КрынIцы гIсторыI БеларусI

(спроба гiсторыка-генетычнага

i кампаратыўнага вывучэння)

Навуковы рэдактар У. Н. Сідарцоў

Тэхнічны рэдактар І. П. Ціханава

Карэктар І. С.Александровіч

Падпісана да друку 10.05.99. Фармат 60х84 /16. Папера афсетная.

Друк афсетны. Ум. друк. арк. . Ул.-выд. арк. . Тыраж 1000 экз. Зак. .

Беларускі дзяржаўны універсітэт.

Ліцэнзія ЛВ № 315 ад 14.07.98.

220050, г. Мінск, пр. Ф. Скарыны, 4.

Надрукавана з арыгінал-макету заказчыка ў Выдавецкім цэнтры БДУ.

220030, г. Мінск, вул. Чырвонаармейская, 6.

ЗМЕСТ

Прадмова …………….………………………………………………………………………….3

Уводзіны ………………….……………………………………………………………………..4

I. Дакументальныя крынIцы

1. Заканадаўчыя дакументы ……….………………………………………………………..19

1.1. Агульная характарыстыка …………………………………..………………………....19

1.2. Матэрыялы заканадаўства зямель Русi IX – XIII ст. ..……………………………...19

1.3. Заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага …..……..…………………………...…20

1.3.1. Агульная характарыстыка …………………………………………………………...20

1.3.2. Прывiлеi, iх класiфiкацыя, роля прывiлеяў у працэсе афармлення саслоўных правоў магнатаў i шляхты ……………………………………………………………22

1.3.3. Судзебнiк Казiмiра IV, яго месца ў сiстэме развiцця заканадаўства Вялiкага княства Лiтоўскага …………………………………………………………………….24

1.3.4. Статуты (1529, 1566, 1588 гг.) як гiстарычная крынiца ………………………...25

1.3.5. Пастановы (канстытуцыi) сеймаў Вялiкага княства Лiтоўскага i Рэчы Паспалiтай ………………………………………………………………………………27

1.4. Заканадаўства Расiйскай iмперыi (канец XVIII – пачатак XX ст.) ……………….28

1.4.1. Агульная характарыстыка …………………………………………………………...28

1.4.2. Тыпы i вiды заканадаўчых дакументаў канца XVIII – пачатку XX ст. ………..30

1.4.3. Публiкацыi дакументаў заканадаўства Расiйскай iмперыi ……………………...32

1.5. Заканадаўчыя дакументы навейшага часу …………………………………………..35

1.5.1. Агульная характарыстыка …………………………………………………………...35

1.5.2. Асноўныя вiды заканадаўчых дакументаў навейшага часу ……………………..39

1.5.3. Асноўныя публікацыі дакументаў заканадаўства навейшага часу …………….44

1.5.4. Методыка аналiзу дакументаў заканадаўства ……………………………………..45

2. Актавыя матэрыялы ……………………………………………………………………...46

2.1. Агульная характарыстыка ………………………………………………………….….46

2.2. Вiды актаў ………………………………………………………………………………...47

2.3. Актавы фармуляр ………………………………………………………………………..47

2.4.Этапы развiцця актавых матэрыялаў ……………………………………………..….49

2.4.1. Актавыя матэрыялы Х – ХІІІ ст. («рускiя» акты) ………………………………..49

2.4.2. Актавыя матэрыялы перыяду ВКЛ (сярэдзіна ХІV – XVIII ст.) ………………..50

2.4.3. Методыка аналiзу актавага матэрыялу …………………………………………….53

3. Матэрыялы справаводства ………………………………………………………………55

3.1. Агульная характарыстыка ……………………………………………………………..55

3.2. Матэрыялы справаводства перыяду Вялікага княства Літоўскага (XIV – XVIII ст.). «Лiтоўская метрыка»………………………………………………………..56

3.2.1. Агульная характарыстыка …………………………………………………………...56

3.2.2. Канцылярыя ВКЛ i яе «кнiгi».Першапачатковы i сучасны склад «кнiг» …...57

3.2.3. Асноўныя этапы навуковага асваення i вывучэння «Лiтоўскай Метрыкi». Гiсторыя фонду «Лiтоўская Метрыка» (ЦДАСА РФ, № 389) …………………..63

3.2.4. Віды дакументавання і тэрміналогія Метрыкі ……………………………………65

3.2.5. Сеймавыя матэрыялы XVI – XVII ст. ………………………….…………………...66

3.2.6. Мытныя кнігі як крыніца для вывучэння сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі XIV – XVIII ст. ………………………………………………….66

3.3. Дакументы справаводства перыяду Расійскай імперыі …………………………...68

3.3.1. Агульная характарыстыка …………………………………………………………..68

3.3.2. Справаздачы губернатараў як крыніца па гісторыі Беларусі …………………..69

3.4. Дакументы справаводства савецкага часу …………………………………………..72

3.4.1. Агульная характарыстыка …………………………………………………………..72

3.4.2. Класіфікацыя …………………………………………………………………………..72

4. Эканоміка-геаграфічныя, гаспадарчыя і статыстычныя апісанні. Статыстычныя матэрыялы …………………………………………………………………………………….77

4.1. Агульная характарыстыка і этапы развіцця статыстычных матэрыялаў ……...77

4.2. Зараджэнне статыстыкі. Гаспадарчыя апісанні і дакументы фіскальнага ўліку насельніцтва XVI – XVIII ст. як матэрыялы статыстычнага характару …………….79

4.3. Эканоміка-геаграфічныя і гаспадарчыя апісанні, матэрыялы фіскальнага ўліку

канца XVIII – першай паловы ХІХ ст. …………………………………………………….83

4.3.1. Матэрыялы Генеральнага межавання і ваенна-тапаграфічныя апісанні канца XVIII – 60-х гг. ХІХ ст. ……………………………………………………………………….83

4.3.2. Інвентары памешчыцкіх маёнткаў першай паловы ХІХ ст. …………………….87

4.3.3. Матэрыялы рэвізій як гістарычная крыніца па гісторыі Беларусі …………….88

4.4. Статыстычныя крыніцы другой паловы ХІХ – пачатку ХХ ст. ………………….90

4.4.1. Статыстычныя ўстановы Расійскай імперыі, іх функцыі і структура ………...91

4.4.2. Дэмаграфiчная статыстыка …………………………………………………………..91

4.4.3. Статыстыка сельскай гаспадаркі …………………………………………………...95

4.4.4. Прамысловая статыстыка ……………………………………………………………98

4.5. Статыстычныя крыніцы навейшага часу …………………………………………..100

4.5.1. Арганізацыя статыстычнага ўліку ………………………………………………...100

4.5.2. Дэмаграфічная статыстыка …………………………………………………………102

4.5.3. Статыстыка сельскай гаспадаркі ………………………………………………….105

4.5.4. Статыстыка прамысловасці ………………………………………………………..109

ІІ. Апавядальныя крыніцы

1. Летапісы і хронікі ………………………………………………………………………...114

1.1. Агульная характарыстыка ……………………………………………………………114

1.2. Этапы летапiсання на Беларусi ………………………………………………………114

1.3. «Аповесць мiнулых гадоў» як гiстарычная крынiца ……………………………..115

1.4. Узнiкненне мясцовых летапiсных цэнтраў. Полацкi летапiс …………………….117

1.5. Лацiнамоўныя хронiкi XII – XIII ст. як крынiцы па гiсторыi Беларусi ………...117

1.6. Cагi як гiстарычная крынiца …………………………………………………………118

1.7. Беларускае летапiсанне XV – XVI ст. ………………………………………………..119

1.7.1. Агульная характарыстыка. Класiфiкацыя ……………………………………….119

1.7.2. І беларуска-літоўскі звод («Летапiсец вялiкiх князёў лiтоўскiх»), гiсторыя яго стварэння, крынiцы i склад …………………………………………………………120

1.7.3. ІІ беларуска-лiтоўскi звод …………………………………………………………...122

1.7.4. ІІІ беларуска-літоўскі звод («Хронiка Быхаўца»). Методыка аналiзу легендарных частак летапiсаў ………………………………………………………123

1.8. Асаблiвасцi летапiсання XVII – XVIII ст. на Беларусi …………………………….124

2. Мемуарная лiтаратура …………………………………………………………………...125

2.1. Агульная характарыстыка ……………………………………………………………125

2.2. Этапы развіцця мемуарнай літаратуры на Беларусі ……………………………...127

2.3. Гісторыка-мемуарная літаратура другой паловы XVI – XVIІ ст. як крыніца па гісторыі Беларусі ……………………………………………………………………….129

2.4. Мемуарная лiтаратура XVIII ст. ……………………………………………………..133

2.5. Літаратура падарожжаў як гістарычная крыніца. Запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў аб Беларусі XVI – XVIII ст. …………………………………………133

2.6. Мемуарная лiтаратура XIX – пачатку XX ст. ………………………………………135

2.7. Мемуарная літаратура навейшага часу ……………………………………………..137

3. Літаратурныя і публіцыстычныя творы як гістарычныя крыніцы …………...…143

3.1. Агіяграфічныя крыніцы …………………………………………………...………….144

3.2. Лiтаратурныя i публiцыстычныя творы XI – XIII ст. …………………………….147

3.3. Публiцыстычныя творы XVI – XVIII ст. ……………………………………………148

3.4. Публiцыстычныя творы XIX – XX ст. ………………………………………………152

4. Эпiсталярныя крынiцы ………………………………………………………………….152

5. Перыядычны друк як спецыфічная сістэма гістарычных крыніц ………………..156

5.1. Агульная характарыстыка ……………………………………………………………156

5.2. Этапы развiцця перыядычнага друку на Беларусi ………………………………..158

ДАДАТАК

Праграма курса «Крыніцазнаўства гісторыі Беларусі» ……………………………….165

Літаратура ……………………………………………………………………………………172

Публікацыі крыніц ………………………………………………………………………….182

i Соловьев С.М. Избранные труды. Записки. М., 1983. С.215 – 216.

ii Ключевский В.О. Письма. Дневники. Афоризмы и мысли об истории. М., 1968.

iii Пронштейн А.П., Задера А.Г. Методика работы над историческими источниками: Учеб.-метод.пособие. М., 1977; Пушкарев Л.Н. Классификация русских письменных источников по отечественной истории. М., 1975.

iv Источниковедение истории СССР / Под ред. И.Д.Ковальченко. М., 1981. С. 8.

v Шмидт С.О. Путь историка: Избр. труды по источниковедению и историографии. М., 1997.

vi Клейн Л.С. Археологические источники. Л., 1978.

vii Спосаб напісання, нягледзячы на блізкасць моў, у перыяд XIV – XVIII ст. істотна адрозніваўся. Гл.: Куль-Сяльверстава С.Я. Беларуская палеаграфія. Гродна, 1996; Тихомиров М.Н., Муравьев А.В. Русская палеография. М., 1982.

viii Гл.: Мова беларускай пісьменнасці XIV – XVIII ст. Мн., 1988.

ix Загорульский Э.М. Генеалогия полоцких князей Изяславовичей. Мн., 1994.

x Гл. Ходзін С.М. Летапісанне на Беларусі // Беларускі гістарычны часопіс. 1997. № 2.

xi Гл.: Полоцкие грамоты XIII – начала XVI в. Ч.1. М., 1974.

xii Падрабязны аналіз крыніц заканадаўчых дакументаў гл.: Юхо І.А. Крыніцы беларуска-літоўскага права. Мн., 1991.

xiii Гл.: Ясинский М. Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства. Киев, 1889.

xiv Гл.: Старостина И.П. Судебник Казимира 1468 г. // Древнейшие государства на территории СССР. М-лы и исследов. 1988 – 1989 гг. М., 1991. С.170 – 345.

xv Статут Великого княжества Литовского 1529 г. Мн., 1969.

xvi Временник Императорского Московского общества истории и древностей Российских. Кн. 23. М., 1855.

xvii Статут Вялiкага княства Лiтоўскага 1588: Тэксты, даведнiк, каментарыi. Мн., 1989.

xviii Канстытуцыя Рэспублiкi Беларусь 1994 г. (са зменамi i дапаўненнямi). Мн., 1997. С.24. Арт.85.

xix Гл.: Каштанов С.М. Очерки русской дипломатики. М., 1970.

xx Гл.: Щапов Я.Н. Княжеские уставы и церковь в Древней Руси XI – XIV вв. М., 1972.

xxi АЗР. Т.1. Спб.,1846. С.191.

xxii Аб прыватных актах у старажытнай Русі гл.: Валк С.Н. Начальная история древнерусского частного акта // Вспомогательные исторические дисциплины. М.; Л., 1937. С. 285 – 318; Тихомиров М.П. О частных актах в древней Руси // Исторические записки № 17. М., 1945.

xxiii АЗР. Т.1. Спб., 1846. С.21.

xxiv Гл.: Довнар-Запольский М. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Т. 1. Киев, 1901.

xxv АЗР. Т.1. N 43. С. 57,58; N 82. С. 103.

xxvi Амаль усе яны змешчаны ў зборнiку дакументаў «Полоцкие грамоты XIII – начала XVI вв.»: В 4 ч. М., 1977 – 1980.

xxvii Цікавым у сэнсе пастаноўкі пытання з’яўляецца артыкул: Зимин А.А. О методике актового источниковедения в работах по истории местного управления России первой половины XVI в. // Вопросы архивоведения. № 1. М., 1962. С. 33 – 46.

xxviii Гл.: Галенченко К. Я. Неизвестный реестр метрики Великого княжества Литовского в собрании П. П. Дубровского // Книга в Белоруссии: Книговедение, источники, библиография (сб. статей). Мн., 1981.

xxix Гл.: Довнар-Запольский М. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах. Т. 1. С.29.

xxx Кампаратыўнае вывучэнне мытных кніг гл.: Каун С.Б. Мытные и таможенные книги ВКЛ и России XVI – XVIII вв. (результаты сравнительного анализа) // Гістар. крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і выкладання: М-лы да Міжнар. нав.-прак. канф. Мн., 1998.

xxxi Падрабязны агляд гэтых груп гл.: Селунская Н.Б., Бородкин Л.И., Григорьева Ю.Г., Пет- ров А.Н. Становление российского парламентаризма начала ХХ века. М., 1996. С.127 – 132.

xxxii Гл.: Дятлова Н.П. Отчеты губернаторов как исторический источник // Проблемы архивоведения и источниковедения. Л., 1964.

xxxiii Некаторыя даследчыкі адносяць да гэтай групы таксама кантракты, дамовы, працоўныя пагадненні (гл. Источниковедение истории СССР. М., 1981. С. 399), якія, на наш погляд, маюць рысы актавых матэрыялаў.

xxxiv НАРБ, ф. 4. Воп. 2, спр. 44, л. 69.

xxxv Гл.: Перспективный план развития сельского и лесного хозяйства БССР на 1925/26 – 1929/30 гг. (Утвержден правительством). Мн., 1927.

xxxvi Пичета В.И. Аграрная реформа Сигизмунда Августа в Литовско-Русском государстве. М., 1958. С.184.

xxxvii Гл. выд.: Писцовая книга Пинского и Клецкого княжеств, составленная пинским старостою Станиславом Хвальчевским в 1552 – 1555 гг. Вильно, 1884.

xxxviii Бона Сфорца, жонка Жыгiмонта I Старога, атрымала гэтыя землi ад мужа ў пажыццёвае валоданне. Дарэчы, усе прывiлеi, атрыманыя Бонай на землi i гарады, сабраныя ў ЦДАСА (Лiтоўская метрыка, кнiгi публiчных спраў).

xxxix Писцовая книга бывшего Пинскаго староства, составленная по повелению короля Сигизмунда Августа в 1561 – 1566 гг. минским и кобринским старостою Лаврином Войною. Вильно, 1874.

xl Писцовая книга Гроденской экономии с прибавлениями. Ч.1–2. Вильно, 1881–1882.

xli Источниковедение истории СССР. М., 1981. С.120 – 134.

xlii Гл.: Копысский З.Ю. Источниковедение аграрной истории Белоруссии. Мн., 1978.

xliii Гл.: Инвентари магнатских владений Белоруссии XVII – XVIII вв. Владение Смаргонь. Мн., 1977 і інш.

xliv Гл.: Козловский П. Г. Магнатское хозяйство Белоруссии во второй половине XVIII в. Мн., 1974.

xlv Голубеў В.Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI – XVIII ст. Мн., 1992. С.19.

xlvi Складанасці на гэтым шляху і вопыт апрацоўкі можна знайсці ў манаграфіі: Лойка П.А. Прыватнаўласніцкія сяляне Беларусі. Эвалюцыя феадальнай рэнты ў другой палове XVI – XVIII ст. Мн., 1991.

xlvii Гл.: Анiшчанка Я.К. Камеральнае апiсанне – крынiца па сацыяльна-эканамiчнай гiсто-рыi Усходняй Беларусi (1772 – 1774) // Весцi АН БССР. Серыя грамад. навук. 1998. № 3.

xlviii Падрабязней гл.: Улащик Н. Н. Введение обязательных инвентарей в Белоруссии и Литве // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы. Таллин, 1959.

xlix Гл. публікацыі: Коневодство в 60 губерниях Европейской России и Кавказа по данным военно-конских переписей 1900 – 1906 гг.» (Спб., 1907); а таксама зборнік «Состояние скотоводства в России» (звесткі з 1864 г. недакладныя, істотна зменшана колькасць жывёлы).

l Звод дадзеных аб пасяўных плошчах па 50 губернях Еўрапейскай Расіі за 9 год (1881, 1887, 1893 – 1899) апублікаваны ў «Временнике ЦСК» (1901 г., № 48). З 1910 г. сталі выдавацца кожны год «Предварительные сведения о площадях посе-вов зерновых хлебов и других важнейших полевых растений» (Спб., соотв. год).

li Публікацыі гэтых звестак у выданнях «18-й год в сельскохозяйственном отношении по материалам, полученным от хозяев» ахопліваюць перыяд з 1881 па 1915 гг.

lii Гл. штогоднюю публікацыю «Обзор внешней торговли России по европейским и азиатским границам».

liii Гл. наступныя публікацыі: да 1898 г. – «Отчеты департамента неокладных сборов»; 1899 – 1916 – штогадовае выданне Міністэрства фінансаў «Статистика производств, облагаемых акцизом». Фармуляр публікацыі меў свой пералік паказчыкаў па кожнай вытворчасці (цукровая, вінакурная, запалкавая і г. д.), таму дадзеныя супастаўныя толькі ў рамках адной вытворчасці.

liv Матэрыялы перапісу 1900 г. апублікаваныя ў выданні «Статистические сведения о фабриках и заводах по отношению к производствам, не обложенным акцизом за 1900 год» (Спб., 1903). Матэрыялы перапісу 1908 г. прадстаўлены ў выданні «Статисти-ческие сведения по обрабатывающей фабрично-заводской промышленности Российс-кой империи за 1908 год» (Спб., 1912). Матэрыялы абследавання 1910 – 1912 гг. былі апублікаваныя ў выглядзе 12 выпускаў (па колькасці галін) і спецыяльнага выпуску «Общие итоги» пад назвай «Фабрично-заводская промышленность Европейской России в 1910 – 1911 гг.». (выд. у 1914 – 1915 гг.).

lv «Список фабрик и заводов Европейской России» (Спб., 1903); «Список фабрик и заводов Российской империи 1908 г.» (Спб., 1912).

lvi Сярод іх вылучаецца даведнік «Фабрично-заводские предприятия Российской империи» у 2 выданнях (1 выд. Спб., 1909), (2 выд. Пг., 1914).

lvii Гл.: Машихин Е. А., Симчера В. М. Статистические публикации в СССР. Библиографический указатель. М., 1975.

lviii Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 г. СССР (сводный том). М., 1962; Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года: Белорусская ССР. М., 1963.

lix Итоги Всесоюзной переписи населения 1970 г. Т. I – VII. М., 1972 – 1974: т. І. Численность населения СССР, союзных и автономных республик краев и областей. М., 1972; т. ІІ. Пол, возраст и состояние в браке населения СССР, союзных и автономных республик, краев и областей. М., 1972 і г. д.

lx Население СССР. М., 1990; Возраст и состояние в браке населения СССР. М., 1990; Семья в СССР. М., 1990 i г. д.

lxi Гл.: «Инструкции для разработки материалов гнезд динамического обследования 1927 г.» і адпаведныя інструкцыі (М., 1929).

lxii Статистический ежегодник за 1924 – 25 гг. Вып. ІІ. Ч.І. Минск, 1926; Статистический ежегодник за 1925 – 1926 гг. Минск, 1926, Белорусская ССР в цифрах. К 10-летию существования БССР. 1919 – 1929. Минск, 1929 i iнш.

lxiii Гл.публікацыі: Население, посев, скот, птица и сельскохозяйственный инвентарь в 1923/24 гг. М., 1926; Основные элементы сельскохозяйственного производства СССР за 1916 и 1923 – 27 гг. по частному сектору сельского хозяйства. М., 1930. У практычных адносінах для гісторыка больш цікавы выйшаўшы раней зборнік: Основные элементы и продукция сельского хозяйства СССР за 1925/26 – 1928/29 гг. с приложением хлебофуражного баланса за 1928/29 г. М., 1928.

lxiv Агляд фондаў цэнтральных архіўных устаноў. Гл.: Бокарев Ю.П. Бюджетные обследования крестьянских хозяйств 20-х годов // Вопросы истории. 1974. № 6. С. 37 – 48 (акрамя таго, гл. Фонды Наркамфіна і ЦСУ БССР).

lxv Колхозы СССР: Статистический справочник. М.: ЦСУ СССР, 1929; Калгасы БССР (папярэднія вынікі абследаванняў у 1928 і 1929 гг.). Мінск, ЦСУ, 1929 і г. д.

lxvi Труды ЦСУ, т. XXXVI, вып. 1 – 2, 3.

lxvii У якасці дадатку да публікацыі часта выкарыстоўваюць работу М. Я. Вараб’ёва «Фабрично-заводская промышленность 1913 – 1918 гг.» (Труды ЦСУ, т. XXVI, вып.1 – 2), якая, аднак, мае шэраг недахопаў.

lxviii Яны захоўваюцца ў ЦДАНГ РФ, ф.1562, воп. 5.

lxix Публікацыя гэтых дадзеных знаходзіць адлюстраванне ў часопісе «Веснік статыстыкі».

lxxПадрабязней гл.: Гуревич А.Я. История и сага. М., 1972; «Эдда» и сага. М., 1979.

lxxi Цыт. па: Джаксон Т.Н. Исландские королевские саги как источник по истории древней Руси и ее соседей // Древнейшие государства на территории СССР. М-лы и исследования. 1988 – 1989 годы. М., 1991. С.124.

lxxii Джаксон Т.Н. Исландские королевские саги о Восточной Европе. М., 1993; Лященко А.И. «Egmundas Saga» и русские летописи // Известия АН СССР. VI серия. 1926. Т.20. № 12. С.1061 – 1086 i iнш.

lxxiii Гл.: Заяц Ю.А. Полоцкие события Саги об Эйдмунде // Полоцкий летописец. № 1(2). Полоцк, 1993. С. 5 – 10.

lxxiv Для вывучэння агульнарускай часткі істотную цікавасць уяўляюць наступныя працы: Греков И.Б. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы XIV – XVI вв. М., 1963; Насонов А.И. История русского летописания XI – начала XIII вв. М., 1969; Яцимирский А.И. Григорий Цамблак. Очерк жизни и деятельности. М., 1908.

lxxv Чамярыцкі В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мн., 1969.

lxxvi Палемiку наконт назвы гл.: Вайтовiч Н.Т. Баркулабаўскi летапiс. Мн., 1977.

lxxvii У дадзеным параграфе разглядаюцца толькi пiсьмовыя крынiцы. Мемуары ў шырокiм сэнсе ўключаюць не толькi пiсьмовыя тэксты, але таксама i фоназапiсы. Паняцце «мемуарная лiтаратура» апошнiх не ўключае.

lxxviii На дадзеным этапе працы нам падаецца немагчымым лепш напiсаць па гэтым пытанні, чым гэта зрабiў А. Мальдзiс у сваёй выдатнай працы «Беларусь у люстэрку мемуарнай лiтаратуры XVIII ст.». Мн., 1982.

lxxix Гл.: Севергин В.М. Записки путешествия по западным провинциям Российского государства. Спб., 1803 (1804); Платон. Путешествие высокопреосвященнейшего Платона, митрополита московского ... в Киев и по другим российским городам в 1804 г. Спб., 1814; i iнш.

lxxx Лажечников И.И. Походные записки русского офицера. М., 1820 (перавыдадзена ў 1836 г.).

lxxxi Гл.: Жданов М.П. Путевые записки по России в двадцати двух губернях. Спб., 1843; Щукин Н.С. Заметки о Белоруссии // Журнал министерства внутренних дел. 1846. № 4; Шишкина О.П. Заметки к воспоминаниям русской путешественницы по России в 1845 году. Спб., 1848; Захаров И.Д. Путевые записки русского художника... Спб., 1854; Мацкевич Д. Путевые заметки. Киев, 1856 i iнш. Падрабязней гл.: Дорошкевич В. Как открывали Белоруссию // Неман. 1976. № 10.

lxxxii Падрабязней гл.: Швед В. З дзекабрыстамi праз Беларусь // Беларусь. 1990. № 2.

lxxxiii Напрыклад, успаміны А.Я.Розена былі выдадзены толькi ў 1907 г. Гл.: Розен А. Е. Записки декабриста. Спб., 1907, а таксама фундаментальнае выданне: Восстание декабристов (Материалы и документы). Т.1 – 12. М.; Л., 1925 – 1969.

lxxxiv Гл.: Жиркевич И.С. Записки генерала Ивана Степановича Жиркевича // Русская старина. 1890. Т.67. Август. С. 234 – 235; Чебодько А. Из воспоминаний об унии в Белоруссии в начале XIX века // Русский архив. 1903. Ч.3. № 12. С. 537 – 544; i iнш.

lxxxv Гл.: Луцкевiч А. Дзённiк // Полымя. 1991. № 4 – 5.

lxxxvi Гл.: Савецкая Беларусь ва ўспамінах сучаснікаў. Анатаваны паказальнік мемуарнай літаратуры. 1917 – 1972. Мн., 1993.

lxxxvii У якасці прыкладу можна прывесці зборнік: 1917 год в деревне. М.; Л., 1929.

lxxxviii Памяці Івана Луцкевіча ў першыя ўзгодкі смерці яго. Вільня, 1920.

lxxxix Прыкладам апошняга можа служыць твор: А.Луцкевіч. За дваццаць пяць гадоў. Вільня, 1928.

xc Прыкладам з'яўляецца кніга: Панамарэнка П.К. Партызанскі рух у Вялікай Айчыннай вайне. М., 1943.

xci Падрабязней гл.: Курков И.И. Анкета как исторический источник (На материалах «опросных листов для возвратившихся на Родину из германской неволи»)// Гістарычныя крыніцы: праблемы класіфікацыі, вывучэння і выкладання. Мінск, 23 – 24 красавіка 1998 г. Матэрыялы да Міжнарод. навук.-практ. канф. Мн., 1998.

xcii Калинин П.З. Партизанская республика. 3 изд. Мн., 1973.

xciii В Принёманских лесах. Воспоминания партизан и подпольщиков. Мн., 1975; Лещеня С. К. С паролем горкома. Мн., 1991; Ромма Ф. Мужала молодость в боях. Записки секретаря подпольного обкома комсомола. Мн., 1974; Мазуров К. Т. Незабываемое: О деятельности подпольных комсомольских организаций в годы Великой Отечественной войны. Мн., 1984; і інш.

xciv Партийное подполье Белоруссии. 1941 – 1944. Минская область и Минск. Страницы воспоминаний. Мн., 1984; Партийное подполье Белоруссии. 1941 – 1945. Страницы воспоминаний. Витебская, Могилевская, Гомельская, Полесская области. Мн., 1985.

xcv Баграмян И.Х. Так начиналась война. М., 1971; Буг в огне. Мн., 1970; Жуков Г. К. Воспоминания и размышления. М., 1974; Руссиянов И.Н. В боях рожденная. М., 1982.

xcvi Киселев К.В. Записки советского дипломата. М., 1974; Киселев К.В. Впечатления, встречи. Записки советского дипломата. Мн., 1980.

xcvii Белорусская ССР на международной арене. М., 1964, і інш.

xcviii Рассвет над Неманом. Мн., 1982, і інш.

xcix Орехво Н.С. Дела и люди КПЗБ. Воспоминания. Мн., 1983.

c Жизнь, отданная борьбе, 2 изд., испр и доп. Мн., 1983; Корж Е. С. Вся жизнь – отчизне: О командире Минского партизанского соединения В. З. Корже. Мн., 1984; Секретарь обкома: воспоминания и документы о Ф. М. Языковиче; Успаміны пра Янку Купалу. Мн., 1982; Успаміны пра Якуба Коласа. Мн., 1982; Успаміны пра Цішку Гартнага. Мн., 1984, і інш.

ci Рагуля В. Успаміны. Мн., 1993 (друк. па выданні: Успаміны. Нью-Ёрк, 1957).

cii Малецкі Я. Пад знакам пагоні. Успаміны. Таронта, 1976.

ciii Гарт. З успамінаў пра Саюз Беларускіх Патрыётаў (Глыбокае, Паставы. 1945 – 1947). Менск: Наша Ніва, 1997.

civ Многiя лiтаратуразнаўцы выкарыстоўваюць гэты тэрмiн менавiта ў апошнiм сэнсе. Гл., напр.: Кiсялёў Г.В. Ад Чачота да Багушэвiча. Мн., 1994.

cv Гл.: Кнiга жыцiй i хаджэнняў / Уклад., прадм. i каментарыi А.Мельнiкава. Мн., 1994.

cvi Блок М. Апология истории, или ремесло историка. М., 1980. С.38.

cvii Рыбаков Б.А. Петр Бориславович: Поиск автора «Слова о полку Игореве». М., 1991.

cviii Гл.: Любавский М.К. Кто был Михайло Литвин, написавший в первой половине XVI в. трактат «О нравах татар, литвинов и московитян»// Российская ассоциация научно-исследовательских институтов общественных наук: Уч. зап. Ин-та истории. М., 1929. Т. IV. С. 49 – 54; Ср.: Он же. Литовско-русский сейм. М., 1901. С. 426, 436. Прим. 24,746. Приложения. С. 88, 97, 263.

cix Гл.: Охманьский Е. Михалон Литвин и его трактат «О нравах татар, литовцев и московитян» середины XVI в. // Россия, Польша и Причерноморье в XV – XVIII вв. М., 1979. С. 87 – 117; Дмитриева М.В., Старостина И.П., Хорошкевич А.Л. Михалон Литвин и его трактат // Михалон Литвин. О нравах татар, литовцев и московитян. М., 1994 г. С. 6 – 55.

cx Падрабязна гл.: Коршунов А. Афанасий Филиппович. Жизнь и творчество. Мн., 1965.

cxi У параграфе акрэслены толькi падыходы да пытання, паколькi гiсторыя i змест найбольш вядомых публiцыстычных твораў разглядаюцца ў агульным курсе гiсторыi.

cxii Гл.: Публицистика белорусских народников. Мн., 1983.

cxiii Гл.: Выкарыстанне кантэнт-аналiзу: Методологические и методические проблемы контент-анализа. М.; Л., 1973; Миронова Т.П. Опыт применения контент-анализа при изучении общественного сознания доколхозного крестьянства // Перестройка в исторической науке и проблемы источниковедения и специальных исторических дисциплин: Тез. Докл. и сообщений. М., 1989.

cxiv Пасланнi, напiсаныя беларускiм паўуставам XVI ст., былi вывучаны С. Г. Вiленскiм (гл. яго працу: Послания старца Артемия. Одесса, 1906).

cxv Prohaska A. Archivum Domus Sapiehanae. Tomus I contenet codicem epistolarem 1575 – 1606. Lwow, 1892. F.XXXV+577.

cxvi Гл.: Кiсялёў Г.В. Ад Чачота да Багушэвiча / Праблемы крынiцазнаўства i атрыбуцыi беларускай лiтаратуры XIX ст. Мн., 1993.

cxvii Korespondencja filomatow (1817 – 1823) / Wybor i poracowanie M.Zielinska. Warsawa, 1989. S. 5.

cxviii Весцi АН БССР. Сер. грамад. навук. 1981. № 4. С. 121 – 126.

cxix Гл.: Почта маленького человека // Кабанов В.В. Источниковедение истории советского общества. Курс лекций. М., 1997.

cxx Ершова Э.Б. Исторические судьбы художественной интеллигенции Белоруссии (1917 – 1941). М., 1994.

cxxi Периодическая печать Белоруссии 1817 – 1916. Мн., 1960; Мархель У. Крынiцы памяцi. Старонкi беларуска-польскага лiтаратурнага сумежжа. Мн., 1990.

cxxii Выдатны аналiз гэтага выдання ажыццёўлены М. М. Улашчыкам. Гл.: Улащик Н. Н. Минские губернские ведомости как исторический источник // Проблемы источниковедения. М., 1959.

cxxiii Гл.: Зайцев М.С. Попытки учреждения неофициальной периодики в Белоруссии в годы первой революционной ситуации // История книги, источниковедение и библиотечное дело: Сб. науч. статей. Мн., 1984.

2