20.Пабочныя і ўстаўныя канструкцыі ў складзе простага сказа, іх значэнне, выражэнне і сувязь са сказам (61)

Пабочныя словы і сказы, гэтак жа як і ўстаўныя канструкцыі, ставяцца да такіх кампанентаў сказа, якія не ўступаюць у падпарадкавальную і злучальную сувязь з яго членамі.

Граматычна не звязаныя са сказам словы, словазлучэнні і сказы, якія выражаюць розныя адносіны гаворачай асобы да таго, пра што гаворыцца у сказе называюцца пабочнымі.

У асноўны сказ яны ўключаюцца па сэнсу і інтанацыі(паўзы, паніжэнне тону). Пабочныя канструкцыі ажыўляюць выказванні, арганізуюць маўленне так, каб найбольш эфектыўна уздзейнічаць на субяседніка.

1) словы, якія выказваюць мадальную адзнаку зместа выказвання. Размаўляючы выяўляе сваю ўпэўненасць ці, наадварот, няўпэўненасць у пэўнасці паведамлянага (вядома, безумоўна, зразумела, несумнеўна, натуральна, сапраўды, апыняецца, з іншай - напэўна (пэўна), павінна быць, можа быць, здаецца, мабыць, відавочна, мабыць, відаць, верагодна, па ўсёй верагоднасці).

2) словы і спалучэнні слоў, з дапамогай якіх размаўляючы падкрэслівае лагічныя адносіны паміж часткамі сказа ці паміж самастойнымі сказамі: такім чынам, словам, такім чынам, такім чынам, значыць; першым чынам, па-першае, па-другое.

3) гэта словы і спалучэнні слоў, што выказваюць эмацыйнае стаўленне да паведамляючых фактаў- на маё шчасце, да нашага задавальнення, нажаль, да агульнай радасці і пад.

4) словы і словазлучэнні, якія паказваюць на крыніцу вызначанага меркавання, вызначаных звестак, на крыніцу прайграваных размаўлялым цытат: па-мойму, па-твойму, па паведамленнях друку, па меркаванні дырэктара, па іх словах, па аповядах відавочнікаў, па выразе бацькі і г.д.

Устаўныя канструкцыі - гэта ўключаныя ў сказ прэдыкатыўныя адзінкі, словы ці словазлучэнні, якія перарываюць пачаты сказ дадатковымі тлумачэннямі, якія ўзніклі ў размаўляючага падчас выказвання.

21.Сказы з адасобленымі членамі. Умовы адасаблення даданых членаў сказа (62)

Адасабленне – гэта сэнсавае і інтанацыйнае выдзяленне членаў сказа з мэтай падкрэсліць іх значэнне і надаць ім некаторую самастойнасць. Члены сказа, якія сэнсава і інтанацыйна выдзяляюцца, называюцца адасобленымі. Адасабляцца могуць любыя члены сказа, аднак на практыцы найчасцей сустракаюцца выпадкі адасаблення даданых членаў, у прыватнасці, азначэнняў і акалічнасцей. Паводле семантыка-сінтаксічных адносін са сказам адасобленыя члены падзяляюцца на паўпрэдыкатыўныя, якія даюць дадатковую да асноўнага зместу сказа інфармацыю, і ўдакладняльна-паясняльныя, што канкрэтызуюць, удакладняюць змест асобных членаў. Параўн.: Спыніўшы свой лёт, пад берагам ціха трапяталі крыльцамі ластаўкі. – Тут, ля моста, у круглых каменных прыгаршчах, роўна струменіць крыніца. Да ўмоў адасаблення азначэнняў адносяцца месца азначэння ў сказе і яго састаў, спосаб выражэння азначэння і паяснёнага слова, наяўнасць ці адсутнасць дадатковага акалічнаснага значэння: Заціснутая Гімалаямі, ляжыць непальская зямля.– адасабляецца азначэнне, аддаленае ад паяснёнага слова; Бярозы, выносістыя і рослыя, гасцінец прамы ў абдымкі бяруць.– адасабляюцца адзіночныя аднародныя азначэнні ў пазіцыі пасля паяснёнага слова; Нарэшце мы выбраліся з лесу. Мокрыя і стомленыя, накіраваліся да палатак. – адасабляюцца азначэнні, якія адносяцца да асабовага займенніка; Аслаблены адлегласцю, ласіны рык быў падобны на глухі стогн.– адасабляецца прэпазіцыйнае азначэнне, таму што яно мае дадатковае акалічнаснае значэнне. Акалічнасці адасабляюцца ў залежнасці ад спосабу выражэння, месца ў сказе, наяўнасці ўдакладняльнага значэння і інш.: Вясна, пачаўшыся раптоўна, несупынна набірала сілу і ў некалькі дзён змяніла палескі краявід. – адасабляецца акалічнасць, выражаная дзеепрыслоўным зваротам; Адгэтуль, з узлеску, добра быў відаць шырокі прастор поля. – адасабляецца ўдакладняльная акалічнасць. Параўнальны зварот – слова або спалучэнне слоў, якія шляхам супастаўлення раскрываюць або канкрэтызуюць змест розных членаў сказа: Цецярук сядзеў на сваёй бярэзіне, як цар гэтага балота, і чырвоным вокам цікаваў за людзьмі. У залежнасці ад будовы параўнальныя звароты бываюць развітыя і неразвітыя: Гонкае і роўнае, як струна, дрэва выцягнулася ў вышыню.; Дні пралятаюць, нібы неўтаймоўная конніца. Адрозніваюць дзве сэнсавыя разнавіднасці параўнальных зваротаў. Вобразныя параўнальныя звароты маюць метафарычны характар і характарызуюць прадмет у пераносным значэнні праз супастаўленне з’яў ці прадметаў на аснове агульных для іх адзнак і ўласцівасцей: Асенні лес маўчыць, як земляроб стамлёны.