л³м мен дағдысы, икем³, дүние танымы, сен³м³ мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады. М³нез, қаб³лет³ б³рсыдырғы қалыптасып үлгерген, өз³н³ң ³с-әрекет³н т³зг³ндей б³лет³н, өз бойындағы жаман-жақсы қылыұтары үш³н жауап бере алатын адамды да к³с³, не тұлға дейм³з.

Жеке адам, тұлға қоғамнан отбасы, ұжым, т.б. тыс өм³р сүре алмайды. өйткен³, оның жан дүниес³ тек айналасындағылармен қарым-қатынас жасау үст³нде тәл³м-тәрбие, щқу, ³здену, ³ске талаптануарқылы әркез белг³л³ мазмұнға ие болып отырады. Оғың айналысатын ³с-әрекет³ мен бүк³л тұрмыс-т³рш³л³г³не, ұстанған бағытына әсер етет³н түртк³лер көп. Солардың бастылары: қажет пен қызығу, таным мен сен³м, мұрат пен талғам, мақсат пен мүдде, т.б.

Адамзаттың сан ғасырлық тарихында адамгерш³л³к пен имандылықтың ұлы қозғаушы күш³ – сен³м. Сен³м жоғалған жерде адамға тән т³рш³л³кт³ң мән³ де шамалы. Сен³м – ер жет³п, есейген шақта п³к³рталас үст³нде, әртүрл³ көз-қарас қақтығында плюрализмге кең ашылған жердеб³р³т³ндеп шыңдала түсед³. Сен³м адамға б³рден келмейд³, ол өм³р көр³н³с³н топшылау, салыстыру, т³рш³л³к тәж³рибес³н жинақтап, соны қортылу арқылы, яғни б³р құбылысты жет³ рет өлшеп, б³р рет п³шу дегендей, сын тез³нен өтк³з³п, терең де тиянақты б³л³м нег³з³нде пайда болды. Сен³м – адамның ер³к-ж³гер, қажыр-қайратының қандай екен³н көрсетет³н, сез³мд³ қозғайтын, өм³р сүру мақсатында айналған өм³ршең б³л³м. Сен³м дүниетанымға табиғат ,адам, қоғам құбылыстары туралы б³л³мдер жүйес³ нег³зделед³. Кәмелетке келген адамдардың белг³л³ дүниетанымы болады. Сен³м мен дүниетаным ег³з қозыдай қатарласып жүрсе ғана, адамнвң санасы жарқырай, нұрлана түсед³. Өйткен³ бұл екеу³ құстың қос қанатындай к³с³н³ң ең асыл қасиеттер³ болып табылады. Бер³к сен³м жоқ жерде тиянақты дүниетаным да, тұрақты м³нез-құлық та болмайды. Сен³м³ жоқ адамның шыңдықтың жай-жапсарын дұрыстап айыруға, өм³рден шамасына қарай өз орнын дұрыс таңдай алуына шамасы жете бермейд³. Оны өм³р толқыны б³ресе аңда, б³ресе мұнда соқтырады да, оның м³нез-құлқын көлдеңнен кезкелген кездейсоқ жағдайлар билеп кет³п тұрады. Қай адамның болса да өз³нше б³р түс³н³г³ болады. Б³рақ қара-дүрс³н түс³н³ктерд³н көб³ дұрыс келе бермейд³. Тек ғылымғы нег³зделген түс³н³к қана, адамның нақты сез³м³мен, өм³ршең ³с-әрекет³мен тығыз ұштасқан дүниетанымғана адамға жан сер³к бола алады. Мұндай дүниетанымды бойға дарыту үш³н бәр³нен бұрын б³л³м нег³здер³н жәй ме³гер³п қоймай, оны миға мықтап тоқу қажет болады. Құрғақ жаттауға нег³зделегн б³л³мн³ң ³ргес³ бос болып, таным мен сен³мге қуат бере алмайды. Өм³рмен б³те қайнасқан б³л³м – дүниетанымдықалыптастыратын құрылыс материалы. Ал, к³с³н³ң алған б³л³м³ бөлек к³рп³ш сияқты әр жерде шашылып жатса әңг³ме б³л³мд³ қалай болса солай, қағаз жүз³нде жең³л меңгерет³ндер туралы болып отыр – Авторлар., әрине ондай б³л³м түкке тұрмайды. Тек зердеге құйылған б³л³м ғана дүниетаным мен сен³мге нег³з бола алады. Ғылымға нег³зделген белг³л³ дүниетанымы мен сен³м³, айқын мақсаты, бағыт бағдары бар адамның психологиялық қасиеттер³ жарасымды болып келед³.. ондай адам ар-ұятты қастерлейд³, м³нез-құлқын осыларға нег³здей құрады. Мәселен, б³р бойжеткен ағаттық жасап, ұателескен дей³к. Оның қатес³н жасырын, бүркеп қалауға да мүмк³нд³г³ бар ед³, б³рақ өз³ бұл қылығын адамгерш³л³кке жатпайтын тер³с қылық деп түс³нед³ де, өз қатес³н мойнына алуды б³рден б³р дұрыс жол деп есептейд³. М³не, бұл – ар-ұятқа нег³зд³лген м³нез-құлық.

Жеке тұлғаның, әс³ресе жеке адамның жан дүниес³н нұрландыратын қасиеттерд³ң енд³ б³р³ – мұрат идеал. Бұл – адамның өм³рден өз³не өнеге ³здеу³, қад³р-қасиет³ халыққа танылған б³реуд³ ардақ тұтып, қастерлеуге ұмтылуы. Мұрат – адамның алдына қойғанмақсатқа жет³ жолындағы асыл түртк³с³. Адам ³зг³ мақсатына жету үш³н ақылға сыйымды әд³с-тәс³лдед³ң бар-бәр³н пайдаланады. Бұл үш³н өз³н-өз³ тәрбиелеуге к³р³сед³, барлық күш ж³гер³н соған арнайды. Нағыз мұрат бер³к дүниетаным мен сен³м, сөз бен ³ст³ң байланысты бар жерде ған орын тебед³.

Жеке адам психологиясынан елеул³ орын алатын қасиеет³ң б³р³ – талғам. Мұның қалыптасуына дүниетаным мен сен³м, к³с³н³ң ұстаған өм³рл³к ұстанымы позициясы, б³л³м³ мен тәрбиес³ отбасы ұжым, т.б., жолдас-жорасымен құрбы-құрдастары елеул³ әсер етед³. Модаға сән байланысты да жастарда әртүрл³ талғам қалыптасып отырады. Мәселен, кейб³реулерд³ң ала-құла, көзге қораш ки³н³у³н, қыз балалардың темек³ тартып, ³ш³мд³кке үй³р болуын талғамы жөнд³ қалыптасқан адам деп айтуға болмайды. өйткен³, дұрыс талғам – жүйел³ жақсы тәрбиен³ң, айқын дүниетаным мен бер³к сен³мн³ң, асыл мұрат пен әсерл³, терең қызығудың орнымен қиюласқан көр³н³с³.

Тұлғаның қалыптасуында қызығу мен бей³мд³л³кт³ң алатын орны ерекше. Қызығу – қандай болмасын б³р нәрсеге асыра, артығырақ бағытталған қатынас. Егер б³реуд³ театрды қызық көред³ десек, онда осы адамның театрға жи³ баратынын, театр туралы к³таптарды оқуға ерекше әуес екенд³г³н, театр жөн³нде газет – журналдарда басылған мақала, хабарларды үзбей оқып отыратынын, теледидар мен радионы , т³пт³ жәй әңг³мен³ тындағанда да, яғни театр жөн³нде айтылған – жазылғанның бәр –бәр³н б³луге аңсары ауатынын , оның ес³л – дерт³ әр уақытта да театр төң³рег³нде болатынын байқаймыз.

Қызығу – адамды танып – бәлуге құмарттыратын, к³с³н³ң ой - өр³с³н өс³рет³н, жан дүниес³н³ң мазмұнын байытатын қозғаушы күш. Адамда қызығу жақ болса, мардымсыз немесе аз болса, оның тыныс – т³рш³л³г³ ажарсыз, мазмұнсыз болады. Ондай адам енжар келед³, көб³несе ³ш³ пысатын күйге ұшырайды, зер³г³п, берекес³ кетед³, ол басқа б³реуд³ң өз³н к³шкене бала тәр³зд³ «уатып» , көң³л³н көтер³п отыруың т³лейд³. Ал, жан –жақты және терең қызығуға ие болған адам зер³гу дегенд³ б³лмейд³. Адам кқп нәрсеге қызығуы қажет, б³рақ соның б³реу³не ерекше қызыққан жөн. Мәселен, орыстың атақты қолбасшысы Александр Суворов соғыс ³с³мен қатар ғылым салаларының көпш³л³г³мен (математика, жағрапия, философия, тарих, т.б ) айналысып, әртүрл³ т³лдерде (нем³с, француз, итальян, поляк, фин, түр³к, араб, парсы, т.б) сөйлеуд³ әдетке айналдырып, көркем әдебитт³ қартайған шағына дей³н оқып отырғанмен, соғыс өнер³не жет³лу – оның нег³зг³ қызығуы болған. Алуан түрл³ нәрселерге қызығатын, б³рақ ол қызығуы ұзаққа бармайтын адамдар да болады. Мқндайлар көрсе қызар, жәй «әәуесқой» адамдар деп аталады.

Қызығудан «бей³мд³л³к » қғымын ажыратуымыз қажет. Бей³мд³л³к – белг³л³ б³р қызметпен айналысуға бағыт – бағдар алу, сонымен айналысуға тырысу. Бұл ек³ ұғым б³р – б³р³мен тығыз байланысты. Мәселен, шахмат ойнауға қызығу оған бей³мд³л³ктен туындайды. Б³рақ қызығу бей³мд³л³ктен бөлек болуы да мүмк³н. Мәселен, театрға қызығатын адамдардың барлығында б³рдей бей³мд³л³к бола бермейд³.

Қызығу мен бей³мд³л³кт³ тудыратын нег³з – адамның қажеттер³. Б³рақ, қажетт³ң барлығы б³рдей оның тұрақты қызығушылығын тудыра бермейд³. Мәселен, тамақтану ең нег³зг³ қажетт³ң б³р³ болғанмен ол тұрақты қызығуға нег³з бола алмайды. Егер тамақтану қажетт³л³г³ қанағаттандырылмаса, яғни адам аш болса, сонда ғана «асқа қызығу» туады, мұндайда к³с³н³ң бар ойы тамақта болады. Б³рақ бұл сек³лд³ «қызығу » өтк³нш³, уақытша болып келед³., ол асқа тойысымен – ақ жойылады. « Асқа қызығу» адамның тұрақты қызығуы, м³нез³н³ң сипаттамасы бола алмайды. Адамның бағыт – бағдарын сипаттамақ болсақ, б³з алдымен оның қызығуының мазмұнды, әсерл³ және кең өр³ст³ болу жақтарына көз салуымыз керек. Қызығу к³с³н³ң дүниетанымы мен сен³м³не нег³зделсе ғана өз³н³ң пәрменд³л³г³нен айрылмайтын болады.

10 - тақырып. Қарым-қатынас психологиясы

Лекция мақсаты: Òұëғàíûң Қарым-қатынас психологиялық ерекшел³ктер³:

Жоспар:

Қарым-қатынас түрлер³.

Вербальды және вербальды емес қарым-қатынас.

Психологиядағы лидерл³к мәселес³.

Топтағы ұйымшылдық.

Конфликт және оның түрлер³.

Қарым – қатынас психологиясының нег³зг³ бағыт-бағдарлары:

1. "Мен" - "Басқа" жүйес³ндег³ арақатынас. Ортақтасу барысында пайда болатын тұлға аралық қатынастарды танып б³лу, адамдардың б³р³н-б³р³ тану мен түс³ну механизм³н зерттеу, олардың ортақ қызмет³н ұйымдастыру тәс³л³н анықтау, б³р адамның ек³нш³ адамға ықпал ету³н³ң жолдары мен мүмк³нд³ктер³н айқындау.

2. "Топ" - "Мен" жүйес³ндег³ арақатынас. Әртүрл³ әлеуметт³к жағдайлардың адамның м³нез-құлқы мен тұлғалық ерекшел³ктер³не ықпалын зерттеу. Адамның әлеуметт³к ұстанымдары, әлеуметт³к көзқарастары, топ және қоғам адамның тұлгасын қандай жолдармен қалыптастырады және өзгертед³? Әлеуметтану - даму барысыңда әлеуметт³к құндылықтарды, нормаларды әр адамның өз бойына с³ң³ру үрд³с³.

3.. "Мен" - "Топ". Жеке адамның әлеуметт³к жағдайларға, қоршаған ортаға жасаған белсенд³ ықпалы. Әрб³р адам - өз өм³р³н³ң, өз әлеуметг³к байланыстарының қожасы, басқа адамдармен қарым-қатынастагы ролдер³ мен орындарының жасаушысы рет³нде қарастырылады.

Сонымен, ортақтасу психологиясының нег³зг³ мәселес³ - адами ортактасудың тұлғааралык және топаралық формаларын танып-б³лу, ортақтасудың пайда болуы мен қызмет ету³н және жеке тұлғаның ортақтасу барысында әлеуметт³к-психологиялық қасиеттер³н³ң қалыптасуын зерттеу.

психологиясы адамдар мен топтардың әлеуметг³к м³нез-құлықтарының заңдылықтарын зерттейт³н ғылым. Қарым-қатынас психологиясы - м³нез-құлыққа әлеуметт³к ықпал етуд³ң ти³мд³ тәс³лдер³ мен технологияларының жиынтығы.

Адами қарым – қатынастың жалпы сипаттамасы

Ортақтасу – қарым-қатынас психологиясының нег³зг³ ұғымы. Ортақтасусыз жеке адамның тұлғалық қалыптасуы үрд³с³н, жалпы қоғам дамуын түс³н³ң талдауға болмайды.

Ортақтасу модел³

Субъект – 1 Субъект - 2

Ортақтасу формалары:

Т³келей îðòàқòàñó — табиғи бетпе-бет, сөзд³к және бейсөзд³к (ым, қимыл) құралдар көмег³мен жасалынатын толык психологиялық контакт кер³ байланыс б³р мезг³лде өтед³. Бұл - адамдардың б³р-б³р³мен қатынас жасау тарихындағы б³р³нш³ формасы.

Жанама ортақтасу - қатысушылардың кер³ байланыс уақытын ұзартатын, не кеш³кт³рет³н жазу және техника құралдары арқылы жасалынатын толықсыз психологиялық контакт. Хат жазу, к³тап шығару, радиодан сөйлеу т.с. адами ортақтасуды күрделенд³р³п ж³берд³.

Тұлғааралык ортақтасу - ек³ не құрамы өзгермейт³н топ ³ш³ндег³ таныс адамдардың т³келей контактылары. Тұлғааралық ортақтасудың белг³лер³: қатысушылардың психологиялық жақындығы, б³р-б³р³н³ң ерекшел³ктер³н б³лу³, б³рге күйзелу³, өзара түс³нуш³л³г³, ортақ кызметтест³г³.

Бұқаралық îðòàқòàñó - бейтаныс адамдардың т³келей не жанама (бұқаралық ақпарат құралдары арқылы болатын) контакттары. Мысалы, стадиоңда, театрда, шеру - бұқаралық т³келей ортақтасу, телемарафон, радиохабар — жанама ортақтасу, вагонда — бұқаралық т³келей не жанама болса, купеде - тұлғааралық.

Персонааралық îðòàқòàñó - ортақ ³с-әрекет үрд³с³нде жеке қасиеттер³н ашатын белг³л³ тұлгалардың психологиялық контакттары (чемпиондар, ғарышкерлер, президенттер).

Ðîëä³ê îðòàқòàñó - белг³л³ әлеуметт³к ролдерд³ орындаушылардың психологиялық контакттары, мысалы, оқушы - оқытушы, әке - бала, сатушы – алушы, көрш³ - көрш³, дәр³гер - ауру, бастық - бағынушы. Әрб³р адам әр сәтте әртүрл³ ролдерд³ орындайды, сол ролдерге байланысты қоғамда өз орнын табады. Сол ролдерд³ орындағанда адамның өзгешел³ктер³ назарга алынбайды, тек әлеуметт³к рөлге қажетт³ ³с-әрекеттер³ маңызды болып саналады. Әрине, әлеуметт³к рол адамның м³нез-құлқының егжей-тегжей³н анықтамайды. Адам өз рөл³н, басқалардың ролдер³н қалай түс³нед³? Ол рөлдерге қандай қатынаста болады? Адамдар өз ролдер³н орындаған сәттер³нде кайталанбас өз³нд³к өрнек пен таңба енг³зед³.

Ортақтасудың қызметтер³ (функциялары):

1. байланыстыру, прагматикалық қызмет³. Ортақтасу бұл жерде кез-келген б³рлескен ³с-әрекет барысында адамдардың б³р³гу³н³ң шарты болып табылады. Вавилон мұнарасы туралы аңызда адамдар б³р³н-б³р³ түс³нбеу салдарынан құрылысты á³ò³ðå àëìàғàíäûғû æөí³íäåã³ îқèғà òåã³í åìåñ.

2. қалыптастыру, - дамыту қызмет³. Бұл жерде арақатынас адамның психикалық бейнес³н³ң қалыптасуы мен өзгеру³н³ң алғышарты болып танылады. К³шкентай баланың даму барысында оның м³нез-құлқы, ³с-әрекет³, өм³рге көзқарастары үлкен адамдармен жасаған арақатынасына тәуелд³ болып келед³. Сыртқы қарым-қатынас нәтижелер ³шк³ психикалық құбылыстарға және баланың өз³нд³к сыртқы қимылдарына айналады. Мысалы, "Зита-Гита" үнд³ кинофильм³нде ег³з қыздар әртүрл³ ортада өскенд³ктен м³нездер³ б³р-б³р³не ұқсамайды. Сыртқы қарым-қатынассыз балалар ой-өр³с³ өспейд³. Балалар үй³нде өскен жасөсп³р³мдерд³ң ой-өр³стер³ өздер³н³ң ата-аналарының бауырында өскен құрбыларынан едәу³р төмен болады. Олардың бүк³л өм³р³ туган-туысқандарымен, жақсы көрген адамдарымен ортақтасуда өтсе, психологиялық қасиеттер³ адами сапаға жақындырақ болары анық. Б³рақ осыған байланысты еске алатын б³р жайт: бала - үлкендерд³ң барлық насихаттарын, ойларын, көзқарастарын өз бойына т³келей құйып алатын ыдыс емес! Бала мен ересек адамның арақатынасы тек үлкеннен к³ш³ге өтет³н б³л³м, б³л³кт³л³к, дагдылар емес, бұл - негұрлым күрдел³ өзара ықпалдау, өзара өзгеру, б³р³н-б³р³ байыту құбылысы. Бала басқаның тәж³рибес³н өз ³шк³ дүниес³не белсенд³ түрде тезден өтк³з³п қабылдайды.

3. растау қызмет³. Басқалармен жасаған ортақтасу барысында адам өз³н-өз³ танып б³луге, бек³туге, өз³н³ң бар екенд³г³н дәлелдеуге мүмк³нд³к алады. Адам өз³н³ң бар екенд³г³н, өз тұлғасының ұндылығын басқа адамдар арқылы б³лед³. Адам үш³н ауыр жазаның б³р³ — жападан жалгыз қалу, ешк³ммен араласпау, басқалардың назарынан тыс қалу. "Сен жамансың", "Сен³к³ дұрыс емес" деп адамды жаман бағалаудың өз³нде оны қабылдап, бар екен³н растап тұрудың белг³с³ бар. Ал қабылдамаудың, барлығын растамаудың белг³лер³ "Сен бұл жерде жоқсың", "Сен өм³р сүрмейс³ң". Осы әд³ст³ А. Макаренко өз коммунасында жи³ қолданатын ед³ - к³нәл³ балага басқалар бойкот жариялайтын. Растамау – көп психикалық аурулардың, мысалы, шизофренияның себепш³с³. Нәресте, сәби әке-шешес³нен "сен жақсы", "сен б³з үш³н барсың" деген дәлелдерд³ ест³месе, оның санасында қалған ³здер эндогенд³к психозға жол ашады. Күндел³кт³ т³рш³л³к адами арақатынасқа, "растау терапиясына" толы: танысу мен сәлемдесу рәс³мдер³, құттықтау мен ³зет көрсету, т.б. Осының барлығы әр адамның бар екенд³г³н растайтын äәëåë åêåí³ ñөçñ³ç.

1. тұлғааралық эмоциялық қатынастарды ұйымдастыру мен т³ректеу қызмет³. Басқаларды қабылдау, олармен сан қилы қатынастар (тұлғалықтан ³скерл³кке дей³н) жасау кез³ңде адамдар б³р³н-б³р³ бағалап, б³р³мен б³р³ не жағымды (симпатия, ұнату), не жағымсыз (антипатия, ұнатпау) эмоциялық қарым-қатынас орнатады. Заманауи адамдардың әлеуметт³к байланыстары тек эмоциялық қатынастармен шектелмесе де, эмоциялық қатынастар ³скерл³к, ұжымдық, ролд³к қарым-қатынастарға өз әсер³н тиг³зед³.