3 Літаратура ў сістэме культуры.

Літаратура - у шырокім сэнсе сукупнасць любых пісьмовых тэкстаў.

У раннім, сінкрэтычным грамадстве асноўным выглядам мастацтва лічыўся танец і пантаміма. У антычнасць - скульптура. У еўрапейскай сярэдневяковай культуры і ў культуры ўсходу - архітэктура. Эпоха Рэнесансу - жывапіс. У 19-20 стст - літаратура. Да пач. 19 ст. яна ўздзейнічала на ўсё іншыя выгляды мастацтва: тэатр, кіно, музыка. Але да апошняга часу шмат хто заяўляе аб тым, што літаратура здае свае пазіцыі і змушаная саступіць месца сродкам массавай камунікацыі. Літаратура - адзін з спосабаў расчынення чалавечага духу. Літаратура - не спантаны выраз, а паданне ў выглядзе, які здабыў сваю форму.

Да літаратуры ставяцца пісьмовыя тэксты і не ставяцца вусновыя.

Да літаратуры ставяцца тэксты, матэрыялам якіх з'яўляюцца выключна словы чалавечай мовы, і не ставяцца тэксты сінтэтычныя і сінкрэтычныя, гэта значыць такія, у якіх славесны кампанент не можа быць адарваны ад музычнага, візуальнага або які-небудзь іншага. Песня або опера самі па сабе не з'яўляюцца часткай літаратуры. Калі песня напісаная кампазітарам на ўжо наяўны тэкст, напісаны паэтам, то праблемы і не ўзнікае; у XX стагоддзі, аднак, ізноў набыла шырокае распаўсюджванне старажытная традыцыя, паводле якой адзін і той жа аўтар стварае адразу славесны тэкст і музыку і (як правіла) сам выконвае атрыманы твор. Пытанне аб тым, наколькі правамерна здабываць з атрыманага сінтэтычнага твора толькі славесны кампанент і разглядаць яго як самастойны літаратурны твор, застаецца дыскусійным.

Віды літаратуры:

- мастацкая

- публіцыстычная

- дакументальная

- дыдактычная

- эпісталярная (лісты)

- мастацкі пераклад

- крытыка

Функцыі літаратуры:

• Эстэтычная

• Выхаваўчая

• Пазнавальная

- эўрыстычная

- прагнастычная

• Камунікатыўная

• Этна-генетычная

• Геданістычная (забава)

4 Літаратура як мастацтва слова. Месца літаратуры сярод іншых відаў мастацтва.

Літ-ра працуе са словам - галоўнае яе адрозненне ад іншых мастацтваў. Слова - асноўны элемент літ-ры, сувязь паміж матэрыяльным і духоўным. Слова ўспрымаецца як сума тых значэнняў, якое дала яму чалавечая культура. Праз слова ажыццяўляецца кантакт з агульным у сусветнай культуры. Візуальная культура - тая, якую можна ўспрымаць відавочна. Вербальная культура - больш адказвае запатрабаванням чалавека - слова, праца думкі, фармаванне асобы. Існуе літра на глыбіні, якая патрабуе глыбокага стаўлення, перажыванні. Творы літ-ры - абуджэнне ўнутраных сіл чалавека рознымі спосабамі, т.к. твор валодае матэрыялам.

1. Мастацтва часавае - якое развіваецца ў часе - тэатр, кіно, музыка. Мы не можам пайсці супраць часу (пропуск фрагмента).

2. Мастацтва прасторавае - якое развіваецца ў прасторы - пластычнае мастацтва - жывапіс, скульптура. Не зададзена час успрымання. У карціне закладзеныя прасторавыя арыенціры - мастак ведае, на што глядач павінен звярнуць увагу спачатку.

На гэтым фоне літ-ра - сінтэз часавага і прасторавага. Літ-ра мае вызначаныя адрэзкі, фрагменты - гэта звязана са словам. Кожны з элементаў можа быць прадстаўлены асобна. Можна ізаляванае ставіцца да гуку або слову, судзіць аб фразе, аб абзацы, аб раздзеле. У любы момант можна перапыніць часавы ход твора, аўтар не задае яго. Аўтар не ведае хуткасці чытання, і чытач можа ў любы момант чытання спыніцца. Часавы твор - яго аўтар ведае, як доўга будзе цягнуцца яго твор, як доўга будзе ісці ўспрыманне твора. Можа быць парушэнне рытму, хуткасці ходу. У літ. творы час не закладзены, ёсць магчымасць перапыніцца. У тэатры гэта немагчыма, заўсёды ёсць настрой. У літ-ры мы вяртаемся да аднаго і таму жа, ёсць магчымасць вярнуцца і аднавіць тое, што нам неабходна. Часавая структура мастацкага твора больш вольная. Мы ўспрымаем усё такім, якое ёсць у літ.творы, але ў той жа час гэтае ўспрыманне можа быць у кожнага сваё. Слова нематэрыяльна. Слова нясе ў сабе і моцны і слабы пачатак.

Літ-ра, аперуючы адзіным матэрыялам - словамі, выкарыстае ўсе іх магчымасці. Пісьменнік не можа пазбавіцца ад полісемічных слоў. Старыя словы актуалізуюцца з новым значэннем. Словы змяняюць значэнні, але старыя значэнні не знікаюць назаўжды, напаўняючыся новым гістарычным утрыманнем.

Пісьменнік арыентуецца на поўнасць рэальных і ўяўных значэнняў, не гэтак важных для чытача. Выкарыстанне слова ў іншым значэнні - адзін з літ-ных прыёмаў.

Граматыка і сінтаксіс - адзіны матэрыял, якім валодае літаратура.

Класіфікацыя відаў мастацтва:

• Паводле характару выяўлення:

- мастацтва слова (літ-ра)

- выяўлення (жывапіс)

- гукаў (музыка)

- відовішчнае (тэатр)

- рэчаў

• Па ступені ўдзелу другаснага мастака:

- выканаўчыя

- невыканаўчыя

• Па характару ўспрымання:

- слыхавое

- зрокавае

• Па характару стварэння:

- прасторавыя (статычныя)

- часовыя (дынамічныя)

- прасторава-часавыя (сінтэтычныя)

Жывапіс

Што можа і чаго не можа літ-ра ў параўнанні з іншымі выглядамі мастацтва.

Літаратура пачуццёва прайгравае тое, што ёсць у жывапісе, скульптуры.

Энфрастычныя творы - гэта творы, якія прайграваюць тое, што мы бачым вачамі праз падрабязнае апісанне. Не можа перадаць візуальны бок прадметаў.

У ілюстрацыях да кніг шматлікае губляецца. Ілюстрацыя - ілюзія, мы бачым не сваімі вачамі, а вачамі мастака, толькі частка выявы.

Тынянаў: На паперы канкрэтызуецца разумовая выява, мы разумеем, што для нас герой зусім іншы. (Для нас Т.Ларына з вяснушкамі, а на малюначку як грэцкая багіня).

На карціне выхаплены з жыцця момант, у кнізе - дзеянне ў развіцці ў часе.

Вынік: Паэту канкрэтыка не важная, а мастаку - так. Свае перавагі мае як жывапіс, так і літаратура. Мастацтвы не супадаюць і не з'яўляюцца ўзаемадапаўняльнымі.

Тэатр

Падчас спектакля мы абмежаваныя ў часе. Чытаючы кнігу мы не абмежаваныя ў прасторы, у кнізе ёсць тое, што нельга перадаць на сцэне.

На сцэне можна перадаць толькі некалькі маст. ліній. Нельга перанесці апісанні.

Гераіня на сцэне здабывае рысы той акторкі, якая яе гуляе. А учора яна, можа, Бабу-Ягу гуляла. Гэта накладваецца на нашы ўражанні.

Героі творы ў адзежы часу. Героі спектакля ў адзежы таго часу, але не ў той самой адзежы, у гарнітуры, пашытым сучасным мадэльерам.

Музыка

Пазбаўленая рацыянальнага ўздзеяння, толькі эмацыйна ўздзейнічае як вызначаная хваля.

Літ-ра і музыка: 1)часавыя адрозненні 2) сутнасць: у літ.творы - набор слоў. У муз. творы няма вызначанай прывязкі, не нясе прамых асацыяцый, мы не ставімся да набору гукаў эмацыйна, няма прамой сэнсавай структуры. Музыка больш вольная ад сэнсавай зададзенасці, чым літ-ра.