19.Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання

Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца спецыяльная лексіка (наменклатура, прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная лексіка, жаргонная лексіка і аргатычная (

Наменклатура - гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў, прысвоеных разнастайным рэаліям і аб'ектам навукі і тэхнікі (лазер “Дыполь”, Стрымер-499, супер-камп'ютэр “Скіф” ).

Прафесіяналізмы - гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжываюцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў і інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі - назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра - у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.

Тэрміны (лац. terminus - мяжа) - словы або словазлучэнні, якія абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус - у матэматыцы, марфема, прыслоўе - у мовазнаўстве і г.д.).

Дыялектызмы - гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на пэўнай тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля - бульба, тавар - карова на Палессі і г.д.).

Жарганізмы (фр. jargon - умоўная гаворка) - гэта сукупнасць слоў, зразумелых вузкаму колу людзей, аб'яднаных пэўнымі інтарэсамі (“дзед” - салдат апошняга году службы, “хвост” па лабах, атрымаць “пару” у студэнтаў і г.д.).

Аргатызмы (франц. argot. - замкнуты, нядзейны) - спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых людзей, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі, умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю, штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха - хачу, шывар - тавар, бан - вакзал).

20.Стылистычныя.Разрады.Лексики.Нейтральная(мижстылявая)лексика.Стылистычна.Афарбаваная.Лексика-книжная(навуковая,афицыйна-справавая,публисцыстычная,мастацка-паэтычная),гутарковая(размоуная)лексика.

Стылістычнае размежаванне лексікі звязваецца з выкарыстаннем слоў у пэўных стылях мовы.

вылучаюць у сучасных развітых нацыянальных мовах тры найбольш буйныя стылі мовы: 1) нейтральны, 2) больш «высокі» — кніжны, 3) больш «нізкі» — размоўны (або гутарко-

вы). вылучаюць свае стылі: агульна-літаратурны, газетна-палітычны, вытворча-тэхнічны,

афіцыйна-справовы і навуковы функцыйныя стылі. З улікам згаданага лексікон мовы найперш

падзяляюць на два асноўныя пласты: а) агульнаўжывальная.лексіка, або нейтральная, міжстылёвая, і б) стылістычна абмежаваная лексіка. Агульнаўжывальная лексіка – гэта словы ас-

ноўнага слоўнікавага фонду мовы ў іх першасным значэнні;яны выкарыстоўваюцца ва ўсіх сферах дзейнасці людзей, ва.ўсіх стылях мовы, таму яе і называюць інакш міжстылёваю.лексікай; яна не мае эмацыйна-экспрэсіўнай афарбоўкі, адсюль.і яе іншая назва — нейтральная. Менавіта на фоне нейтральнай лексікі выразна выяўляюцца стылістычна абмежаваныя.пласты лексікі. Да агульнаўжывальнай лексікі належаць словы, зразумелыя і карыстаныя ўсімі размоўцамі, не зважаючы.на род іх дзейнасці, прафесію, побыт, сацыяльны стан, сітуацыю маўлення: агарод, галава, вока, гаварыць, добры, яма, яны і інш.

Стылістычна абмежаваная лексіка – гэта словы, выкарыстанне якіх абмежаванае формай маўлення (вуснай ці пісьмовай), сферай выкарыстання (прафесійнай або сацыяльнай) рэгіянальнай адметнасцю.Вусна-гутарковая лексіка – гэта словы, уласцівыя пераважна маўленню, звязанаму з побытам, сямейнымі адносінамі, яна вылучаецца сваёй нязмушанасцю, неафіцыйнасцю, ацэнкавасцю, таму ў вусна-гутарковай лексіцы нямала.словаў, якія ў пісьмова-кніжных стылях не выкарыстоўваюцца з прычыны сваіх эмацыйна-экспрэсіўных адзнакаў:.абібок, адзежына, акраса (‘аздоба, упрыгожанне’Сярод гутарковых слоў часам вылучаюць г.зв. прастамоў-

ныя (=руск. просторечные) словы, якія маюць адценне грубасці: абалванець, ачумець, валацуга,

Да гутарковай мовы адносяць таксама жаргонную, аргатычную і дыялектную лексіку.

Жаргонная (фр. jargon – ‘умоўная гаворка’) лексіка – гэта.словы, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў вусным маўленні.пэўнай сацыяльнай групай людзей, аб’яднаных паводле ўзросту (школьнікі, студэнты), прафесіі, стану ў грамадстве (дэкласаваныя элементы). Так, сярод студэнтаў і школьнікаў бытуюць словы хвост (‘няздадзены экзамен, залік’), бомба (‘шпар-

галка’

Дыялектная лексіка – словы абмежаванага выкарыстання, якія бытуюць у гаворках пэўнага рэгіёну. Напрыклад, у гаворках Гродзеншчыны ўжываюцца словы: нігды ‘ніколі’, заў-

ша ‘заўсёды’,

Пісьмова-кніжная лексіка – гэта словы, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў пісьмовай мове, маюць адценні.кніжнасці і якія недарэчна выкарыстоўваюць у гутарковай мове.Тут адрозніваюць лексіку высокага стылю — словы, якія маюць адценне ўзвышанасці: айчына, вячысты, непахісны, непарушны, уганараваць, эліта ды інш.

Афіцыйна-справовая лексіка — словы справавых папераў, афіцыйных дакументаў: акт, дамова, дэкрэт, месцазна.ходжанне, запатрабаванасць, пражываць (нейтральнае –

жыць), жылплошча, акадэмічная запазычанасць, адлічыць з…, надаць званне, вынесці вырак (прысуд).

Навуковая лексіка – словы розных галінаў ведаў: асіміляцыя, дэмас ‘народ’, ідыялект, кантамінацыя, марфанема, неалогія, неалагізм, пастулат, пурызм, слэнг, уяўляць з сябе, падразд-

зяляцца на, як правіла, неабходная і дастатковая ўмова і г.д.

Газетна-публіцыстычная лексіка — словы і словазлучэнні з палітычнай накіраванасцю, грамадскай інфармацыйнасцю: айчына, подзвіг, кансалідацыя, кліка, паставіць пытанне, рэнегат, у цэнтры ўвагі, эмбарга, эліта ды інш.

Паэтычная лексіка — словы мастацкіх твораў, звычайна.паэтычных, з канатацыяй эмацыйнасці, вобразнасці: абраннік,лілея, ветразь, віхура, вяльможны, вячысты, гмах, ліра, срэбразвонны, чало, ясноты…