50. Прынцыпы разгляду літаратурнага твора.

У шэрагу задач, выкананых літаратуразнаўствам, вывучэнне асобных твораў займае вельмі адказнае месца. Усталёўкі і далягляды засваення славесна-мастацкіх тэкстаў у кожнай з навуковых школ і ў кожнага буйнога і своеасаблівага навукоўца свае, адмысловыя. Разам з тым у літаратуразнаўстве выразна праглядаюцца нейкія ўніверсальна значныя падыходы да тварэнняў славеснага мастацтва. Умацаваліся такія паняцці, характарызавалыя методыку вывучэння твораў, як навуковае апісанне, аналіз, інтэрпрэтацыя; унутрытэкставы і кантэкстуальны разгляд.

1. АПІСАННЕ І АНАЛІЗ

Сутнасць твора не можа быць дасягнута пэўна і пераканаўча пасродкам вымання з яго асобных меркаванняў апавядальніка, персанажа, лірычнага героя, шляхам каментавання і абмеркавання. Таямніцы мастацкіх тварэнняў адчыняюцца літаратуразнаўчай думай толькі на аснове непрадузятага і дбайнага разгляду агульнай сукупнасці тэкставых фактаў, у выніку вывучэння формы ў яе шматпланавасці, са ўсімі яе кампанентамі і нюансамі.

Зыходная задача філолага па стаўленні да мастацкага тварэння складаецца ў апісанні таго, што ў ім фармалізавана (маўленчыя адзінкі; пазначаныя прадметы і дзеянні; кампазіцыйныя счапленні). Навуковым апісаннем прынята зваць першапачатковы этап даследавання, а менавіта - фіксаванне дадзеных эксперыменту і назірання. У сферы літаратуразнаўства, натуральна, дамінуе назіранне. Апісанне мастацкага тэксту непарыўна звязана з яго аналізам.

Апісанне і аналіз літаратурна-мастацкай формы не з'яўляюцца заняткамі механічнымі. Гэтая справа творчая: абапіраючыся на ўласнае чытацкае ўспрыманне, выкарыстаючы свае прафесійныя навыкі і веды, літаратуразнавец адлучае ў творы важнейшае ад меней істотнага, актыўна значнае ад больш або меней нейтральнага, дапаможна-службовага, часова выпадковага.

2. ЛІТАРАТУРАЗНАЎЧЫЯ ІНТЭРПРЭТАЦЫІ

У адрозненне ад звычайных чытацкіх, а таксама эссэісцкіх і мастацка-творчых разуменняў літаратурнага твора (у якіх суцэль могуць пераважаць эмоцыі і інтуіцыі) уласна літаратуразнаўчае засваенне сэнсу неабходна абапіраецца на апісанне і аналіз формы.

Літаратуразнаўчыя інтэрпрэтацыі (нават самыя сур'ёзныя і глыбокія) не ў стане вычарпаць утрыманні тварэнняў славеснага мастацтва, бо ў іх далёка не ўсё валодае поўнасцю і нязменна застаецца таямніцай, якая падахвочвае да інтэлектуальных пабудоў -ініцыятыўным і творчым.

Мы мае права сфармуляваць некаторыя тэарэтычныя становішчы адносна літаратуразнаўчых інтэрпрэтацый.

Па-першае: мастацкі змест не можа быць вычарпаны якой-небудзь адзінкавай трактоўкай твора. Літаратуразнаўчыя інтэрпрэтацыі здольныя ўбіраць у сябе толькі адносныя ісціны.

Па-другое: нельга не лічыцца з неаднаразова выказваючыміся меркаваннямі аб тым, што літаратуразнаўчым трактоўкам славесна-мастацкіх тварэнняў належыць быць першым чынам аргументаванымі і выразнымі, якія ўлічваюць складаныя і шматпланавыя сувязі з цэлым кожнага тэкставага элемента.

І па-трэцяе: літаратуразнаўчыя інтэрпрэтацыі здабываюць ёмістасць і глыбіню, калі іманентнае вывучэнне суправаджаецца і падмацоўваецца кантэкстуальным разглядам твора.

3. КАНТЭКСТУАЛЬНАЕ ВЫВУЧЭННЕ

Тэрмін "кантэкст" трывала замацаваўся ў сучаснай філалогіі. Для літаратуразнаўца гэта - бязмежна шырокая вобласць сувязяў літаратурнага твора з знешнімі яму фактамі як літаратурнымі, тэкставымі, так і знешнемастацкімі і пазатэкставымі. Кантэксты творчасці пісьменніка вельмі рознапланавыя, шмат у чым вызначаюць рысы літаратурна-мастацкіх твораў і нярэдка даюць аб сабе ведаць ў іх складзе, а таму годныя самога пільнай увагі літаратуразнаўцаў.

Адрозныя найблізкія (найболей пэўныя і якія могуць побыту больш або меней выразна канстатаваныя) і выдаленыя (больш агульныя і часта не валодаючыя пэўнасцю) кантэксты літаратурных твораў. Першыя - гэта і творчая гісторыя твора, захаваная ў чарнавіках і папярэдніх варыянтах, і біяграфія аўтара, і ўласцівасці яго асобы, і яго асяроддзе. Другога роду кантэксты - гэтае з'явы сацыяльна-культурнага жыцця сучаснасці аўтара, а таксама феномены "вялікага гістарычнага часу", якім ён датычны.

Кантэкст у якім ствараецца літаратурны твор, не мае колькі-небудзь вызначаных рамак: ён бязмежна шырокі.

Кантэкстуальны разгляд літаратурных твораў, што відавочна, не можа быць вычарпальна поўным: яно па неабходнасці выбарча.