5.4 Марфафлагічныя асаблівасці катлавіны

З моманту запаўнення катлавін азёр вадой пад ўздзеяннем ветравых хваляў і цячэнняў рознага тыпу, вагання ўзроўняў вады адбываецца працэс іх перапрацоўкі. У агульным выглядзе ён накіраваны на размеркаванне рэчыва па воднай акваторыі па схеме: размыў – перамяшчэнне – адкладанне. У кожны фіксаваны геалагічны тэрмін часу катлавіну возера можна акрэсіць характэрнымі элементамі, якія залежаць ад паходжання катлавін, гісторыі іх развіцця. Частка азёрнай катлавіны, запоўненая вадой называецца азёрнай чашай, ложам, часам азёрнай ваннай. У яе межах і на схілах пад уздзеяннем хваляў і цячэнняў сфраміраваліся наступныя марфалагічныя элемнты, якія шырока выкарыстоўваюцца пры апісанні і гідраграфічнай характарыстыкі азёр.

Узбярэжжа – частка зямной паверхні, якая непасрэдна прымыкае да вадаема (да урэза вады) і у межах якой распаўсюджаны сучасныя і старажытныя формы рэльефу, сфарміраваныя палд уздзеяннем водных мас.

Бераг – частка ўзбярэжжа, у межах якой ідуць працэсы узаемадзеяння водных мас вадаёма з прымыкаючай да яго паласой сушы.

Першапачатковы профіль берага – профіль паверхні зямлі па схілах азёрнай катлавіны ці рачной даліны да запаўнення вадой па прамой лініі перпендыуцлярна берагавой лініі. Для азёр першапачатковы профіль берага можна уявіць па адрэзках берагавой лініі і тэрасіраваных схілах падводнай і надводнай частках катлавіны.

Берагавы ўступ – круты агалёны ці прыкрыты абвалам (осыпам) абрыў, сфарміраваны у выніку падмыву і дальнейшаму размыву хвалямі схілаў катлавіны пры устойлівым стаянні узроўня вады.

Берагавы абвал (осып) – прылягаючы да берагавога уступа цела (маса грунта), якая утварылася у выніку абвалу ці асыпанні грунтоў з берагавога ўступа.

Прыбярэжная водмель - мель, якая непасрэдна прымыкае да берага вадаёма і сфарміравалася пад уздзеяннем ветравых хваляў і прыбярэжных цячэнняў (абразіённа-акумулятыўных працэсаў).

Абразіённая водмель - частка берагавой водмелі, якая ляжыць ніжэй першапачатковага профіля берега і ўтварылася пры размыве (абразіі0 берагавога схіла.

Акумулятыўная водмель – частка берагавой водмелі, якая ляжыць вышэй першапачатковага профіля берага і атрымалася у выніку адкладаў (акумуляцыі) размытых грунтоў берага.

Пляж – частка абразіённай водмелі, якая ўзнікае пры наслаенні акумулятыўнага матэрыяла на урэзе вады у месцы абрушэння хваляў. Пляж складзены слаба адсартыраванымі пяскамі з жвірам.

Падэшва - берагавога ўуступа – ніжняя мяжа берагавога ўступа.

Знешні схіл берагавоў водмелі - найбольш крутая і аддаленая ад ўрэза вады частка берагавой водмелі, якая знаходзіцца ніжэй глыбіні размываемага уздзеяння хваляў.

Знешні край берагавой водмелі – больш менш выражаная мяжа знешняга схілу берагавой водмелі, якая ляжыць на глыбіні, да якой распаўсюджваецца ўздзеянне хваляў на донныя адклады пры найменшым ўзроўні вады.

Глыбіня на знешнім краі водмелі – глыбіня на знешнім краі водмелі, якая залежыць ад велічыні наіменшага узроўня вады і глыбіні уздзеяння хваляў на донныя адклады.

Шырыня берагавой водмелі – адрэзак памж падэшвай (аснаваннем) берагавога ўступа і знешнім краем берагавой водмелі. Другімі словамі агульная шырыня берагавой водмелі уключае абразіённую і аккумулятыўную водмелі.

Броўка берага – кропка на профілі берага, якая фіксуе мяжу паміж прылягаючай да берага схілам і ўступам.

Перамяшчэнне берагавой лініі – гарызантальны адрэзак паміж сучасным аснаваннем берагавога ўступа і кропкай урэза (пры тым жа ўзроўні) на першапачатковым прфілю берега.

Перамяшчэнне броўкі берага – гарызантальны адрэзак паміж сучасным палажэннем броўкі берагавога ўступа і палажэннем, якое займала броўка ўступа да напаўнення возера вадой ці запаўнення вадасховішча.

У азёрах звычайна выдзяляюць берагавую і глыбінную вобласці. Берагавая вобласць падзяляецца на бераг, узбярэжжа і берагавую (прыбярэжную) водмель. Узбярэжжа і берагавая водмель, як правіла, у лімналогіі аб’ядноўваюць у адну зону, якую называюць узбярэжнай мелкаводнай, ці літараллю. Яе ніжняя мяжа вызначаецца глыбінёй уздзеяння ветравых хваляў і распаўсюджваецца да глыбіні 2 м у невялікіх азёрах і да 5 м на буйных (воз. Нарач). Глыбінная вобласць ці прафундаль займае найбольш глыбокую частку азёрнай катлавіны, куды не пранікаюць ветравыя хвалі. Прамежкавае месца у рэльефе дна займае сублітараль. У штучных вадаёмах пераходная зона не выражана. Глыбіня 2 м з’яўляецца мяжой паміж мелкаводнай (да 2 м) і глыбокаводнай (звыш 2 м) часткамі ложа. Сублітараль і прафундаль у азёрах інакш называюць пелагіаллю.