44. Складаныя бяззлучнікавыя сказы (85)

Бяззлучнікавыя складаныя сказы – сказы, арганізаваныя з сінтаксічна раўнапраўных або нераўнапраўных прэдыкатыўных частак, якія аб’яднаны бяззлучнікавай сувяззю. Гэта сувязь рэалізуецца інтанацыяй, парадкам размяшчэння частак, трывальна-часавымі суадносінамі дзеясловаў-выказнікаў і іншымі лексіка-граматычнымі сродкамі.

Паміж часткамі бяззлучнікавых сказаў могуць выражацца разнастайныя сінтаксічныя адносіны: Пасля адлігі закруціў мароз¹, ударыла ў сцены завіруха², шыпшыннік за маім акном аброс празрыстым, лёгкім лябядзіным пухам³. (Грах.) – часавыя; Няма народаў малых¹ – бываюць малыя паэты². (Бар.) – супастаўляльныя; Зямля Беларусі! Мы знаем¹: нямала загінула ў бойках адважных сыноў². (Бр.) – аб’ектныя; Праз хвіліну яму ўжо добра было відаць¹: ідуць двое людзей². (К.Ч.) – суб’ектныя;

Адносіны, якія выражаюцца паміж прэдыкатыўнымі часткамі бяззлучнікавых сказаў, нярэдка сінанімічныя адносінам паміж часткамі ў складаназлучаным і складаназалежным сказах. Параўн.: Цвітуць кветкі, спяваюць птушкі. – Цвітуць кветкі і спяваюць птушкі.

45. Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі (камбінаванай будовы). Складаныя формы арганізацыі дыялагічнага і маналагічнага маўлення (86)

У маўленчым ужыванні існуюць разнастайныя камбінацыі мінімальных структур, якія ўтвораць шматкампанентныя складаныя сказы, у тым ліку і сказы ўскладненай структуры, калі адбываецца сумяшчэнне розных тыпаў складаных сказаў. Любы шматкампанентны сказ можна падзяляцца на мінімальныя структуры, з якіх яно складаецца.

Напрыклад: Акцёр чытаў, спявак спяваў, мастакі малявалі ў альбомы, якіх у Вольгі Іванаўны было мноства, віяланчэліст іграў, і сама гаспадыня таксама малявала, ляпіла. Гэта шматкампанентны складаны сказ складаецца з трох мінімальных структур: 1) складаназлучаны сказ закрытай структуры са злучнікам "і" (апошняя прэдыкатыўная частка далучаецца да ўсёй папярэдняй часткі складанага сказа, а фармальна - да перадапошняй часткі; 2) бяззлучнікавы складаны сказ адкрытай структуры (чатыры кампанента) і 3) складаназалежны сказ непадзеленай структуры з саюзным словам "які".

46. Складанае сінтаксічнае цэлае (звышфразавае адзінства, празаічная страфа, мікратэкст) як мінімальная адзінка звязнага тэксту (87)

Пад складаным сінтаксічным цэлым разумеецца сінтаксічная адзінка, якая большая, чым сказ. Гэта найболей буйная адзінка сінтаксісу, якая ўяўляе сабой структурна-сэнсавае адзінства.

Складанае сінтаксічнае цэлае выяўляецца ў складным тэксце. Гэта спалучэнне некалькіх сказаў, якое характарызуецца адноснай завершанасцю тэмы (микротемы), сэнсавай і сінтаксічнай згуртаванасцю кампанентаў.

Асобныя сказы ў складзе складанага сінтаксічнага цэлага аб'ядноўваюцца межфразовыми сувязямі, якія ажыццяўляюцца пры дапамозе лексічнай пераемнасці, а таксама асобых сінтаксічных сродкаў.

Ад складанага сказа (у тым ліку і многочленного) складанае сінтаксічнае цэлае адрозніваецца меней цеснай сувяззю паміж часткамі, іх фармальна-сінтаксічнай самастойнасцю.

Структурнымі сродкамі арганізацыі самастойных сказаў у складзе складанага сінтаксічнага цэлага з'яўляюцца злучнікі ў далучальным значэнні, анафарычна ўжытыя займеннікі, прыслоўі; обстоятельственные спалучэнні ў ролі дэтэрмінантаў, мадальныя словы, парадак слоў, суаднесенасць видовременных формаў дзеясловаў і магчымая няпоўнасць асобных сказаў; істотную ролю іграе і агульнае інтанацыйнае афармленне.

Пералічаныя тут фармальна-граматычныя сродкі межфразовой сувязі не абавязкова павінны прысутнічаць у кожным складаным сінтаксічным цэлым у поўным аб'ёме. Абіраюцца то адны сродкі сувязі, то іншыя; то строга і паслядоўна аднатыпныя, то ў розных камбінацыях адзін з адным. Але ў кожным пэўным выпадку сэнсавая аб'яднанасць частак абсалютна абавязковая.

Складанае сінтаксічнае цэлае можа будавацца і без адмысловых злучных элементаў, толькі на аснове лексічнай пераемнасці, сінанімічных і лексічных паўтораў, супольнасці часавага плану.