5. Лекция. Нарықтық экономиканың негізгі белгілері

1. Тауар, тауарлар мен қызметтер құндарының қалыптасуы.

2. Ақша, оның қызметтері.

3. Тауарлық өндірістің экономикалық заңдары. Бағалар мен тарифтер

Экономиканы ұйымдастырудың элементарлық формасында – байлықтың табиғи формасының көрінісі натуралдық өнім түрінде болған. Бұл өнімге, біріншіден, тұтыну бағалығы,

Заттың пайдалығы, оның өзіне тән белгілі-бір физикалық не басқа да қасиеттерінің арқасында адамдардың белгілі-бір қажеттіліктерін қамтамасыз ететін қабілеті, өнімнің тұтыну бағалығын құрайды

Тауар дегеніміз еңбекпен жасалған қгоғамдық бағалықты иемденген және айырбасқа арналған арналған заттар немесе қызметтер. Тауар болу үшін олар адамдар арасындағы айырбастың объектісіне айналуға тиіс. Яғни, айырбас процесінде әр тауар нарықта айырбас құқына ие болады. . белгілі бір сәйкестікте басқа пайдалы затқа айырбастала алатындық қабілетке ие болады.

Тауардың құны туралы теориялар:

1 К.Маркстің еңбектік құн теориясы. Құн тауарға сіңген тауар өндірушілердің қоғамдық еңбегі болып белгіленеді.

2. Құн және баға тауарлардың шекті пайдалығының және олардың сиректігінің туындысы болып табылады. Қордың ең ақырғы бірлігінің пайдалылығы немесе игіліктің шекті пайдалылығы осы тауардың құнының көлемін белгілейді. Шекті пайдалылық теориясы адамдарға өмір сүру үшін материалдық игіліктердің адамның белгілі-бір жиынтығы қажет дейді, игіліктердің адамның белгілі-бір қажеттігін қамтамасыз ететін қабілеті, оның пайдалылығы деп аталады.

Тұтыну бағалығы – бұл заттың пайдалығы, адамның қандай болмасын қажеттігін оның қанағаттандыра алатын қабілеті.

Тауардың құны, оны жасауға жұмсалған еңбек шығынынан тұрады. Тауардың құнының шамасы, оны өндіруге жұмсалған еңбек шамасымен және қажетті жұмыс уақытымен белгіленеді. Тұтынудағы бағалылық пен құн тауарда қатар, бір мезгілде орын алады.

Ақша, оның қызметтері.

Тауардың белгілі-бір пропорцияда басқа тауарлармен айырбастала алатын қасиеті айырбас құнын құрайды. Қоғамдық өндіріс дамыған сайын, айырбас операцияларын жүргізуне көмектесетін жалғыз тауардың бөлініп шығуының қажеттігі пайда болды. Ақшаның тұңғыш формалары дүниеге келді. Тауар қатынастарының дамуы ақшаның ролін асыл металдарға, алтынға, күміске жүктеді. Бара-бара ақшаны майдалып айырбастаушылар алтын, күміс кесектеріне оның салмағын көрсететін таңба басатын болған. Осылай куәландырған алтын, күміс кесіндісі монета деп аталған. Көптеген халықтарда монета заңды айырбас және төлем құралы болып келді.

Классикалық экономикалық теорияның негізін қалаушылар А.Смит және Д.Рикардо ақшаның басты қызметі деп, айналыс құралы, қалғандары осы қызметтен туындайды дейді.

К.Маркс ақшаның бес қызметіне назар аудартады: құн өлшемі, айналым құралы, төлем құралы, жинақ жасау құралы, дүниежүзілік ақша.

Бүгінгі экономистер ақшаның атқаратын негізгі үш қызметін көрсетеді: құн өлшемі, айналым құралы, жинақ құралы.

3. Тауарлық өндірістің экономикалық заңдары. Бағалар мен тарифтер

Әр тауар мен қызметтің, олардың нарықта орналасу формасына байланысты өз бағасы болады. Осы баға ақшаға айналып табыстың белгілі бір түрін құрайды. Бағаның негізін тауарлардың бағалығы құрайды.

Еңбек өнімдері өндіріс сферасынан нарықтық фактор әрекет ететін айналыс сферасына келіп түседі. Олар бағаның төмен, не жоғары ауытқуын тудырады. Ал баға өз тарапынан тауардың сұранысы мен ұсынысына әсер етеді. Яғни, сатып алушылар мен сатушылардың іс-әрекетіне ықпал жасайды.

Бағаларға, бағаны құру механизмі деп аталатын оларды белгілеу әдістері өте зор әсер етеді. Экономикалық практикада бағаны белгілеу туралы екі негізгі ықпал қалыптасқан: нарықтық және шығындық.

• Нарықтық әдісте шешуші факторлар: нарықтың құрылымы, тауарға сұраныс және ұсыныс.

• Шығындық әдісте баға белгілеу негізінде өндірістік шығындар, алдымен тауарды жасауға жұмсалған еңбек шығындары жатқызылады.

Сауда саттық операциялардың масштабына сәйкес және сатылатын тауарлардық түрлеріне қарай , бағалар мына түрлерге бөлінеді.

• Көтерме сауда бағасы арқылы көтерме саудада өнімдердің ірі партиялары сатылады;

• Бөлшек сауда бағасы арқылы тауар жеке сатып алушыларға шағын мөлшерде сатылады;

• Тарифтер көрсетілген қызметтер үшін (телефон, газ, су... пайдаланғаны үшін)

Еркіндік дәрежесіне сай бағалар былай бөлінеді

• Қатаң белгіленген тұрақты бағалар – баға құру органдарының белгілейтін бағалары;

• Реттелген бағалар. Бұлардың мөлшерін мемлекеттік органдар реттеп отырады.

• Нарықтық бағалар – мемлекеттік органдың тікелей реттеуіне жатпайтын бағалар

• Салыстырмалы, есептелген, келісімді, болжамды, жоспарланған да түрлері бар.

Пайдалануға ұсынылатын әдебиеттер:

1. Әкімбеков С., Баймухаметова А.С., Жанайдарова У.А. Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана; 2002. – 464 б.

2. Әубәкiров Я.Ә. және ұжым, Экономикалық теория. Оқулық.. Алматы, 1999.

3. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Учебник. М.: Юрист, 1997.