2. Жер планетасы және су қабаты.

Жер шарыньң сулы аудандарының жиынтығын гидросфера деп атайды. Гидросфераға мұхиттар, теңiздер, өзендер, тоғандар,. ми батпақ топырақтағы, жер астындағы және атмосфералық ayaдaғы сулар кіредi. Дүние жүзiнiң 3/4 бөлiгi су. Мұхит пен теңiздердiң жалпы аудандары құрғақ, территорияның ауданынан 2,5 есе артық. Гидросфера биосфераның басқа бөлiктерi - литосфера (жер асты сулары), атмосфера (булы дымқыл) және оларда тiршiлiк ететiн тipi организмдермен тығыз байланыста. Гидросфераньң жалпы көлемі 1455 млн км³ (l-шi кесте).

1-ші кесте. Су массасының гидросферадaғы таралуы

(М.И. Львович, 1984)

Гидросфера бөлігі	Көлем мың км3	Жалпы көлемнің % мөлшері
Әлемдік мұхит	1370323	94,2
Жер асты сулары	60000	4,12
Көлдер	230	0,016
Мұздықтар	24000	1,65
Топырақ дымқылы	75	0,005
Атмосфера буы	14	0,001
Өзен сулары	1,2	0,0001
Жалпы гидросфера	1454643,2	100,0

Жалпы су қорының 97,5% тұзды минералды болып келедi. Теңiз (мухит) суларын ерiтiндi деп есептеуге болады, себебi бұл сулардың құрамындағы тұздардың мөлшерi орта есеппен 35 г/кг. Менделеев периодтық, системасьндағы барлық элементтер жер бетiндегi сулардың құрамында (жерасты суларында 62-ci) кездеседi. Бiрақ та олардың iшiнде теңiз суларының негiзгi тұздылығын құратындарға натрий, магний, кальций катиондары мен хлорид, карбонат, сульфат аниондарын жатқызуға болады. Басқа химиялық элементтердiң мөлшерi негiзгi иондардыкiмен салыстырғанда анағұрлым төмен болғанымен, олардың теңiз бен теңiздегi тipi организмдерде жүретiн химиялық процестерге қосатын үлесi өте зор.

Олардьң iшiнде тipi организмдер өз тiршiлiктерiне пайдаланатын азотты, фосфорды, кремнийдi ерекше атап өтуге бодады, бұл элементтердiң теңiз cуындағы мөлшерiн реттеп отыратын теңiзде тiршiлiк eтeтін жан-жануарлар мен өсiмдiктер.

Тұщы сулардьң қоры жалпы су қорларыньң 2,5% құрайды, немесе 35 млн. км³. Бұл сулардың орташа тұздылығы 1 г/л аспайды. Планетаның әр тұрғынына келетiн тұщы су мөлшерi шамамен 8 млн. м³. Тұщы сулардың 30% жер aстандағы сулар. Тұщы судың негiзгi қоры тау бастарындағы мұздықтарда, Арктика мен Антарктида мұздарында - 97%. Антарктидада мұздың ең қалың 4,78 км тең қабаты және дүние жүзi бойынша ең таза суы бар теңiз Уэддела осы Антарктидада тiркелген. Оның мөлдiрлiгi тазартылған судыкiндей. Жер шарындағы барлық өзендер 650- 700 жыл iшiнде қанша су берсе, тау мұздарында да сонша су бар. Адамзаттың өз тiршiлiгiне пайдалана алатын судың мөлшерi тек 3% (өзен, көл жене су қоймаларының сулары), су көздерiнiң басым көпшiлiгiн пайдалану өте қиынға түседi.

Тұщы су қорының үлкен мөлшерi негiзiнде өзендерде болады, олардың iшiнде ең ұзын Нил және Амазонка өзендерi. Нилдың ұзындығы 6670 км, Амазонканыкі - 6437 км. Ресей өзендерiнiң iшiнде ең ұзын өзенге Обь жатады, егер де оның ұзындығын Epтістің басталған жерiнен ееептесек 5410 км тең болады.

Дүние жүзiнде Ресей (Бразилиядан кейiн) жалпы тұщы судың қоры бойынша екiншi орында. Бiрақ-та Ресей территориясында су ресурстары бiркелкi орналаспаған, сондықтан, оңтустiк және оңтүстiк-батыс аудандарында бiр тұрғынынa келетiн өзеннiң ағынды суларының көлемi (3-5)*10³ м³ болса, еуропалық бөлiгiнiң солтүстiгiнде 35 *10³ м³, Батые Сiбiрде – 45*10³ м³ , Шығыс Сiбiрде ­ 144*10³ м³ су келедi.

Қазақстандағы табиғи су ресурстары туралы мәлiметтер 2-шi кестеде келтiрiлген.

Ресейдiң су көздерiнiң iшiнде ерекше атап өтуге тұратын дүние жүзiндегi суы тұщы ең үлкен көл Байкал (су көлемi 23000 км³, ең жоғарғы тepeңдігі 1741 м, жылына ұдайы жаңарып отыратын, тазалығы бойынша сирек кездесетiн табиғи судың көлемi 60 км³ шамасында). Бұл көлде дүние жүзiлiк кеңiстiктегi тұщы су қорының 1/5 бөлiгi, Ресейдегi қордың 4/5 бөлiгi жинақталған. Оған 1123 өзен құйылады, тек қана Ангара өзенi ағып шығады. Жағасының ұзындьғы 2000 км, "жасы" шамамен 20 млн, жыл болатын 6ұл көлдi қоршаған ормандарда 600 шамасында өсiмдiк түрлерi, 1200-дей жануарлар түрлерi бар. Байкалдың суы тұщы, таза болғандықтан онда бағалы балықтардың көбi өседi, және Байкал құстардың көп жиналатын жерi. Бұл көлдiң суының мөлдiрлiгi соншалық, 40 м тереңдiкте жатқан ақшыл түcтi заттардың өзiн айқын көруге болады. Байкал суларыньң құрамына үлкен тұрақтылық тән, минералдығы шамамен 100мг/л, өттекке бай, жыл мезгiлдерiне қарай өзгеруi елеусiз.

2-шi кесте. Қазақстанның негізгі су ресурстары

Су ресуртарының көзі	Сипаттамасы
	Жалпы саны	Ауданы мен көлемі
Теңіздер: Каспий Арал	2	371 мың км^2 (ұзындығы 1200 км, ені 320 км)
Көлдер: Балхаш, Алакөл, Тенгіз, Сасықкөл, т.б.	50000, оның ішінде Солтүстік Қазақстанда -21500, Орталық және Оңтүстік Қазақстанда - 17500	15,6 мың км^2 4,6 мың км^2
Өзендер: Ұзындығы≥1000 км Ертіс ( 4500 км, Қазақстанда 1700 км), Сырдария ( 3000 км), Орал (2500км), Есіл, Іле, Шу Ұзындығы≥500 км Сарысу, Нұра, Торғай, Эмба, Сағыз, Ілек,Үлкен өзен, т.б.	>7000
Жерасты сулары		7,5 трлн. м^3
Мұздықтар	1500	2000 км^2 (120 млрд. м^3)
Термальды сулар (30-100 0С)	-	800 мың км^2
Тоған мен су бөгені	>4000

Көлдiң өсiмдiктерi мен жануарлар дүниесi алуан түрлi (1 700 түрлерi бар). Байкал фаунасының ең ipi өкiлi болып жалғыз сүтқоректі – байкал тюлені саналады. Балықтардың ішінде бұл көлде тірі туатын голомянка, бағалы балық түрлерi - лариус, сиг, таймен, бекiре, омуль кездеседi. Атап айтқанда, бүкiл өсiмдiктердiң үштен бiр бөлiгi және жануарлардың үштен eкi бөлiгi тек қана осы

жерден табылады.