2.1. Жыныс құрайтын минералдарының қасиеттерін

оқып білу

Тау жыныстарының құрылыс қасиеттері жыныс құрайтын минералдарының химиялық құрамымен және олардың негізгі физика-механикалық қасиеттерімен анықталды. Оқу зертханасы жағдайларында жыныс құрайтын минералдың түрін балға, болат ине, лупа, металл өлшеу сызғыш, тұз қышқылының 10% ерітіндісін және тағы минерал-эталондарының жиынтығын қолданып анықтауға болады.

Зертханалық оқулары жүргізілгенде минерал-эталондарының жиынтығы беріледі, олар оқулық, минералдар коллекциясын пайдаланып олардың қасиеттерін оқып біледі. Ең алдымен нұсқаның сыртқы белгілерін эталонмен (түсі, жалтырағы, құралымы) және шамамен зерттелетін минералдың аты айтылады. Сосын алдын ала шешімдерді тексеру үшін Моостың қаттылық шкаласы (2.1-кесте) көмегімен минерал қаттылығын анықтайды және 2.2-кестенің бос графалары толтырылады.

2.2. Тау жыныстарының қасиеттерін оқып білу

Тау жыныстарының, минералдардың коллекциясын, оқу әдебиеттерін, дәрістер конспектерін пайдаланып негізгі минералдар мен тау жыныстарының қасиеттерін байқап білу және олардың құрылыста қолдану саласын анықтау керек. Минералдар мөлшері , олардың түрі мен құралымы бойынша тау жынысының түрін, сосын шамамен оның қасиетін анықтауға болады. 2.3-кестенің бос графаларын толтыру керек.

2.1- кесте

Минералдардың қаттылық шкаласы

Қаттылық көрсеткіші	Минерал аты	Минералдар сипаттамалары
1	2	3
1	Тальк	Тырнақпен жеңіл сызылады
2	Гипс	Тырнақпен сызық қалдырады
3	Кальцит	Болат пышақпен жеңіл сызылады
4	Балқыма шпат	Азғантай қысыммен болат пышақпен сызылады
5	Апатит	Қатты басқанда болат пышақпен сызылады, әйнек сызбайды
6	Ортоклаз (дала шпаты)	Аздап әйнек тырнайды, болат пышақ сызық қалтырмайды
7	Кварц	Әйнек жеңіл сызады, болат пышақ сызық қалтырмайды
8	Топаз	Сондай
9	Корунд	Сондай
10	Алмаз	Сондай

2.2-кесте

Негізгі жыныс құрайтын минералдар

Рет №	Минералдар атауы	Химия- лық форму-ласы	Тығыз-дығы, г/см^2	Моос шкаласы бойынша қаттылы-ғы	Түсі	Өзгеше ерекшелігі
Кварц тобы
1	Кремнезем		2,65	7
2.	Жылтыр тас		2,30	2
Алюминий силикаттарының тобы
3.	Корунд		3,80	9
4.	Диаспор		3,40	4
5.	Дала шпаттары: а) ортоклаз б) альбит		2,55 2,76	6 6
6.	Слюдалар: а) мусковит б) биотит в) вермикулит		2,30 2,30 2,30	2-3 2-3 2-3
7.	Каолинит		2,28-2,59	1
Темірлі-магнезиалы силикаттардың тобы
8.	Авгит		3,2-3,6	5,5-7,5
9.	Мүйіз қоспа		3,1-3,5	5,5-7,5
10.	Хризотил-асбест		3,2-3,6	5,5-7,5
Карбонаттар тобы
11.	Кальцит		2,7	3,0
12.	Магнезит		2,5-2,9	3,5
13.	Доломит		2,1-2,8	4,0
Сульфаттар тобы
14.	Гипс		2,3	2,0
15.	Ангидрит		2,9	3,0-3,5

Кесте-2.3

Негізгі тау жыныстары

Рет №	Тау жыныстары- ның атауы	Қандай түрге жатады	Түсі, жал- тыра- ғы	Құрылы- мы	Құрамына кіретін минерал- дар	Орташа тығызды-ғы, кг/м^3	Сығуға беріктігі, МПа	Қолдану саласы
	Гранит					2600-2700	100-190
	Гнейстер					2400-2800	150-200
	Құмдақтар					2000-2800	80-200
	Диатомит					400-900
	Ізбесті тастар					1000-2600	0,4-100
	Диабаз					2700-2900	100-300
	Каолин балшығы					2100-2300
	Трахит					2200-2600	60-70
	Базальт					1900-3800	300-500
	Лабродорит					2600-2900	100-250
	Трепел					350-950
	Пемза					400-600	2-3
	Порфирлер					2400-2600	130-180
	Балшықты тақта тастар					2000-2400	100-240

Өзін-өзі әзірлеуге арналған сұрақтар

1. Тау жынысы деген не ?

2. Минерал деген не?

3. Тау жыныстарының, олардың пайда болу жағдайларына байланысты жіктеуін келтіріңізші.

4 Негізгі жыныс құрайтын минералдарды атап беріңізші.

5. Қасиеттері қандай және қай жерде қолданылады келесі ақтару арқылы пайда болған тау жыныстары: гранит, диорит, габбро, базальт, жанар таудан щығатын туф, сиенит.

6. Барлық шөгінді жыныстардың: құм, гипс, ізбесті тас, бор, трепел, диатомит, пайда болу жағдайлары мен қасиеттері және қолдану саласы қандай?

7. Негізгі метаморфиялық тау жыныстарын атап беріңіз, олардың қасиеттерін сипаттаңыз және қандай мақсат үшін оларды қолдануын көрсетіңіз.

8. Жеңіл толтырғыш ретінде және қаптау үшін байланыстырғыш алуға қолданылатын тау жыныстарын атаңыз.

9. Тау жыныстарынан жасалған бұйымдарды желден бұзылудан қандай тәсілдермен қорғайды?