2.6. Язэп пушча

(1902—1964)

Язэп Пушча (Іосіф Паўлавіч Плашчынскі) і яго значэнне ў гісторыі беларускай літаратуры. Ацэнка асобы паэта ў крытыцы і літаратуразнаўстве 20—30-х гг. Сям’я пісьменніка. Ранняя далучанасць да сялянскай працы. Гады вучобы ў Мінску (у рэальным вучылішчы, на педфаку БДУ), сяброўства з А. Бабарэкам, М. Чаротам, К. Чорным і іншымі пісьменнікамі. Творчы шлях і лёс паэта.

Я. Пушча як адзін з арганізатараў літаратурных аб’яднанняў “Маладняк” і “Узвышша”. Паэт у тагачасным літаратурным асяродку. Раннія вершы Я. Пушчы (“Рэчанька не спіць”, “Я раніцы кланяўся ў пояс”, “Раніцу шчэбет пільнуе” і інш.), адлюстраванне ў іх свету прыроды і чалавечых пачуццяў. Зборнік “Раніца рыкае” (1925), яго наватарская адметнасць. Маладнякоўскі аптымізм, вера паэта ў будучыню. Арыгінальнасць і экстравагантнасць аўтарскага выяўлення. Арыентацыя на паэтыку імажынізму. Ускладнены метафарызм, незвычайная вобразная асацыятыўнасць і парадаксальнасць думкі. Паэтычныя тропы і рытміка-інтанацыйная структура вершаў “Раніца рыкае”, “Мне чупрыны не хочацца звесіць” і інш. Асаблівасці стылю: рамантызацыя, арнаментальнасць і квяцістасць, элементы парадыйнасці. Вёска і горад у паэтычным адлюстраванні Я. Пушчы. Абвінавачванні вульгарызатарскай крытыкі ў “ясеніншчыне” і “багемнасці”. Зборнік “Vіtа” (1926) як працяг авангардна-эксперыментальных пошукаў. Суб’ектыўна-выяўленчы характар творчасці. Спалучэнне ў светаадчуванні паэта рамантычнага і рэалістычнага, высокага і нізкага, светлага і змрочнага. Філасофскі самааналіз і драматызацыя лірычнага пачуцця (“Вечар асенні, вечар маўклівы”, “Не сядзець мне з хлапцамі...” і інш.). Хрысціянскія матывы і біблейская сімволіка (церні, крыж, укрыжаванне і інш.). Паглыбленне вобразна-выяўленчых магчымасцей у паэзіі Я. Пушчы “ўзвышэнскага” перыяду: арфейны пачатак (музыка-напеўны гукапіс), эмацыянальная сугестыўнасць, пачуццёвы дынамізм, кантрастнасць вобразаў, сімвалічнасць і інш. Узрастанне элегізму і трагічнага пафасу ў зборніках “Дні вясны” (1927) і “Песні на руінах” (1929). Экзістэнцыяльныя матывы разгубленасці, зняверанасці, адзіноты, суму, тугі, змрочныя вобразы і мінорныя інтанацыі. Трагічныя прадчуванні і прароцтвы паэта ў цыклах вершаў “Лісты да сабакі” і “Асеннія песні” (1927), паэмах “Цень Консула” (1928), “Крывавы плакат” (пазнейшая назва “Крывавы год”, 1930), “Сады вятроў” (1930) і інш. Вобразныя асацыяцыі, алегорыі, сімвалы, якія выяўляюць аўтарскую канцэпцыю рэчаіснасці. Грамадзянская пазіцыя паэта, асэнсаванне ім вострых праблем часу. Трывога пра лёс Беларусі і народа. Паэт у духоўным супрацьстаянні творчай несвабодзе, канфармізму, неспрыяльным грамадскім абставінам. Усхваляванасць, публіцыстычная страснасць прамаўлення. Маральна-філасофскія разважанні, сэнсавая глыбіня і афарыстычнасць абагульненняў. Жанравая і кампазіцыйная адметнасць паэм Я. Пушчы.

Лёс часткі творчай спадчыны паэта (зборнікі “Мой маніфест”, “Грэшная кніга”). Спавядальныя матывы ў творах часу высылкі: “Ліст першы”, “На свеце боль і смутак ёсць”, “На этапе”, “Суровы лёс”, “Шумі, уральская тайга”, “Іду і падаю пад крыжам” і інш. Водгук падзей вайны ў паэзіі Я. Пушчы (“Дамоклаў меч”, “Плач сіротак” і інш.). Зварот да фальклорных паданняў і вобразаў, іх мастацкае пераасэнсаванне.

Рэабілітацыя Я. Пушчы (1956), вяртанне пісьменніка да літаратурнай творчасці. Выхад паэтычных зборнікаў “Вершы і паэмы” (1960), “Пачатак легенды” (1963). Ідэйна-тэматычная і жанравая характарыстыка паэзіі 50-х — першай паловы 60-х гг. Услаўленне Радзімы, паэтызацыя яе красы, выяўленне ўсхваляваных пачуццяў любові да роднай зямлі (“Пад родным небам”, “На сонечнай зямлі” і інш.). Песенная танальнасць, аптымістычна-радасная настраёвасць многіх твораў (“Песня”, “Музыка вясны”, “Ты — як песня тая” і інш.). Даніна паэта тагачаснай ідэалогіі, вымушаная скіраванасць на апяванне шчаслівага жыцця. Матывы зведанага і перажытага, выяўленне ўнутранага стану паэта ў вершах “Крытыку”, “Не паднімаў я каменя на брата...”. Майстэрства паэтычнага слова ў пейзажнай лірыцы (“Кіпарысы”, “Лета”, “Восень” і інш.). Паэмы пра ваеннае мінулае “Бор шуміць” (1957) і “Людвіся” (1959), іх мастацка-стылёвыя асаблівасці. Эстэтычная сувязь паэта з традыцыямі нацыянальнай класікі.

Пасмяротнае выданне творчай спадчыны паэта ў двухтомным “Зборы твораў” (1993—1994). Роля Я. Пушчы ў развіцці беларускай паэзіі. Творчая рэалізацыя паэта, няспраўджанасць яго значных патэнцыяльных магчымасцей. Язэп Пушча ва ўспамінах беларускіх пісьменнікаў і жонкі Станіславы Плашчынскай (“З дзён далёкіх і блізкіх”).