3.6. Іван мележ

(1921—1976)

Значнасць постаці І. Мележа як народнага пісьменніка Беларусі (1972), класіка нацыянальнай літаратуры.

Яго біяграфія. Жыццёвыя ўмовы, літаратурныя традыцыі і ўласны досвед уфарміраванні асобы І. Мележа.

Пачатак творчай працы. Ваенныя дзённікі і запісныя кніжкі. Майстэрства псіхалагічнага аналізу ў ранніх апавяданнях (“Сустрэча”, “У завіруху”, “Такі кароткі водпуск”). Мастацкія набыткі, складанасці творчага росту (аповесць “Гарачы жнівень”, 1946; апавяданні “Перад навальніцай”, “Павел прыехаў”, інш.). Асаблівасці паказу жыцця вёскі ў першыя пасляваенныя гады.

Раман “Мінскі напрамак” (1947—1953, 1967—1973). Творчая гісторыя. Сюжэтна-кампазіцыйная структура твора. Панарамнасць і шматпланавасць пры апісанні вызвалення Беларусі ў красавіку—ліпені 1944 г. Адметнасць эпічнай манеры пісьма пры паказе фронту, акупіраванай Беларусі і савецкага тылу. Захапленне падзеямі. Мастацкая каштоўнасць эмацыянальна-псіхалагічнай манеры аповеду. Майстэрства ў адлюстраванні жыцця вёскі, побыту і працы, стварэнні народных характараў (Шабуніха, Шашура і інш.), раскрыцці чалавечых уземаадносін. Узнаўленне духу часу і канкрэтных гістарычных асоб (вобраз І. Д. Чарняхоўскага). Недастатковая распрацаванасць асобных характараў. Уплыў на асаблівасці рамана грамадскіх і эстэтычных абставін другой паловы 40-х — пачатку 50-х гадоў. Яго месца ў тагачаснай беларускай прозе. Кірункі дапрацоўкі рамана. Роля рамана ў станаўленні творчай індывідуальнасці пісьменніка, асваенні ім буйной эпічнай формы.

Пошукі і творчыя набыткі І. Мележа-празаіка ў сярэдзіне 50-х гадоў (апавяданні “У гарах дажджы”, 1954; “Спатканне за горадам”, 1955; аповесці “Блізкае і няблізкае”, “Дом пад сонцам”, абедзве — 1954). Мастацкая дасканаласць, заглыблены псіхалагізм, эпічная танальнасць і лірызм гэтых твораў. Іх значэнне для будучых адкрыццяў празаіка.

Нарысы пісьменніка “Паездка ў Прагу” (1955) і “Ліпень у дарозе” (1956).

Драматургія І. Мележа, яе праблематыка, жанравыя асаблівасці і месца ў творчасці пісьменніка. П’есы “Пакуль маладыя” (1955), “Дні нараджэння” (1957), “У новым доме” (1957, 1960) у кантэксце тагачаснай літаратуры.

“Палеская хроніка” як галоўная, дарагая і запаветная кніга І. Мележа, твор пра родны палескі край. Творчая гісторыя, задума напісаць цыкл раманаў “Куды вядуць дарогі” пра жыццё беларускага народа на працягу значнага часавага адрэзку. Прататыпы, аўтабіяграфічнасць твора.

Высокая эстэтычная вартасць раманаў “Людзі на балоце” (1961) і “Подых навальніцы” (1964—1965), адзначаных Ленінскай прэміяй (1972). Канцэпцыя жыцця і чалавека ў “Палескай хроніцы”. Выяўленне маральна-этычнага вопыту народа. Натурфіласофія вяскова-сялянскага побыту. Глыбіня і непаўторнасць, шматграннасць і маштабнасць вобразаў Васіля і Ганны. Духоўная веліч, прыгажосць і шматграннасць чалавека ў яго паўсядзённых клопатах, каханні, любові да зямлі, імкненні зразумець сутнасць жыцця і свайго месца ў ім.

Канцэптуальнасць, жыццёвая праўдзівасць і мастацкая змястоўнасць вобраза Апейкі. Гуманістычная сутнасць і трагедыйнасць яго асобы.

Багацце і разнастайнасць людскіх характараў у “Палескай хроніцы”. Дасканалае выяўленне глыбінь і самабытнасці народнага жыцця, духу эпохі, важкае слова пра лёс сялянства ў пераломны перыяд гісторыі, пра падзеі 20-х гадоў і калектывізацыю на Палессі.

Грунтоўнасць аналітычнага, эпічнага пісьма, лірычнасць, паэтычнасць аўтарскага стылю. Псіхалагічная індывідуалізаванасць у паказе характараў. Глыбіня раскрыцця чалавечых узаемаадносінаў. Уменне дакладна намаляваць вобраз героя ў бытавых, сацыяльных і нацыянальных умовах. Пачуццё мастацкай меры пры выкарыстанні пісьменнікам палескай гаворкі. Адметнасць мовы персанажаў, іх паўнакроўнасць і праўдзівасць. Дасканаласць сюжэта і кампазіцыі. Дакументальнасць і мастацкая інтуіцыя ў творы. Змястоўнасць мастацкай дэталі, партрэта, дыялогаў і маналогаў, лірычных адступленняў і пейзажаў, апісання масавых сцэн.

Раман “Завеі і снежань” (1976). Вобраз Башлыкова. Далейшы жыццёвы лёс Апейкі і Ганны. Узмацненне драматызму ў паказе падзей і раскрыцці характараў.

Думка народная ў трылогіі. Усведамленне пісьменнікам складанасці народнага лёсу. Сцвярджэнне духоўнай, маральнай трываласці і несмяротнасці народа ў матэрыялах да раманаў “За асакою бераг” і “Праўда вясны”.

Самабытнасць, народнасць, агульначалавечая значнасць, гістарычны маштаб і гуманістычны пафас трылогіі. “Палеская хроніка” як народная кніга, беларуская нацыянальная эпапея.

“Палеская хроніка” ў кантэксце мастацкага вопыту беларускай і сусветнай літаратур (Я. Колас, К. Чорны, Л. Талстой, А. дэ Бальзак, У. Рэймант, М. Шолахаў, А. Фадзееў, інш.).

Літаратурна-крытычныя выступленні. Кніга “Жыццёвыя клопаты” (1975), адзначаная Дзяржаўнай прэміяй БССР (1976).

Пераклады твораў І. Мележа на іншыя мовы.

Бібліяграфія арыгінальных выданняў. І. Мележ у крытыцы і літаратуразнаўстве.