Бақылау сұрақтары:

1. БҰҰ бағыттары бойынша халықаралық ұйымдарға қандай ұйымдар жатады?

2. БҰҰ қоршаған орта жайындағы бағдарламасы- ЮНЕПке сипаттама беріңіз.

3. Еропалық экономикалық комиссия(ЕЭК) қандай ұйым?

4. Табиғи ресурстарды және табиғатты қорғаудың халықаралық одағына (МСОП) сипаттама беріңіз.

5. ЮНЕСКО бағдарламасы «Адам және биосфера» талдау жасаңыз.

6. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ВОЗ) қызметі қандай?

Негізгі әдебиеттер:

1.Байдельдинов Д.Л., Бекишева С.Д. Экологическое право РК. - Алматы, 2004.

2. Байделдинов Д.Л. Қазақстан Республикасының экологиялық құқығы. - Алматы, 2005.

3. Бринчук М.М. Экологическое право. - Москва: Юрист, 1998.

4. Бекшиева С.Д. Экологическое право РК. - Караганда, 2001.

5. Ерофеев Б.В. Экологическое право. - Москва, Новый юрист, 1998.

6. Культелеев С.Т. Экологическое право РК. Алматы, 2003.

7. Ә.Стамқұлұлы Ә. ҚР-ның экология құқығы. - Алматы: "Жеті жарғы", 1995.

8. Яковлев В.Н. Экологическое право. Кишинев, 1988.

 

Қосымша әдебиеттер:

 

9. 1995ж. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы.

10. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. - Алматы,2007.

11. 1997 ж. ҚР-ның "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" заңы. - Алматы, 1997.

12. 2003ж. ҚР-ның "Жер туралы" Кодексі. - Алматы, 2003.

13. 1996ж. ҚР-ның "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану  туралы" заңы. - Алматы, 2004.

14. 2003ж. ҚР-ның Су кодексі. - Алматы, 2003.

15. 2003ж. ҚР-ның Орман кодексі. - Алматы, 2003.

16. 2004ж. ҚР-ның "Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы" заңы. - Алматы, 2004.

Дәріс № 15

Тақырып: Қоршаған ортаның аймақтық проблемалары. Арал, Балхаш және Семей полигоны өңіріндегі (немесе Қазақстанның өзге де нақтылы аймақтарындағы) қоршаған ортаны қорғау проблемалары. Бүлінген экожүйелерді қалпына келтіру. Атмосфералық ауа, жер асты және жер беті суларының ластануының алдын-алу.

Радиоактивті қалдықтарды көму.

Жоспары:

1.Қазіргі Аралдың экологиясы және Арал маңындағы әлеуметтік- экологиялық мәселел

2.Балқаш өңірінің экологиялық мәселе

3.Каспий маңының экологиялық мәсел

4.Семей аймағының экологиялық мәселелері.

1. Қазіргі Аралдың экологиясы және Арал маңындағы

әлеуметтік- экологиялық мәселелер.

Арал теңізі ірі экологиялық апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі - 1066 км², тереңдігі - 30-60 м, тұздылығы - 10-12% болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген.

1966 жылдардан бастап Арал өңірін игеру қолға алынды. Осы аймақтағы игерілетін жер көлемі бұрынғыдан Өзбекстан мен Тәжікстан 1,5, Түрікменстанда 2,4, Қазақстанда 1,7 есеге өсті. Ал Амудария мен Сырдария бойындағы халықтың саны 1960-1987 жылдар аралығында 2,2 есеге артты. Халық санының өсуіне орай суға деген қажеттілік те артты. Осыған орай 1970-1980 жылдар аралығында аралға құйылатын су мөлшері азайды. Оның  негізгі себептері - антропогендік факторлар еді.

Аралға құятын екі ірі өзен - Әмудария мен Сырдария суын теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді суландыруға пайдалану. Бұл онсыз да булануы көп шөл зонасындағы теңіз суының тартылуына әкеп соқты.

Теңіз суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 га тоғай, жануарлар дүнесі жойылып, теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң шөлге айналды. Теңіздің тартылуынан мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды.

Оның үстіне ауылшаруашылығының басқа да салалары барынша дамыды. Өзен бойлары игеріліп, суды ысырапсыз пайдалану жүзеге асты. Мәселен, Аралға 1960-1965 жылдар арасында 44 мың м³, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Нәтижесінде, Арал теңізінің деңгейі 23 м-ге дейін төмендеп, оның су айдыны 30-200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40 %-ға дейін артты. Оның үстіне екі өзен бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10-15 есеге өсен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен жыл сайын айналаға зияндылығы өте жоғары 2 млн. тонна тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал апатына себеп болған факторларға:

-         жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу;

-         ауылшаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау;

-         суды өте көп қажает ететін күріш, мақта дақылдарын барныша көбейтіп жіберу;

-         жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдалнбау;

-         табиғат ресурстарын пайдаланудағы жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.

Осы аталған факторлар Арал теңізі экожүйесіндегі тіршілік атаулының экологиялық дағдарысқа әкелді. Бұл жағдайлар адам баласының қолдан істеген қателігі ретінде дүниежүзіне белгілі болды. Арал өңірінде атмосферада көмірқышқыл газының мөлшері 1860 жылдан 1955 жылға дейін 15 пайызға, ал 2000 жылға дейін 1950 жылғымен салыстырғанда 25 пайызға көбейді. Аралдың 66 мың шаршы шақырым су айдынынан бүгінгі күнге 20 мың шаршы шақырымға жуық су айдыны ғана қалды. Қазіргі деректер бойынша Арал теңізіндегі тұздың жалпы массасы 10,7-ден 11,4 млрд тоннаға жетті. Аралдың тұзы таза табиғи тұз емес, құрамында тыңайтқыштар мен гербицидтердің қалдықтары, тіпті гексохлоран сияқты аса қауіпті химикаттар бар. Аралдың ендігі жауы жел мен күн. Өйткені жер бетіндегі ауа үнемі қозғалыста болады. Сол арқылы бір ауданда пайда болған улы заттар екінші ауданға таралады. Табиғатта шекара жоқ. Арал теңізінің кеуіп қалған табынан көтерілген тұзды шаң ауаның ағымымен соңғы жылдары «Памир» сілемдеріндегі мұздықттарды да еріте бастады.Бұдан келіп сол таулардың құзар басына қардың орнына жып-жылы тұзды жауындар жаууда, себебі бір текше сантиметр ауаның құрамында ондаған мың түйір шаң тозаң болады.

Арал өңірінде туындап отырған қазіргі экологиялық апаттар нышаны жыл өткен сайын теңіз суын таратуда. Оның фаунасы мен флорасы жойылып бітуге жақын. Топырақтың тұздануы өте жылдам жүруде. Арал теңізінде балық өсіру шаруашылығы тоқталып, соңғы 1-2 жылда ғана қайта қолға алынды. Ондағы тұрғындардың әлеуметтік жағдайы төмендеп кетті. Теңіз түбінен көтерілген улы тұздардың мөлшері жылына 13-20 млн. тонна деп есептеледі. Тіптен, тұзды шаңдар әсері сонау Орта Азия республикалары аумағына жетіп, ауылшаруашылығына зардабын тигізуде. Арал өңіріндегі климаттың өзгеріуі шөл белдеменің табиғи ландшафтарын бірте-бірте күрделі әрі қайтымсыз атропогендік экожүйелерге қарай ығыстыруда.

Арал өңіріндегі антропогендік факторлар ондағы тұрғындардың салт-дәстүрлеріне, экономикалық-әлеуметтік жағдайына тікелей әсер етуде. Жұмыссыз қалған балықшылар әлеуметтік жағынан қорғаусыз қалып, басқа аймақтарға еріксіз қоныс аударуда.

Қазіргі Арал өңірінде адамдардың денсаулығы күрт төмендеп кетті. Бұл өңірде соңғы мәліметтер бойынша туберкулез, бүйрекке тас байлану, сары су, өкпе-тыныс жолдарының қабынуы, жұқпалы ауралар республиканың басқа өңірімен салыстырғанда жоғары көрсеткішті беріп отыр.

Арал теңізінің болашағы дүниежүзі халықтарының толғандыруда. Оның  біржола жойылып кетуі Орта Азия мен Қазақстанды ғана емес көптеген Шығыс елдерінің тыныс-тіршілігіне өзгерістер әкелмек. Ал ауытқушылықтар антропогендік экожүйелердің тұрақсыздығын тудырады. Арал мәселесі соңғы 10 шақты жылда географ және эколог ғалымдар арасында жиі-жиі пікір таластар туғызады. Арал мәселесі туралы халықаралық конференциялар ұйымдастырылды. Өркениетті елдер қаржылай көмек көрсетуде. Олар негізінен Орта Азия республикалар, Ресей, АҚШ, Жапония, т.б. мемлекеттер.

Арал теңізін құтқару жөнінде бірнеше ғылыми болжамдар мен жобалар бар. Олар:

1.     Сібір өзендерін Қазақстанға бұру.

2.     Амудария мен Сырдария өзендерінің суын реттеу арқылы суды молайту.

3.     Арал теңізін жартылай сақтап қалу.

4.     Каспий теңізінің суын жасанды канал арқылы әкелу.

5.     Жер асты суларын пайдалану.

6.     Арал теңізінің өздігінен табиғи реттелуін немесе толысуын күту.

Әрине, бұл жобалар болашақтың ісі болғанымен, уақыт талабы оны күттірмейді. Бәріде қаражатқа тірелуі мүмкін. Ал оның іске асуы адамзат қауымының білімі мен біліктілігіне байланысты екені анық.

Қазіргі кезде Аралды құтқару бағытында батыл да жоспарлы түрде ғылыми негізде жұмыстар жасалуда. "Арал тағдыры  - адам тағдыры" болғандықтан оны сақтап қалу аға ұрпақтың болашақ алдындағы борышы.

Арал проблемасын елбасымыз Н.Назарбаев тұрақты даму жөніндегі Йоханнесбургте өткен бүкіл әлемдік саммитте сөйлеген сөзінде ерекше атап көрсетті. Тартылып бара жатқан Арал теңізін көріп отырып мәселені шешуге өзге елдердің көмек көрсетпегенін президентіміз қадап айтты. Ал мұның зардабын өзге елдердің енді өздері тартып отыр. Сондықтан “Арал тағдыры-әлем тағдыры” деуге де артық емес.

Арал маңындағы территория қазіргі кезде қатты өзгеріке ұшырауының себебі, Қызылорда мен Шардара массивтерінің жерлері суарылғандықтан осы мәселеге соғылуда. Суару – ылғалы аз жерлерді су жеткізу арқылы қолдан суару, топырақтағы су қорын арттыру.

XX ғасырдың басында Сырдария мен Арал теңізі табиғи түрде өзгеріске ұшырамаған болып есептелінді. Кей жерлерде адамдар толық қоныстанбаған болды. Кейіннен адамдардың шаруашылық әрекетінен территория ластана бастады. Адамдар біртіндеп шаруашылық әрекет арқылы күріш егіп, бау-бақша еге бастады.

Осы аймақта кейіннен судың топырақты шаю үрдістері тарай бастады. Тоғай сияқты аңғарлық және жайылмалық жерлерді ауылшаруашылық тұрғыда пайдалану үшін, тазарту арқылы адамдар жабайы аңдар мен балықтардың жоғалып кетуіне де себепкер болды. Қазір бұл үрдістер қалпына келмейтін түрлерге айналуда. Сырдария өзенінің және оның салаларының жайылмалық террасаларын жырту нәтижесінде топырақтың екінші рет тұздануы мен шайылуы анықталуда. Осының барлығы топырақтың дефляциясына әкеліп соғуда.

Бұл өзгерістер өз кезегінде сол аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді. Қазір «арал тағдыры – адам тағдыры» деген қанатты сөз кеңінен тараған. Келтірілген мысал бір ғана емес, мысалы су, басқа құрам бөліктердің бүкіл табиғат кешенінің өзгеріп, экологиялық апат аймағына айналғанын дәлелдей түседі.

Осы аймақта күрішті белсенді егу барысында және суды ұтымсыз пайдаланудың барысында су ресурстары қатты ластанған. Территорияда судың бөлігіне лақтырма сулар түскендіктен тіпті жер асты суларының ластануына әсер етуде. Осы проблемаларды шешу үшін арнайы Үкімет тарапынан Кешенді бағдарлама қабылдану керек.