3 Лекция. Өндірістің ұйымдастыру-құқықтық формалары.

1. Кәсіпкерлік және кәсіпорын (фирма)

Кәсіпкерлік кең тарағанда қоғамның өмірі нарық экономикасына сәйкес формаларда жүріп отырады. Кәсіпкерлік бұл коммерциялық табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, ал кәсіпкер – кәсіпорынды (фирманы) иемденетін адам. Кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық, делдалдық, сауда-саттық, инновациялық, консультативтік іс-әрекеттерді және құнды қағаздармен жүргізілетін операцияларды қамтиды.

Нарық экономикасында шаруашылық жүргізудің кәсіпкерлік іс-әрекеті тиімді және белсенді жүріп отыруы үшін белгілі шарттар қажет.

• еркін тауар өнәдірушілердіңң шаруашылық әрекеттерінің толық еркіндігінің болуы;

• меншіктің барлық түрлерінің тең құқықтығы жағдайында, экономикалық әреккеттің нәтижесіне толық жауапкершіліктің болуы;

• игіліктер мен қызметтер өндірісін ынталандыратын фактор ретінде өндурушілердің бесекесінің болуы;

• нарықта бағаның еркін белгіленуі;

• экономиканың ашықтығы, сыртқы экономикалық операциялар жүргізуге кәсіпкердің құқы болуы.

Кәсіпорын (фирма) меншіктің әртүрлі формасының негізінде құрылады: жеке, мем-к, арендалық, ұжымдық, шаруашылық ассоциациясы, акционерлік компания, фермерлік шаруашылық түрінде болады.

Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық формасы – оның нақты тауар мен қызметтерді жасауға бағытталған өндірістік-техникалық тұтастық деп және эк-лық ынталары пайда мен жеке табысты көздеген адамдар ұжымы деп қарау керек.

Барлық өндіріс факторларын пайдаланудың нәтижесі кәсіпорынның табысын құрайды. Үздіксіз тұрақты табыс табу үшін, кәсіпорын өндіріс өнімдерінің жалғыз түрін өндіруі жетімсіз болады. Бұндай өндіріс тұрақтылығынан тез айырылып, дағдарысқа төзімсіз болады. Экономистердің көбі қызметі көпөнімді өндіріспен байланысты болса, кәсіпкерлік әрекет көп табыс әкеледі деп тұжырымдайды.

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер:

1. Экономикалық теория. Оқулық. Алматы. Қазақ университеті.2000.

2. Әкімбеков С., Баймухаметова А.С., Жанайдарова У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана; 2002. – 464 б.

3. Экономикалық ілімдер тарихы. Оқу құралы. Алматы. Қаз.университеті. 1997.

Әубәкiров Я.Ә. және ұжым, Экономикалық теория. Оқулық.. Алматы, 1999.

4. Лекция. Меншік және экономикалық жүйе.

1. Меншік экономикалық категория

2. Меншік және иемдену заңдары.

Меншік субъектінің затты пайдалануға ерекше құқығын білдіреді. Меншік материалдық және рухани игіліктерді және осыларды өндіру шарттарын пайдалану туралы адамдар арасындағы қатынастар немесе игіліктерді иеленудің белгілі тарихи қоғамдық әдісі б.т. Меншік адамдар арасындағы материалдық және рухани игіліктерді пайдалану туралы қатынастар. Тарихта меншіктің екі формасы мәлім: жалпы және жеке меншік. Бұлардың бір бірінен айырмашылығы қоғамдастыру дәрежесі мен иеленудің сипатында. Олардың ортақ мәні жалпы меншік жеке меншікке ал жеке меншік жалпы меншікке айнала алады. Екеуінің бірнеше түрлері болады. Жеке меншік жеке адамдық, бірлестік (бөлінетін, бөлінбейтін), жалпылық, ассоциациялық, монополиялық болып бөлінуі мүмкін. Ал жалпы меншіктің мазмұны жалпылықтың (ортақтылық) көлемімен анықталады. Ол отбасылық (үй шаруашылықтары), қауымдық ассоциациялық, мемлекеттік, қоғамдық дәрежесінде болуы мүмкін. Жекешелендіру деген меншіктің алмасуы, ауысуы, айналуы емес, ол жалпы халықтық меншікті жеке меншік етіп қайта құру болады, ал национализациялау керісінше процесс, яғни жеке меншіктің қоғамдыққа айналуы.

Меншік және иемдену заңдары.

Иемдену затты меңгеріп алудың нақты қоғамдық әдісі. Иемдену көпдәрежелі күрделі әлеуметтік экономикалық процесс. Алғашқы заманда адамдар табиғат сыйларын йемденген. Бара бара екі типті шаруашылық қалыптасқан иемденуші және өндіруші шаруашылықтар. Сонымен иемдену қатынастары өндіріс, бөлу және айырбаспен толықтырылған болады.

Санкт Петербургтың мемлекеттің экономика және қаржы университетінің ғалым экономистерінің көзқарастыры бойынша меншіктің және иемденудің екі екіден заңдары бар. Өзінің еңбегіннің өніміне меншік заңы, меншіктің бірінші заңы болып табылады. Иемдену заңы: еңбек иемденудің тұңғыш әдісі. Бұл меншікті және оның бағасын жасайды. Жасалған өнімге меншік иеленушінің тікелей еңбегінен туындайтын меншік еңбектік деп аталады. Еңбектік жеке меншіктің капиталистік жеке меншікке айналуы, меншіктің бірінші заңының екіншісіне бөтен еңбектің өніміне меншік заңына көшуінің негізінде өтеді. Енді бұған екінші заңға иемденудің басқа тауар айналымы ең бастапқы иемденудің әдісі. Ірі қоғамдық өндіріс осы заңдарға негізделеді.

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер:

1. Әкімбеков С., Баймухаметова А.С., Жанайдарова У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана; 2002. – 464 б.

2. Курс экономической теории. Под.общ. ред., проф. Чепурина и проф. Киселевой Е.А.-Киров, 1994.

3. Қазақстан республикасының Азаматтық кодексі.