I тут раптам устае пані Юзэфа.

Я н е в і ч. Не! Агойтайся, Кастусь! Нельга!

К а с т у с ь. Чаму?

Я н е в і ч. Панства яго! Сённяшняя яго выхадка...

Кастусь. Ён заўсёды быў смелы...I ён зразумее сваю няслушнасць. Усім нам іншай дарогі няма: або перамога, або пятля... Мяне ён не абразіць, Юзэфа. I потым, ён хлопец з хворым сумленнем, яму сапраўды трэба верыць у сябе...

Я н е в і ч. Нішто сабе гусь! Ну і ну! Яму дзевятнадцаць, табе – дваццаць пяць, а ты за яго не разумнейшы...

К а с т у с ь. Чаго гэта я гусь, цётка Юзэфа?

Я н е в і ч. А тое... Не любоў галоўнае ў ім. Зайздрасць!

К а с т у с ь. Рэўнасць, цётка... Рэўнасць да катаржнай працы... Хай працуе.

Я н е в і ч. Не вер!

Кастусь. Ён – чалавек. Я не магу не верыць чалавеку.

Паўза.

(Кастусь паказвае на чамаданы.) Бяры. Чакай на кватэры інструкцый.

В і т а ў т. Дзякуй... Кастусь.

Пайшоў В і т а ў т.

А р с е н ь. Позна ўжо. Нам – час.

Я н е в іч. Ідзіце... Я вас – выведу.

Усе пайшлі. Толькі Караліна трохі затрымалася.

Караліна. Ты добра падумаў?

К а с т у сь. Трэба ратаваць чалавека... Як яно радзее, кола сяброў... Але г э т а г а я адчаю і злосці – не дам.

Караліна збіраецца ісці.

Скажы мне, сланечнік... Ты мне з самага таго дня не гаварыла.

Караліна. Што?

К а с т у с ь. Ты ведаеш, што...

I тады Караліна традыцыйным жэстам прыкладае кулачок сагнутай левай рукі да сэрца.

Караліна. Люблю... Беларусь.

К а с т у с ь. То ўзаемна... узаемна.

Карціна дзесятая

Канцылярыя ў мінскай жандармерыі. Ноч. Гарыць толькі адна свечка. Стол падзяляе дзве фігуры. Гэта Лосеў і Парафіяновіч. Ідзе допыт.

В і т а ў т. Вы нічога ў мяне не знайшлі... Я пратэстую супраць арышту!

Лосеў. У с е гэта патроху робяць.

Вітаўт. Я – гэта не ў с е.

Л о с е ў. У вас – як ва ўсіх – дзве нагі... Цалкам прыдатныя, каб мераць камеру... У с е – мераюць. То чым гэта вы такі адметны перад дзяржавай?..

В і т а ў т. Без здзекаў!.. Я вам – не хлоп-чык!

Паўза. Лосеў раптам усміхаецца... Усмешка страшнаватая.

Л о с е ў. Гм... Магчыма... А я вось здзіўляўся, нашто арыштавалі такое дзіця?.. Дурасць!.. Што яно магло небяспечнага нарабіць у сваім узросце?

В і т а ў т (з гневам). То чаму арыштавалі?

Л о с е ў. Таму што, калі ідзе звычайная праверка, невінаваты не шукае чорнага ходу з кафэ. Чаму б гэта?

В і т а ў т. У вас жа прынцып: вінаватага і дурань пакарае. Ты невінаватага пакарай – вось у чым сапраўдная дзяржаўная веліч.

Л о с е ў. I тое праўда... Прымітыўна – па ўзросту, – але ўмееце думаць. Глядзіце вы! Можа, вы сапраўды большая асоба, чым я меркаваў?

В і т а ў т. I што?

Л о с е ў. А тут яшчэ пашпарт на ваша імя знайшлі сярод папер забітага паўстанца Далеўскага. Чаму б гэта?

В і т а ў т. Адзін Гаўрыла ў Полацку... Аднафамілец.

Л о с е ў. I тое... Другі аднафамілец, па чутках, Магілёўшчынай кіраваў.

В і т а ў т. Парафіяновіч – распаўсюджанае прозвішча.

Л о с е ў. Канечне. Хіба мог юнец кіраваць такой махінай? Вам колькі?

В і т а ў т (праз зубы). Дзевятнаццаць.

Л о с е ў. Небяспечныя бываюць цёзкі... хлопчык... Вы – не з тых. Вам, дзіця маё, трэба славу любіць... жанчын... Карыстацца іх узаемнасцю. Вы – прыгожы... хлопчык.

В і т а ў т. Я магу вас папрасіць адмовіцца ад гэтага ідыёцкага звароту?

Л о с е ў. Т а к... Канечне... мой юны друг...

Паўза.

Дык вось, я наконт пашпарта магу вам паверыць... Але сістэма – не. Трэба зрабіць лянівай яе бязлітасную памяць. Можа, ведаеце хаця што-небудзь?

В і т а ў т. Адкуль?

Л о с е ў. Ну, не ведаеце – не трэба... Я гэта пра дробязь... Каб улады маглі праявіць звычайную мяккую паблажлівасць і аддаць вас на парукі бацькам... малады чалавек.

В і т а ў т. Лічыце, што маладосць перашкаджае рабіць вялікія... (Асекся.)

Лосеў глядзіць на яго.

Лосеў. Т -так... То бок – не... Я проста лічу, што вашаму ўзросту не вялікія справы, а каханне... Жанчыны, што праўда, любяць моцных, нязломных мужчын, але і ваша тонкая... тандэтная прыгажосць павінна ім падабацца...

В і т а ў т (гледзячы ва ўпор). Гэта да чаго?

Л о с е ў (усміхаючыся). Ні да чаго. (Канфідэнцыяльна.) Шукайце жанчыну – кажа мая сістэма. I вось я, стары сыскны сабака, не ведаю, як гэта дастасаваць да вас... Якія вакол вас могуць быць жанчыны? Так, паненкі. Яны пішуць у альбомах, мараць аб прынцах і таму... павінны любіць вас.

В і т а ў т. Канечне. Што я, пачвара?

Лосеў. Т а – а к... Вельмі павінны. (Скоса глядзіць на Вітаўта, які нервуецца.) Шкада мне! Хаця б трошачкі ведалі... Хаця глупства... Ад сістэмы адчапіцца.

В і т а ў т. Я нікога не ведаю.

Л ос е ў. Шкада... Таму што гульня скончана, хлопчык... А ўлады ў такіх выпадках не жартуюць. На Магілёўшчыне – правал, пад Бахарэвічамі – правал, Белы жонд ад... вас адхіснуўся. Разумныя!.. Не з хамамі ж ім блакіравацца?.. Хаця б нехта... Сказаць аб ім – і ўсё...

В і т а ў т. Я нікога не выдам.

Л о с е ў. Стоп! Як так не выдам? Вы ж толькі што сказалі, што нікога не ведаеце... Га?

Паўза.

В і т а ў т. Я гэта... у тым сэнсе, што... не ведаю.

Л о с е ў (са знішчальнай пагардай). Фінціць пачынаеце... шчанюк? Выкручваецеся, баязлівец... Трус! Насцеражылі свае маленькія, мякенькія вушкі... мужчына, які так і не адбыўся? Лічылі, пэўна, што велічыны. А вам сапраўды паненкам у альбомы пісаць.

Паўза.

Вітаўт (з гонарам). Досыць, вы!.. Даўно мне хочацца кінуць у вашу... пысу пару сапраўдных слоў. Але зарубіце на сваім фіскальным носе, што я... я адзін буду адказваць... Што я ні-ко-га не прадам, бо я не з бітых кантаністаў, як вы, і не з хамскіх падпявал, як іншыя...

Л о с е ў (ціха). Хм...

В і т а ў т. Я дваранін, я рыцар, і ў мяне свой саслоўны гонар... Так што можаце не нюхаць далей мяне. Дарэмна стараецеся.

Паўза.

“Мой юны друг...” “Хлопчык”. Вас у мае дзевятнаццаць год розгамі хвасталі... Вы тады для фельдфебеляў па піва бегалі... хам... А я батальёны, палкі вашы, як трусікаў, ганяў... Я... Трус... Я – Парафіяновіч, камісар Магілёўскай губерні.

Л о с е ў (з удаванай уражанасцю). То гэта – вы?

В і т а ў т. Я!

Паўза.

Л о с е ў. Каледа старая... То гэ-та, значыць, вы?.. Сапраўды рыцар. Муж... I гэта пры такой маладосці.

За тонам бязмернай павагі ў яго словах гучыць страшны, бадай непрыкметны здзек, але Вітаўт яго не заўважае. Вочы яго гараць, твар амаль прыўкрасны.

Я памыліўся з альбомнымі паненкамі. Т а к о г а вас і Жанна д’Арк пакахала б...

Паўза.

Чым жа вы маглі стаць, калі ўжо зараз?!

В і т а ў т (глуха, горда і спакойна). Цяпер ужо нічым.

Л о с е ў. Талент дзяржаўнага мужа. У яго дзевятнаццаць год?

В і т а ў т. Мы – усе маладыя.

Лосеў. Т - т а к... I пры такіх здольнасцях увогуле – другарадная роля. Інспектар малаважнай губерні. Нейчы папіхайла... Паштальён чужых загадаў.

В і т а ў т. Я паштальён, і я... ганаруся гэтым.

Л о с е ў (пільна гледзячы на яго). Т - т а к... Другі раз у самыя небяспечныя месцы. Фарпост Магілёўшчыны. Асуджаны на смерць Мінск... Як знарок...

В і т а ў т. Значыць, вераць: магу.

Л о с е ў (узважваючы словы). Ой не-е... Нешта не тое. Вы што, не ведалі, едучы, што тут – усё... што ехаць сюды можа толькі смяротнік?

В і т а ў т. Не.

Л о с е ў. Скажыце, а ў кіраўніцтве – я не пытаюся пра імёны – не было нікога, з кім у вас былі старыя звады?

В і т а ў т. У мяне няма ворагаў.

Л о с е ў. У кожнага ёсць ворагі... Толькі высакародны іх не заўважае. Няўжо вы думаеце, што я, напрыклад, аддаў бы заваяванае мною месца без барацьбы?.. Нават больш вартаму яго...

В і т а ў т. То – вы...

Л о с е ў. О-ой, друг... Па-адумайце над прычынай, чаму вас піхаюць у небяспечныя месцы, як цар Давід – Урыю... Ну, там зразумела, жонка Урыі спадабалася цару... А вы?

Вітаўт здрыгануўся, і Лосеў заўважыў гэта.

А можа, і сапраўды жанчына. Вы ж малады, прыгожы, адважны... словам, небяспечны.

В і т а ў т (з ноткай хістання). Не. Лосеў. Т-та-ак... Жанчын вы не дзя-лі-лі... А як наконт славы?

В і т а ў т. Мы не кар’ерысты.

Л о с е ў. Рэвалюцыя – адна з самых хуткіх кар’ер. Няхай за кошт рызыкі... I раптам – побач мацнейшая фігура...

В і т а ў т. Н-не...

Л о с е ў (з узрастаючай упэўненасцю). Ён мог заўважыць, што пешка стала прахадною і можа зрабіцца ферзём паўстання.

В і т а ў т. Не хлусіце на высакародных людзей.

Л о с е ў. Крый божа. Я ж і не пытаюся імён... Не скажаце. Не з тых... Скончым допыт... Толькі ў пратакол запішу. (Піша.)

На Вітаўта з кожнай хвілінай страшней глядзець.

(Разважліва.) Подла... Адкупіліся вашай галавой... Прахадная пешка. Ведалі, што не прадасцё, загінеце адзін... I загінеце адзін... I загінеце... Слаўны, мужны вы чалавек. (Піша.) Стары метад гнюсных палітыкаў. Урыю – пад стрэлы, лаўры ягоныя – на чало, жанчыну – да сябе ў ложак... (Амаль пад нос.) Магчыма, якраз цяпер... Такія гэта ўмеюць...

В і т а ў т. Не! Не! Не!