2.10. Янка маўр

(1883—1971)

Жыццё і творчы шлях Янкі Маўра (Івана Міхайлавіча Фёдарава).

Янка Маўр — адзін з пачынальнікаў беларускай дзіцячай літаратуры. Стварэнне ім новых жанраў — прыгодніцкага рамана, прыгодніцкай аповесці, навукова-фантастычнай аповесці.

Устаноўка пісьменніка ў аповесці “Чалавек ідзе” (1927) на пазнаваўча-прыгодніцкі характар твора. Паказ сапіентацыі першабытнага чалавека ў першай аповесці пісьменніка. Мадэляванне яго пачуццяў і думак. Услаўленне чалавека — адкрывальніка свету, творцы культуры.

Экзатычны матэрыял аповесцей “У краіне райскай птушкі”, “Сын вады” (1928). Тэматыка твораў як раскрыццё псеўданіма аўтара — Маўр. Выкарыстанне унікальных мемуараў выдатнага рускага падарожніка і вучонага М. Міклухі-Маклая ў працэсе стварэння аповесці “У краіне райскай птушкі” (1928). Гуманістычная і ярка выяўленая класавая пазіцыя пісьменніка ў творы, палкае адмаўленне каланіялізму і буржуазнай маралі. Фарміраванне ў аповесці асаблівасцей творчай манеры Я. Маўра. Удалы сінтэз традыцый сусветнай прыгодніцкай класікі: таямнічасць, загадкавасць як спружына канфлікту, дынамізм дзеяння, выкарыстанне рэтраспекцыі. Шырокае прыцягненне пазнавальнага матэрыялу: апісанне флоры і фауны экзатычных краін, абрадаў і звычаяў туземных народаў.

“Сын вады” (1928) — найбольш дарагі для самога аўтара твор. Змяшчэнне акцэнтаў з сацыяльнага ў маральны план. Белыя людзі — носьбіты буржуазнай маралі — і мараль туземцаў-фуіджынцаў. Рысы характару Манга як дзіцяці прыроды, не сапсаванага выдаткамі цывілізацыі. Аўтарская іронія ў дачыненні да міс Грэт. Апісанні экзатычнай прыроды, з аднаго боку, і Лондана, з другога, — як фон дзеяння аповесці. Арганічнае спалучэнне прыгодніцтва і пазнавальнасці ў творы. Цэласнасць яго кампазіцыі.

Рэальная аснова сюжэта рамана “Амок” (1930), насычанасць твора жыццёва-канкрэтным матэрыялам (барацьба інданезійскага народа) і ў той жа час шматлікімі прыгодніцкімі элементамі: трансфармацыямі раманнага часу, пераўвасабленнямі, паядынкамі, пагонямі, цудамі. Надзённасць твора ў плане паказу ўзаемаадносін белых уладароў краін і абарыгенаў краін так званага “трэцяга свету”. Імкненне да псіхалагічнай нюансіроўкі персанажаў у рамане. Яркая публіцыстычнасць твора. Лінія Піпа, праз якую рэалізуецца пазнавальны характар твора. Складаная структура рамана.

Сацыяльнасць і высокі гуманізм апавяданняў “Слёзы Тубі”, “Незвычайная прынада”, “Лацароні” (1930).

“Палескія рабінзоны” (1930) — новы крок у авалоданні навукова-прыгодніцкім жанрам. Класічная сусветная літаратурная традыцыя як аснова твора. Надзённасць аповесці ў плане праблематыкі “чалавек — прырода”. Жыццё прыроды як мера гармоніі, жыццё людзей — увасабленне хаосу. Магчымасць выхавання на матэрыяле твора патрыятычных пачуццяў і экалагічнай свядомасці чытачоў.

Педагагічнае і мастацкае наватарства аповесці “ТВТ” (1934): ліквідацыя хаосу, неўпарадкаванасці і ўстанаўленне гармоніі праз гульню, праз ініцыятыву саміх дзяцей. Рысы часу ў аповесці. Камічнае ў творы. Актуальнасць аповесці ў сцвярджэнні законаў калектывізму і сяброўства паміж дзецьмі.

Мініяцюра “Шчасце” (1954) аб узаемадачыненнях свету дарослых і свету дзяцей, аб паразуменні паміж пакаленнямі. Тонкі псіхалагізм твора, увага да дзіцяці як да асобы.

Праца Я. Маўра над кнігай успамінаў дзяцей аб Вялікай Айчыннай вайне “Ніколі не забудзем” (1948).

Навукова-фантастычны твор “Фантамабіль прафесара Цылякоўскага” (1954). Арыгінальнасць творчай ідэі — магчымасць выкарыстання энергіі чалавечай думкі. Традыцыі сусветнай фантастычнай літаратуры ў творы. Найбагацейшая фантазія аўтара, яго прадбачанні. Правамернасць памфлетнага паказу ЗША.

Аўтабіяграфічная трылогія Я. Маўра “Шлях з цемры” (1971) — працяг традыцый аўтабіяграфічнай прозы ў сусветнай і беларускай літаратуры. Чалавек і гісторыя ў творы. Лірызм, іронія і самаіронія, гумар, дакладнае апісанне рэалій жыцця канца ХІХ — пачатку ХХ ст.

Значэнне Я. Маўра: стваральнік дзіцячай беларускай літаратуры, заснавальнік новых жанраў, першаадкрывальнік новых тэм, які значна пашырыў часава-прасторавыя абсягі беларускай літаратуры; творчы прадаўжальнік сусветных літаратурных традыцый і адначасова наватар, прадказальнік.