9.7. Донныя адклады і заіленне сажалак

Працэс заілення сажалак Беларусі вывучаны недастаткова. Аднак, як сведчаць матэрыялы даследавання працэса сажалкі заносяцца галоўным чынам у выніку размыву і змыву паверхневых слаеў глебы з вадазбору. Асабліва інтенсівна гэты працэсс ідзе у час снегатаяння. Таму хуткасць заілення залежыць галоўным чынам ад інтенісўнасці эрозіі схілаў катлавін сажалак.

Матэрыялы даследвання сажалак Беларусі сведчаць аб некаторых заканамернасцях іх заілення. Так, сярэдняя велічіня заілення сажалак складае ад 3 да 12 см у год. Заўважана, што з памяншеннем памераў сажалак павялічваецца інтеніўнасць заілення. Аб’ем донных адкладаў вагаецца ад 5 да 623 тыс. м³ . Амаль 80 % сажалак маюць аб’ем донных адкладаў 5-60 тыс. м³ пры узросце ад 3 да 60 гадоў.

Інтенсіўнасць заілення у сярэднім за год змяняецца ад 1,5 да 7,5 % і непастаянная на працягу усяго часу эксплуатацыі, памяншаецца па меры накаплення донных адкладаў. Адносіны першапачатковага аб’ему сажалкі (W₀) да гадавога сцеку наносаў (R₀) есць паказчык адноснага заілення. Чым большае значэнне гэтых суадносін, тым меньшая інтенсіўнасць заілення).

Найбольшы слой іла назіраецца у прыплаціннай і сярэдняй частках сажалак і вагаецца ад 0,5 да 2,2 м. Аднак гадавыя назіранні сведчаць аб заіленні сажалак ад вярхоўеў да плаціны. Так, у верхняй частцы адной з сажалак Нясвіжскага раена слой іла склаў 5 см за год, а сярэдняя велічіня — 2-2 см/год.

Заіленне сажалак цесна звязана з плошчай вадазбора. Чым меньшая плошча і большы ухіл вадазбора, тым больш значны змыв. Сярэдняя велічіня модуля сцеку наносаў складае 160 т/км² .

Для умоў Беларусі залежнасць сярэдняга гадавога аб’ма заілення сажалак (R₀ , тыс. м³/год) роўна (Кірвель, 1989):

R₀ = α ₀ - 0,04 Т + 0,03W + 0,11F ,

дзе Т — працягласць часу эксплуатацыі сажалак, год; W₀ — першапачатковы аб’ем сажалкі, тыс. м³; F — плошча вадазбору, км².

Пасля пераутварэння урўнення атрымаем залежнасць:

R₀ = α ₀ - 0,05 Т + 0,13F ,

дзе α — свабодны членроўны 1,13 – 1,15 і залежыць ад мясцовых фактараў.

Заіленне зажалак з’яўляецца шматфактарным працэсам і залежыць ад паступлення алахтоннага і аўтахтоннага матэрыялу, марфалогіі катлавіны і гідралагічнага рэжыму сажалак. Такім чынам, працэс накаплення адкладаў цесна звязаны з працэсамі на вадазборы і унутры самога вадаема.

Сажалкі заіляюцца як мінеральнымі, так і арганічнымі рэчывамі. З павялічэннем ступені заілення сажалак павялічваецца доля арганічных рэчываў у донных адкладах ( ад 1-5 да 25 %).

Па хімічнаму і механічнаму саставу донныя адклады прадстаўляюць сабой высоказольныя тыпы і непрыгодныя для гаспадарчага выкарыстання.

9.8. Прызначэнне і асаблівасці выкарыстання сажалак

Сажалкі Беларусі выкарыстоўваюцца для арашэння, рыбаразвядзення, у гаспадарча-бытавых, супрацьпажарных мэтах і рэкрэацыі. Каля 20 % сажалак выкарыстоўваюцца комплексна.

Арашэнне. У летні малаводны перыяд для вегетацыі шматлікія культурныя расліны патрабуюць вялікую колькасць вады. Таму ступень прыроднага увільгатненя сельскагаспадарчых зямель служыць важным паказчыкам пры размеркаванні мясцовага сцеку з мэтай арашэння. Развіцце арашэння зямель затрымліваецца недахопам водных рэсурсаў і адсутнсуцю адпаведенай зарэгуляванасці мясцовага сцеку. Пачынаючы з 1972 года буудаўніцтву сажалак для арашэння надаецца большае значэнне. Па дадзеным 1986 года арашаемыя змелі склалі 150 тыс. га. Па разлікам для арашэння патрэбны буйныя сажалкі з аб’емам 200 — 250 тыс. м³. Рэзервы мясцовага сцеку дазваляюць забяспечыць арашэнне зямель плошчай звыш 10 млн га.

Ва умовах Беларусі з улікам паліўных норм аб’ем сажалкі (W) для арашэння разлічваецца па формуле:

W = Н S,

дзе Н — арашальная норма брута у цэлым за увесь перыяд; S — плошча арашаемых зямель. Патрабуемы аб’ем сажалкі залежыць ад плошчы вадазбору, якая павінна яго забяспечыць напаўненне за кошт паверхневага сцеку:

F = W/W₀ ,

дзе W₀ — сярэдні гадавы аб’ем сцеку, тыс. м³, які можна разлічыць па картам сцеку.

Эфектыўнасць выкарыстання сажалак характэрызуе каэфіціент карыснага выкарыстання К_к.в.:

К_к.в = W_вык/W ,

дзе W_вык — аб’ем вады, які выкарыстоўваецца для арашэння. Для умоў Беларусі гэты паказчык невлікі і складае каля 0,1. У некаторых выпадках пры комплексным выкарыстанні сажалак ен можа дасягнуць велічіні 0,48. У перспектыве для арашэння неабходна колькасць сажалак павялічыць амаль у 2 разы.

Гаспадарча-камунальнае (бытавое) выкарыстанне. Для гэтых мэт выкарыстоўваецца каля адной чвэрці сажалкавага фонду. Патрэбы у сажалках такога тыпу павялічваюцца і звязаны з канцэнтрацыях насельніцтва у паселішчах. Асноўная частка сажалак пабудавана у Мінскай і Магілеўскай абласцях. Яны выкарыстоўваюцца для водазабяспячэння жывелагадоўчых фермаў, у якасці вадапояў, для паліву агародаў. Даследваанні паказалі, што сажалкі у гэтых мэтах выкарыстоўваюцца яшчэ недастаткова, а тыпавыя праекты разлічвалісь у асноўным на падземныя воды. Па разлікам у рэспубліцы павінна быць яшчэ не меньш 2 тыс. сажалак гэтага профілю.

Рыбаразвядзенне. У краіне есць 18 дзяржаўных рыбгасаў, 8 рыбапітомнікаў, 9 поўнасістэмных сажалкавых гаспадарак у калгасах. Акрамя гэтага каля 100 сажалак выкарыстоўваецца для рыбаразвядзення. Каб поўнасцю забяспечыць насельніцтва рэспублікі таварнай рыбай неабходны сажалкавы фонд павялічыць на 170 тыс. га.

Асноўныя дзяржаўныя рыбгасы размешчаны у Брэсцкай, Гомельскай і Магілеўскай абласцях. Выкарыстанне сажалкавага фонду калгасамі для атрымання таварнай рыбы яшчэ не аторымала належнага развіцця на Беларусі. Вылавы рыбы вельмі вагаюцца па гадам, а рыбапрадуктыўнасць сажалак даволі нізкая. Многа сажалак патрабуюць паляпшэння гідралагічнага рэжыму і санітарнага стану.

Для рэкрэацыі выкарыстоўваецца 12 % існуючых сажалак. Сярэдняя іх плошча каля 15 га. Акрамя гэтага значная частка сажалак (каля 65 %), за выключэннем сажалак рыбагаспадарчага прызначэння, выкарыстоўваецца для адпачынку насельніцтва. У будучым рэкрэацыйнае выкарыстанне сажалак павінна пашырацца.

У сувязі з дэфіцытам энергарэсурсаў мэтазгодна рзглядацьсажалкі у якасці вадасховішчаў невялікіх ГЭС. Асноўныя прынцыпы выкарыстання водных рэсрсаў у энергетычных мэтах былі саруляваны яшчэ у плнах ГАЭЛРО. Згодна з яго рэалізацыяй на Беларусі да 1941 года дзейнічала 32 ГЭС сумарнай магутнасцю 1,4 тыс. кВт. Аднак ГЭС былі маламагутнымі і забяспечывалі энергіяй калгасы і асобныя паселішчы.

9.9. Вадагаспадарчае раянаванне Беларусі па выкарыстанню мясцовага сцеку.

Для тэрыторыі Беларусі у розныя часы было распрацавана некалькі івідаў раянавання, якія у рознай ступені адлюстроўваюці прыродня умовы тэрыторыі і, адпаведна, умовы фармірвання сцеку. З улікам гэтых галіновых распрацовак у аснову воднагаспадарчага раянвання пакладзены наступныя паказчыкі: удзельная вадазабяспечанасць, зарэгуляванасць мясцовага сцеку, сярэдняяшчыльнасць сажалак, іхсучаснае выкарыстанне, іх месца у гідраграфічнай сетцы. Акрамя гэтага улічвалісь гістарычныя асаблівасці дынамікі колькасці сажалак па басейнах і перспектывы іх будаўніцтва.

На падставе гэтага было правеждзена воднагаспадарчае раяніраванне тэрыторыі Беларусі з прмяненнем наступнай сістэмы таксанамічных адзінак: воднагаспадарчы район — воднагаспадарчы падрайон. У аснове выдзялення воднагаспадарчых раенаў быў пакладзены басейнавы прынцып — раены і падраены выдзяляюцца у межах басейн ці басейны рэк.

Раен басейна р. Зах. Дзвіна. Раен адрозніваецца найбольшай удзедьнай забяспечаннасцю сцеку (211 тыс. м³/км²). Емістасць сажалак невялікая – 0,66 %. Сярэдняя шчыльнасць сажалак – 0,1 адзінкі на 100 км² тэрыторыі. Сажалкі выкарыстоўваюцца ў асноўным для гаспадарча-бытавых мэт і адносяцца да катэгорыі малых. Пераважае рачны тып. Есць значныя магчымасці для будаўніцтва сажалак, але вялікай патрэбы гаспадаркі ў іх няма, таму што раен забяспечаны прыроднымі воднымі рэсурсамі.

Раен басейна р. Неман. Удзельная вадазабяспечанасць раена складае 201 тыс. м³/км². Адносная емістасць сажалак – 1,1 %. Сярэдняя шчыльнасць найбольшая – 9 адзінак на 100 км². Агульная зарэгуляванасць мясцовага сцеку сажалкамі і водасховішчамі не больш 5%. Раен падзяляецца на тры падраены : Вілінскі, Верхненеманскі, Ніжненеманскі. Вілейскі падраен уключае басейн Віліі і налічвае 97 невялікіх сажалак рачнога тыпу, якія выкарыстоўваюцца ў гаспадарча-бытавых мэтах і для арашэння. Верхненеманскі падраен уключае басейны Бярэзіня і Немана. Агульная колькасць сажалак – 202, выкарыстоўваюцца яны для рыбаразвядзення, у бытавых мэтах і для арашэння. У асноўным гэта малыя сажалкі рэчышчавага тыпу і кар’ерныя. Ніжненеманскі падраен налічвае 106 сярэдніх па плошчы сажалак рэчышчавага тыпу, якія выкарыстоўваюцца на арашэнне і гаспадарча-бытавыя мэты.

Раен басецна р. Зах. Буг. Удзедьная водазабяспечанасць невялікая – 130 тыс. м³/км². Адносная емістасць дасягае 1,9 %. Сярэдняя шчыльнасць сажалак не перавышае 0,5 адзінкі на 100 км² тэррыторыі. асноўны від выкарыстання – рыбаразвядзенне і бытавыя мэты. Большасць малых сажалак рачнога тыпу. Патрэба ў сажалках невялікая, што тлумачыцца забалочаннасцю тэрыторыі і значнай колькасцю азер.

Раен басейна р. Днепр. Удзельная забяспечанасць сцекам невялікая – 182 тыс. м³/км². Адносная емістасць тэрыторыі – 1,16 %. Сярэдняя шчыльнасць – 0,5 адзінкі на 100 км². Басейн даволі перспектыўны для будаўніцтва сажалак. Можна выкарыстоўваць кінутыя землі – балкі, яры, западзіны, блюдцы. Пры агульнай зарэгуляванасці тэрыторыі штучнымі вадаемамі на 3,91 % магчыма павялічыць яго на 25 %. У межах раена выдзяляецца тры падраены. У Бярэзінскім падраене (басейн р. Бярэзіна) ў асноўным былі пабудаваны сярэднія і вялікія сажалкі рэчышчавага тыпу (68 адзінак) для арашэння. Малыя сажалкі ярава-лагчыннага тыпу характэрны для Верхнедняпроўскага падраену, выкарыстоўваюцца для арашэння і рэкрэацыі. Ніжнедняпроўскі падраен (басейны рэк Сож і ніжняе цячэнне Дняпра) мае малыя па плошчы сажалкі ярава-лагчыннага тыпу (137 адзінак) для арашэння і гаспадарча-бытавых мэт.

Раен басейна р. Прыпяць. Удзельная забяспечанасць сцёкам – 132 тыс. м³/км². Адносная емістасць – 9,43 %. Сярэдняя шчыльнасць сажалак не перавышае 0,5 адзінак на 100 км² тэрыторыі. Сажалкі будавалісь разам з меліярацыяй для забяспечэння рэгулявання воднага рэжыму глебаў, а таксама для гаспадарча-бытавых мэт. Раен падзяляецца на тры падраены. Ясельдзінскі падраен мае малыя сажалкі пераважна наліўнога і рачнога тыпаў (87 адзінак) для арашэння. Для Сярэднепрыпяцкага падраена (басейн р. Случ) характэрны малыя вадасховішчы рэчышчавага тыпу (66 адзінак). галоўны напрамак іх выкарыстання – арашэнне і бытавыя патрэбы. У Ніжнепрыпяцкім падраене каля 38 сажалак з 84 размешчаны на Мозырскім узвышшы. Гэта пераважна сярэднія па велічыні сажалкі ярава-лагчыннага і наліўнога тыпу.