Uchebnik_po_latinskomu_yazyku-1
.pdf7.Donāri vidētur quod nullo iure cogente concedĭtur (Pap.).
8.Ignorātis termĭnis artis ignorātur et ars.
9.Deficiente uno sanguĭne non potest esse heres.
10.Id solum nostrum quod debĭtis deductis nostrum est.
11.Pretio accepto vendĭtor rem tradit.
12.Cicerōne consŭle Catilīnae coniuratio detecta est.
13.Bello finīto templum Jani Romāni claudēbant (закрывали).
14.Sublātā causā tollĭtur effectus.
Переведите текст:
De fontibus iuris Romani (2)
Constitutio princĭpis est, quod imperātor decreto vel edicto vel epistulā constituit.
Edicta sunt praecepta eōrum, qui ius edicendi habent; ius autem edicendi habent magistrātus popŭli Romāni. Sed amplissĭmum ius est in edictis duōrum praetōrum, urbāni et peregrīni, quorum iurisdictiōnem in provincia praesĭdes eārum habent; item in edicto aedilium curulium.
Responsa prudentium sunt sententiae et opiniōnes eōrum, quibus permissum est iura condĕre. Si sententiae eōrum omnium in unum concurrunt, id, quod ita sentiunt, legis vicem obtĭnet; si vero dissentiunt, iudĭci licet quamlĭbet sententiam sequi; idque rescripto divi Hadriāni significātur.
(Gaius)
IV. Выучите термины.
1.Causā cognitā — по ознакомлении с обстоятельствами дела.
2.Nemĭne contradicente — когда никто не возражает.
3.Salvo iure — с сохранением права.
4.Reo absente — в отсутствие ответчика.
5.Cetĕris parĭbus — при прочих равных условиях.
6.Rebus sic stantĭbus — когда обстоятельства таковы (т. е. не изменились).
200
7.Cogente necessitāte — под давлением необходимости.
8.Exceptis excipiendis — исключив то, что следует исключить.
Задание № 18 для индивидуального контроля
и самостоятельной работы
Сделайте грамматический разбор каждого слова. Переведите предложения на русский язык:
1.Pater invītā filiā repudium genĕro misit (Paul.).
2.Etiam invītis nobis per servos adquirĭtur paene ex omnĭbus causis (Gai.).
3.Salvo pudōre virilitātis.
4.Necessario herēde extante nihil ipso iure pro herēde usucāpi potest (Gai.).
5.Exactis regĭbus consŭles constitūti sunt duo (Pomp.).
6.Usu fructu legāto omnis fructus rei ad fructuarium pertĭnet (Ulp.).
7.Hi, qui in potestāte parentis sunt, morte eo sui iuris fiunt
(Gai.).
8.Imaginaria venditio non est pretio accedente (Ulp.).
9.Usus fructus est ius aliēnis rebus utendi fruendi salvā rerum substantiā (Paul.).
10.Praevaricātor est, qui diversam partem adiŭvat prodĭtā causā suā (Ulp.).
11.Nepōtes ex filio, mortuo avo, recidĕre solent in filii potestātem, hoc est patris sui.
12.Uno reo proposĭto de multōrum vitiis cogitabāmus
(Cic.).
13.Electo reo principāli fideiussor vel heres eius liberātur
(Paul.).
14.Ab imperatōre herēde institūto legātum et fideicommissum peti potest (Paul.).
15.Duo ex tribus iudicĭbus uno absente iudicāre non possunt, quippe omnes iudicāre iussi sunt (Cels.).
201
16.Duōbus litigantĭbus tertius gaudet.
17.Consilio convocāto, Helvetii domum redīre constituērunt.
18.Castris munītis, Caesar ad oppugnatiōnem se comparāre
coepit.
19.Est usus fructus in corpŏre, quō sublātō et ipsum tolli necesse est (Cels.).
20.Post mortem herēdis aut ante institutiōnem herēdis testamento libertas dari non potest, excepto testamento milĭtis (Ulp.).
202
ТЕМА 21. ЧИСЛИТЕЛЬНЫЕ (NUMERALIA)
Duōbus certantĭbus tertius gaudet
Когда двое cражаются, третий радуется
Все числительные латинского языка делятся на четыре группы:
1)количественные — указывающие на число или коли-
чество предметов (unus — один, novem — девять, sedĕcim —
шестнадцать);
2)порядковые — обозначающие место предмета в ряду ему подобных (primus — первый, nonus — девятый , vicesĭmus — двадцатый);
3)разделительные — указывающие, по скольку предметов объединяется в некоторое множество или группу (bini —
по два, deni — по десять, vicēni — по двадцать);
4)числительные наречия, обозначающие краткость или частоту действия (semel — однажды, bis — дважды, septies — семикратно).
§ 1. Числительные количественные, порядковые, разделительные
Араб- |
Рим- |
Количест- |
Порядковые |
Раздели- |
ские |
ские |
венные чис- |
числительные |
тельные |
числа |
числа |
лительные |
|
числитель- |
|
|
|
|
ные |
1 |
I |
unus, a, um |
primus, a, um |
singŭli, ae, a |
2 |
II |
duo, duae, duo |
secundus, a, um |
bini, ae, a |
3 |
III |
tres, tria |
tertius, a, um |
terni, trini |
4 |
IV |
quattuor |
quartus, a, um |
quaterni |
|
|
|
|
203 |
5 |
V |
quinque |
quintus |
quini |
800 |
DCCC |
octingenti |
octingentesĭmus |
octingēni |
6 |
VI |
sex |
sextus |
seni |
900 |
DCCCC |
nongenti |
nongentesĭmus |
nongeni |
7 |
VII |
septem |
septĭmus |
septēni |
1 000 |
M |
mille |
millesĭmus |
singŭla milia |
8 |
VIII |
octo |
octāvus |
octōni |
2 000 |
MM |
duo milia |
bis millesĭmus |
bina milia |
9 |
IX |
novem |
nonus |
novēni |
5 000 |
V |
quinque milia |
qinquies |
quina milia |
10 |
X |
decem |
decĭmus |
deni |
|
|
|
millesĭmus |
|
11 |
XI |
undĕcim |
undecĭmus |
undēni |
10 000 |
X |
decem milia |
decies millesĭmus |
dena milia |
12 |
XII |
duodĕcim |
duodecĭmus |
duodēni |
20 000 |
XX |
viginti milia |
vicies millesĭmus |
vicēna milia |
13 |
XIII |
tredĕcim |
tertius decĭmus |
terni deni |
100 000 |
C |
centum milia |
centies millesĭmus |
centēna milia |
14 |
XIV |
quattuordecim |
quartus decĭmus |
quaterni deni |
1000000 |
X |
decies centēna |
decies centies |
decies |
15 |
XV |
quindĕcim |
quintus decĭmus |
quini deni |
|
|
milia |
millesĭmus |
centēna milia |
16 |
XVI |
sedĕcim |
sextus decĭmus |
seni deni |
|
|
|
|
|
17 |
XVII |
septendĕcim |
septĭmus decĭmus |
septeni deni |
|
|
§ 2. Числительные наречия |
|
|
18 |
XVIII |
duodeviginti |
duodevicesĭmus |
duodevicēni |
|
|
|
||
19 |
XIX |
undeviginti |
undevicesĭmus |
undevicēni |
Наиболее употребимые числительные наречия: |
||||
20 |
XX |
viginti |
vicesĭmus |
vicēni |
|||||
21 |
XXI |
unus et viginti |
vicesĭmus primus |
viceni singuli |
semel — однажды; bis — дважды; ter — трижды; quar- |
||||
22 |
XXII |
duo et viginti |
vicesĭmus alter |
vicēni bini |
ter — четырежды; quinquies — пятикратно; sexies — шес- |
||||
23 |
XXIII |
tres et viginti |
vicesĭmus tertius |
vicēni terni |
тикратно; septies — семикратно; octies — восьмикратно; |
||||
28 |
XXVIII |
duodetriginta |
duodetricesĭmus |
duodetricēni |
novies — девятикратно; decies — десятикратно; quinquagies — |
||||
29 |
XXIX |
undetriginta |
undetricesĭmus |
undetricēni |
пятидесятикратно; centies — стократно; milies — тысяче- |
||||
30 |
XXX |
triginta |
tricesĭmus |
tricēni |
кратно; decies centies milies — вмиллионраз. |
|
|||
40 |
XL |
quadraginta |
quadragesĭmus |
quadragēni |
|
|
|
|
|
50 |
L |
quinquaginta |
quinquagesĭmus |
quinquagēni |
|
|
§ 3. Склонение числительных |
|
|
60 |
LX |
sexaginta |
sexagesĭmus |
sexagēni |
|
|
|
||
70 |
LXX |
septuaginta |
septuagesĭmus |
septuageni |
Часть числительных склоняется, часть остается неизмен- |
||||
80 |
LXXX |
octoginta |
octogesĭmus |
octogēni |
|||||
90 |
XC |
nonaginta |
nonagesĭmus |
nonagēni |
ной. Все порядковые (см. Тему 4) склоняются по 1–2-му скло- |
||||
100 |
C |
centum |
centesĭmus |
centēni |
нениям каквединственном, такивомножественномчисле. |
||||
200 |
CC |
ducenti |
ducentesĭmus |
ducēni |
Числительные разделительные имеют только множест- |
||||
300 |
CCC |
trecenti |
tricentesĭmus |
triceni |
венное число. Числительные наречия не склоняются. Из ко- |
||||
400 |
CD |
quadringenti |
quadringentesĭmus |
quadringēni |
личественных числительных склоняются только unus, una, |
||||
500 |
D |
quingenti |
quingentesĭmus |
quingēni |
unum; duo, duae, duo (образец склонения см. в табл. 17); tres, |
||||
600 |
DC |
sescenti |
sescentesĭmus |
sescēni |
tria; milia и некоторые другие. |
|
|
||
700 |
DCC |
septingenti |
septingentesĭmus |
septingēni |
|
|
|
|
|
204 |
|
|
|
|
|
|
|
|
205 |
Таблица 17
unus, una, unum — один, одна, одно; duo, duae, duo — два, две, два
|
unus, una, unum — |
duo, duae, duo — два, две, |
||||||
|
один, одна, одно |
|||||||
Числительное |
два (признаки 2 и 3 скл., |
|||||||
(склонение место- |
||||||||
|
|
только Pl.) |
|
|||||
|
именное, только Sing.) |
|
|
|||||
|
|
|
|
|
||||
Падеж / род |
m |
f |
n |
m |
f |
|
n |
|
Nom. |
unus |
una |
unum |
duo |
duae |
|
duo |
|
Gen. |
|
unīus |
|
duōrum |
duārum |
duōrum |
||
Dat. |
|
uni |
|
duōbus |
duābus |
duōbus |
||
Acc. |
unum |
unam |
unum |
duos |
duas |
|
duo |
|
Abl. |
uno |
unā |
uno |
duōbus |
duābus |
|
duōbus |
Склонение числительных milia и tres, tria. Числительное mille — тысяча — в единственном числе не склоняется. Склоняется только в форме множественного числа milia по 3-му гласному склонению среднего рода. Числительное tres, tria склоняется как прилагательное 2 группы во множественном числе:
|
|
Pl. |
|
|
n |
m, f |
n |
Nom. |
milia |
tres |
tria |
Gen. |
milium |
|
trium |
Dat. |
milibus |
|
tribus |
Acc. |
milia |
tres |
tria |
Abl. |
milibus |
|
tribus |
Задания для самоконтроля
I. Ответьте на вопросы.
1. Какие группы числительных имеются в латинском языке?
206
2.Прочитайте и выучите наизусть количественные числительные от 1 до 10.
3.Повторите порядковые числительные от 1 до 10.
4.Как склоняются количественные числительные?
5.Как склоняются порядковые и разделительные числительные?
6.Назовитенаиболееупотребимыечислительныенаречия.
7.Выучите римские цифры.
II. Упражнения.
1. Просклоняйте:
duo consŭles — два консула; tres sorōres — три сестры; duo milia servōrum — две тысячи рабов.
2. Запишите римскими цифрами:
18, 29, 175, 349, 854, 973, 1 545, 2 014, 1 179, 2 237, 3 769, 5 382.
3. Запишите арабскими цифрами:
CXLI, MCCCXXXVIII, MMDV, XXXVII, MCLIV, MCCLVII, MCDLXXXIII.
4. Какие слова в русском языке произошли от латинских числительных?
Unus, tertius, octo, trium, bis, sextus, secundus, decem, quartus, quintus, primus, novem, septem.
NB! Duumvĭri perduelliōnis iudicandae — дуумвиры по расследованию государственой измены (римский чрезвычайный трибунал по делам государственной измены).
Triumvĭri rei publĭcae constituendae — триумвиры по уч-
реждению республиканского строя (Антоний, Октавиан, Лепид — 43 г. до н. э.).
Decemvĭri legĭbus scribundus — децемвиры — патриции,
избранные в 451 г. до н. э. на годичный срок для разработки и записи законов (Законы двенадцати таблиц).
Vigintivĭri — вигинтивиры — низшая судебная инстанция, одна половина членов которой была подчинена претору
207
(decemvĭri litĭbus iudicandis), а другая ведала путями сообщения (decemvĭri viārum curandārum), чеканкой монеты (triumvĭri monetāles) и общественной безопасностью (triumvĭri capitāles).
Centumvĭri — центумвиры — члены судебной коллегии, разбиравшей частноправовые вопросы, касающиеся имущества и наследства.
III. Переведите.
Сделайте грамматический разбор слов и переведите предложения на русский язык:
1.Quattuor sunt anni tempŏra: ver, aestas, autumnus, hiems.
2.Roma anno septingentesĭmo quinquagesĭmo tertio condĭta est.
3.Duas uxōres eōdem tempŏre habēre non licet.
4.Ubi numĕrus testium non adicĭtur, etiam duo sufficiunt
(Ulp.)
5.Factum unīus altĕri nocēre non debet.
6.Leges duodĕcem tabularum sunt fons omnis publĭci privatique iuris (L.)
7.Leges duodĕcim tabulārum anno ab urbe condĭta quadringentesĭmo quinquagesĭmo edĭtae sunt.
8.Testis oculātus unus plus valet quam aurīti decem.
9.Generālis enim adoptio duobus modis fit, aut princĭpis auctoritāte aut magistrātus imperio.
10.Duo sunt instrumenta ad omnes res aut confirmandas aut impugnandas — ratio et auctorĭtas.
11.Duōrum fratrum vel sorōrum libĕri vel fratris et sorōris iungi possunt (Inst. Iust.).
12.Nemo cogĭtur rem suam vendĕre etiam iusto pretio.
13.Duos qui sequitur lepŏres neutrum capit.
Переведите текст:
De testamentis
In eo, qui testamentum facit, integrĭtas mentis, non corpŏris sanĭtas exigenda est. Qui in potestāte parentis est, testamenti faciendi ius non habet. Surdus mutus testamentum facĕre non
208
possunt. Relegāti in insŭlam et quibus terra Italĭca et sua provincia interdicĭtur testamenti faciendi ius retĭnent. Hi vero, qui ad ferrum aut ad bestias aut in metallum damnantur, libertātem perdunt et testamenti factiōnem amittunt.
(Labeo, Papiniānus, Gaius)
IV. Выучите термины.
1. Leges duodĕcim tabulārum — Законы двенадцати таб-
лиц.
2.Tres faciunt collegium — трое составляют коллегию.
3.Inter quattuor pariētes — (находиться) в четырех сте-
нах, т. е. в тюрьме.
4.Currit quattuor pedĭbus — бежит на четырех ногах,
т. е. находится в полном соответствии.
5.Conscientia — mille testes — совесть — тысяча сви-
детелей.
6.Bis dat, qui cito dat — вдвойне дает тот, кто помогает быстро.
7.Testis unus — testis nullus — один свидетель — не свидетель.
209
ПОВТОРЕНИЕ.
ДЛЯ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ ПОДГОТОВКИ К ЗАЧЕТУ
Repetitio est mater studiōrum
Повторенье — мать ученья
Задания на повторение грамматики
1.Определите формы слов: род, склонение (по словарю); падеж и число (см. прил. 1, табл. 1.1):
homĭnes, iurĭbus, tutēlam, privilegio, parti, casuum, morte, argumenta, diēbus, civitātis, gentium, arbĭtri, speciēi, rebus, agros, re, corpŏre, animalia, testes, legum, causas, fructus, senātu, arbitriis.
2.Определите группу, степень сравнения и род прилагательного, переведите на русский язык:
antiquissĭmus, brevior, maius, plena, sapientissĭmum, publĭca, facilius, maior, celĕris, levis, omne, minĭmus, liberrĭma, certum, bona, iustus, felicior, sapiens, civīle, privātum, minus, magnus, latissĭma, par, utilius.
3.Определите склонение каждого слова и просклоняйте
вединственном и множественном числе:
ea res publĭca; ille testis absens; istud crimen gravius; ipse reus confessus.
4.Определите спряжение глаголов и проспрягайте их
вPraesens indicatīvi actīvi и passīvi. Переведите каждую форму на русский язык:
mitto, ĕre; adopto, āre; debeo, ēre; finio, īre.
210
5.Образуйте от глаголов повелительное наклонение (побуждение к действию и запрещение):
credĕre, vetāre, facĕre, delēre, audīre, discĕre, dare, scribĕre, venīre.
6.Определите формы глаголов: спряжение, время, залог, наклонение, лицо и число:
creduntur, salve, dicit, erro, valeo, absolvĕris, scribĕre, scribe, scribi, scribĭtur, noli vetāre, veto, doceor, nota bene, nolīte punīre, notāri, legit, legĭtur, audi, accusamĭni, vale, habent, facĭtis, salvēte, debes, pellor, debēmus, amor, condemnāmur.
7.Образуйте от глаголов все виды причастий:
а) причастиянастоящеговременидействительногозалога; б) причастияпрошедшеговременистрадательногозалога; в) причастиябудущеговременидействительногозалога:
probo, āvi, ātum, āre; moneo, ui, ĭtum, ēre; divĭdo, vīsi, vīsum, ĕre; audio, īvi, ītum, īre.
8.Образуйте от глаголов Gerundium и Gerundivum, переведите полученные формы на русский язык:
vivĕre, obligāre, recuperāre, discĕre, referre, eligĕre, docēre, audīre.
9.Сделайтеграмматическийразбортерминов, переведите: rei vindicatio; ius gentium; capĭtis deminutio; ad referen-
dum; culpa in eligendo; delictum privātum; ex iustā causā; ius est ars boni et aequi; contra tabŭlas; in dubio abstĭne; tertium non datur; corpŏre et anĭmo; persōna sui iuris; actio in persōnam; corpus iuris civīlis; mores maiōrum; mutātis mutandis.
10. Образуйте от прилагательных сравнительную и превосходную степени сравнения:
211
gracĭlis, e; bonus, a, um; audax, ācis; humĭlis, e; laetus, a, um; utĭlis, e; liber, ĕra, ĕrum; modestus, a, um; mollis, e; malus, a, um; magnus, a, um; idoneus, a, um.
11. Переведите:
1.Iudex damnātur cum nocens absolvĭtur.
2.Iudĭci bene iudicandi omnes honōres tribuunt.
3.Res iudicāta pro veritāte habĕtur.
4.Fides servanda est.
5.Concordāre leges legĭbus est optĭmus interpretandi modus.
6.Divortium dicĭtur a divertendo, quia vir divertĭtur ab uxōre.
7.Vivĕre tota vita discendum est.
8.Pacta quae turpem causam contĭnent non sunt observanda.
9.In omnĭbus, maxĭme tamen in iure aequĭtas spectanda est.
10.Ignorantia iudĭcis est calamĭtas innocentis.
11.Adversus pericŭlum naturālis ratio permittit se defendĕre.
12.Iuris prudentia est divinārum atque humanārum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia.
13.Inter servos et libĕros matrimonia contrăhi non possunt.
14.Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuĕre.
15.Sine legĭbus nulla est civĭtas, nam civĭtas legĭbus continetur.
16.Frustra negat, qui in medio crimĭne deprehendĭtur.
17.Sapientia ars bene vivendi putanda est.
18.Non domo domĭnus, sed domĭno domus honestanda est.
19.Nihil sine ratiōne faciendum est.
20.Ave, Caesar, moritūri te salutant.
21.Galliā sub signo Caesăris “divĭde et impĕra” expugnāta, multae gentes in potestātem Romānam subiectae sunt.
22.Te absente, consilium finītum est.
23.Terrā mutatā, non mutantur mores.
24.Id mihi, mutātis mutandis, convĕnit.
25.Ea, quae ex hostĭbus capiuntur, naturāli ratiōne nostra fiunt (Gai.).
212
26.Castrense peculium est, quod in castris adquirĭtur vel quod proficiscenti ad militiam datur (Paul.)
27.More Romāno dies a media nocte incĭpit et sequentis noctis media parte finītur (Paul.).
28.Receptōres adgressōrum itemque latrōnum eādem poenā adficiuntur, quā ipsi latrōnes (Paul.).
29.Neque furiōsus neque furiōsa matrimonium contrăhi possunt; sed contractum matrimonium furōre non tollĭtur (Paul.).
30.Libertōrum intestatōrum heredĭtas primum ad suos herēdes pertĭnent, deinde ad eos, quorum liberti sunt, velut patrōnum, patrōnam liberosve patrōni (Ulp.).
12.Прочитайте и переведите текст:
Summarium historiae iuris Romani
Iura popŭli Romāni sunt notissĭma omnium artium praeclarōrum antiquitātis. Ius Romānum orīgo ex lege duodĕcim tabulārum capit. Leges duodĕcim tabulārum (LXIIT) saecŭlo quinto ante nostram aeram a decemviris edĭtae sunt. Decemviri bene mores maiōrum atque leges Solōnis scrivērunt. Nota est regŭla — “mos legem regit”. Verbum “ius” de “iustitia” orītur (Paul.). Iustitia velut aequĭtas est (Ulp.). Celsus docet: “Ius est ars boni et aequi”.
Iura popŭli Romāni divīsa sunt in ius publĭcum et ius privātum. Ius naturāle est commūne omnium homĭnum et animalium, ius gentium commūne omnium iure gentium fit.
Cives, Latīni et peregrīni libĕri sunt. Libertīni, qui ex servitūte manumissi sunt.
Ius civīle ex legĭbus, plebiscītis, senātus consultis, decrētis princĭpum, responsis iuris prudentium orītur. Praecepta iuris haec sunt: honeste vivĕre, nemĭnem laedĕre, suum cuīque tribuĕre (Ulp.).
Pater historiae iuris Romāni est Gaius, clarissĭmus iuris prudens. Institutiōnum iuris civīlis commentarii quattuor anno
213
MCCMXVI aperti sunt. In “Institutionĭbus” Gaii legĭmus de fontĭbus iuris Romāni, sententiis vetĕrum de persōnis, de rebus et de actionĭbus.
Italia est patria iurisprudentiae. Iurisprudentia Romae temporĭbus imperatorĭbus florēbat. Qui consuluntur dictōres iurisprudentes nominabantur. Praxis iudĭcum interpres legum erat.
Iurisprudentia ex usu, responsis prudentium iurĭbus respondendi constābat. Cognoscĭmus nomĭna et opĕra multōrum auctōrum — Gaius, Celsus, Iuliānus, Paulus, Pomponius, Papiniānus, Ulpiānus etc.
Romae duae scholae notae sunt — Sabiniāni et Proculiāni. Summa summārum historiae iuris Romāni ex quartā parte
consistit: Institutiōnes, Digesta (seu Pandectae), Codex Iustinianeus, Novellae (aut Leges).
Ius Romānum Eurōpa percipĭtur. Invia est in ius Romānum via sine linguā Latīnā.
Комментарии:
scrivērunt — см. scribo — прош. законч. вр. Perfectum; florēbat — см. floreo — прош. незаконч. вр. Imperf.; erat — см. sum, fui, -, esse — прош. вр. Imperf.; constābat — см. consto — прош. незаконч. вр. Imperf.; nominabantur — см. nomĭno — прош. незаконч. вр. Imperf.
Повторение юридических терминов
№ 1
Не идти вперед, значит идти назад — non progrĕdi, sed regrĕdi.
Надежда на возвращение (вещи) — spes recuperandi. Общественное судебное дело — causa publĭca.
Силу можно отражать силой — vim vi repellĕre licet. Непредвиденный случай — casus improvīsus.
Третьего не дано — tertium non datur.
214
Среди отсутствующих — inter absentes.
Дозволено — approbātur. Вещный иск — actio in rem.
Один свидетель — не свидетель — testis unus — testis nullus.
№ 2
Ничья вещь — res nullīus.
Опасность в промедлении — pericŭlum est in mora. Обычаи предков — mores maiōrum.
Власть над собой — высшая власть — imperāre sibi maxĭmum imperium est.
Запрещаю — veto.
В намерении и предмете — corpŏre et anĭmo. Будет решено в будущем — solvendum in futūro.
О вкусах не спорят — de gustĭbus non est disputandum. Лицо своего права — persōna sui iuris.
Без завещания — ab intestato.
№ 3
Вещи в торговом обороте — res in commercio.
Присомнении— болеемягкоерешение— in dubio mitius. Без причины, без правового основания — sine causa. Юридически — de iure.
Сенат и римский народ — senātus populusque Romānus.
Исключительное право — ius singulāre.
Осуждаю — condemno. Кому выгодно? — cui prodest?
Чьявыгода, тогоириск— cuius commŏdum, eius pericŭlum.
Никакого преступления, никакого наказания, если они не предусмотрены законом — nullum crimen, nulla poena sine lege.
№ 4
Изменения к худшему — reformatio in peius.
215
Штрафной иск — actio poenālis.
Добросовестно — bonā fide.
Незнание (закона) — не довод — ignorantia non est argumentum.
Никогда не следует отчаиваться — nil desperandum. Тем самым — eo ipso.
По закону — ex lege.
Когда двое сражаются, третий радуется — duōbus certantĭbus tertius gaudet.
Против факта не дается доказательство — contra factum non datur argumentum.
Оправдываю — absolvo.
№ 5
Неосторожность — culpa levissĭma.
Иск по аналогии — actio utĭlis.
Ошибатьсясвойственночеловеку— errāre humānum est. По обычаю — ex more.
Фактически — de facto.
Трое составляют коллегию — tres faciunt collegium. Частное право — ius privātum.
Всеобщее согласие — consensus omnium.
От собственного имени — in propria persōna. Правосудие — это основа государства — iustitia —
fundamentum regni.
№ 6
Право истребования — ius vindicandi.
Чем выше власть, тем меньше свободы — in maxĭma potentia minĭma licentia.
Каждому свое — suum cuīque. Ноксальный иск — actio noxālis.
Против закона — contra legem.
Тема для обсуждения — materia tractanda.
По обязанности — ex officio.
216
При сомнении — воздержись — in dubio abstĭne. С точки зрения закона — de lege ferenda.
Быстрее, выше, сильнее (девиз Олимпийских игр) — altius, citius, fortius.
№ 7
Обман ведет к недействительности сделки — fraus omnia corrumpit.
Против документа — contra tabŭlas.
На основании опыта (из последующего) — a posteriōri. Условие, без которого нельзя обойтись — conditio, sine
qua non.
Разделяй и властвуй! — Divĭde et impĕra! Специальный закон отменяет действие главного — lex
speciālis derŏgat generāli.
Вещи вне торгового оборота — res extra commercium. Суров закон, но это закон — dura lex, sed lex.
С сохранением права — salvo iure. Спрашивается (сомнительно) — quaerĭtur.
№ 8
Мира следует добиваться — pax quaerenda est. Через формулы — per formŭlas.
Свободное решение — arbitrium libĕrum.
Давать, делать, предоставлять — dare, facĕre, praestāre.
Лицо своего права — persōna sui iuris. Легкая вина — culpa levis.
Недобросовестно — malā fide.
Бремя доказательства — onus probandi.
На доследование — ad melius inquirendum. Ты мне — я тебе — tu mihi, ego tibi.
№9
Встадии зарождения — in statu nascendi.
217
Лицо чужого права — persōna aliēni iuris.
Первый заявитель — prior petens.
В ответ на упорство — in contumatiam.
Падение лучшего — самое худшее падение — corruptio optĭmi — pessĭma.
Присутствие которых достаточно — praesentia quorum suffĭcit.
Военный пекулий — peculium castrense. Право владения — ius possidendi.
Давать ответы, собирать документы, выступать в су-
де — respondēre, cavēre, agĕre.
Ни дня без строчки — nulla dies sine linea.
№ 10
Судья — это говорящий закон — iudex est lex loquens. Законы двенадцати таблиц — leges duodĕcim tabulārum. Освобождение от суда с оставлением в подозрении —
ab instantia.
Нельзя наказывать дважды за одно преступление — non bis in idem.
Под чужим именем (скрытно) — incognĭto. Жить — значит мыслить — vivĕre est cogitāre. На основании большинства — a potiōre.
Отцовская власть — patria potestas.
Принудительное право — ius cogens.
Из предыдущего (на основании ранее известного) — a priōri.
№ 11
Лучший свидетель — это сознавшийся ответчик — optĭmus testis — confĭtens reus.
«Лежачее» наследство — heredĭtas iacens.
Образ жизни — modus vivendi.
Грубая небрежность — culpa lata. Право народов — ius gentium.
218
То есть — id est (hoc est).
Доказательства взвешивают — argumenta ponderantur. Быть в другом месте (в момент преступления) — alĭbi.
Злой умысел — dolus malus.
Юридически — de iure.
№ 12
Уменьшение правоспособности — capĭtis deminutio. Частное судебное дело — causa privāta.
Никто не рождается мастером — nemo nascĭtur artĭfex. Нежелающему не оказывается благодеяние — invīto
beneficium non datur.
Повод к войне — casus belli.
Право пользования вещью и доходами от нее — ususfructus.
Римское право — ius Romānum.
Рабы — это вещи — servi res sunt. Вещный иск — actio in rem.
Без гнева и пристрастия — sine ira et studio.
№ 13
При сомнении в пользу подсудимого — in dubio pro reo.
Свод права — corpus iuris.
Познай самого себя — nosce te ipsum.
Я верю — credo.
Непреодолимая сила — vis maior.
Без сомнения — non est dubitandum.
Истребование вещи — rei vindicatio.
С возрастанием злодеяния возрастает и наказание — crescente malitia crescĕre debet et poena.
Никогда не ошибается тот, кто ничего не делает — nunquam errat, qui nihil agit.
Общее право — ius commūne.
219