- •Абліччы мінулага: праўда і вымысел
- •Акт першы карцiна першая
- •I тут узмывае страшная, на мяжы голасу I адчаю, песня-лямант "Дарота".
- •3 Вастравуха зрываюць перавязь.
- •I тут разрагатаўся ўжо I Яўхiм. Рагоча, кiнуўшы сякеру.
- •Iдуць. У маўчаннi, у цiшынi - тупат ног.
- •Карціна трэцяя
- •I тут раптам устае Караліна.
- •I тут нечакана аддзяляецца ад сцяны Марцявічус.
- •3 Грудзей Кастуся вырваўся цяжкі, страшны ўздых.
- •Карціна чацвёртая
- •Карціна пятая
- •I тут у голасе Мураўёва загучала незвычайная, страшная, вострая пяшчота.
- •Акт другі карціна шостая
- •I тут успыхвае сумная, прыгожая песня.
- •Карціна сёмая
- •Карціна восьмая
- •3 Левага боку салдаты выганяюць на сцэну невялікі натоўп жыхароў спаленай вёскі. Пераважна старыя і жанчыны. Сярод апошніх – я ў х і м і х а, баба г а р э л і х а.
- •I ўсё. Замест людзей – капец зямлі.
- •Карціна дзевятая
- •I тут раптам устае пані Юзэфа.
- •I тады Караліна традыцыйным жэстам прыкладае кулачок сагнутай левай рукі да сэрца.
- •Карціна дзесятая
- •I тут Лосеў устае, нагінаецца, у вачніцах яго цені.
- •Акт трэці карціна адзінаццатая
- •Карціна дванаццатая
- •Карціна трынаццатая
- •I раптам Кастусь засмяяўся ціхім, горкім смехам.
I тут нечакана аддзяляецца ад сцяны Марцявічус.
Марцявічус. Хлюсты паўстаннем кіруюць. Белая сволач. Вы ад іх чаго, перамог хацелі?
Караліна (амаль з жахам, бо чалавек – страшны). Хто гэта?
Марцявічус. Я Бронюс Марцявічус, жмудзін. Сын... аднаго чалавека з горада Сухадола... Люблю Беларусь!
К а с т у с ь. Люблю Жмудзь!
Марцявічус. Я прыйшоў з ім, каб паслухаць, як ён раскажа аб усім.
К а с т у с ь. Кажы, Вітаўт.
В і т а ў т. Мы гналі іх тры тыдні. I вось, калі мы ўсёй сілай ішлі з Сухадола на Гадарочы... Тысяча дваран... Дзве тысячы мужыкоў... На ўз’яднанне з атрадамі Загорскага і Грынкевіча – гэта яшчэ чатыры тысячы...
К а с т у с ь. Ведаем...
В і т а ў т. Нас спыніла войска...
Марцявічус. Мы гэтаму войску маглі б духам вязы скруціць.
В і т а ў т. Я не спадзяваўся на мужыкоў. Як часта яны кідалі косы.
Пасланец. Я казаў.
Марцявічус. Ні пікні... Супраць гарматы – кінеш.
В і т а ў т. I тут нас прыціснулі да Дняпра. Пачалося знішчэнне... Гэта было страшна! Людзі з кручы падалі... Коні... Гігаталі так жахліва, як людзі. Мяшанка... Агонь...
Марцявічус. Ты скажы, чаму так атрымалася...
В і т а ў т. Не папракай! Я сабраў кучку людзей. Мы па іх ударылі, прарваліся! Я не апошні, я першы з пісталетам ішоў... На конных!
Марцявічус (горка). Што мне ў тваёй мужнасці? Ты пагубіў людзей. А мужнасць – твая асабістая справа... Шчанюк ты... Шляхта, вось хто...
В і т а ў т. Я табе зараз язык твой заб’ю ў тваю паганую глотку разам з зубамі.
Марцявічус. Ану!!!
К а с т у с ь. Ціха! Кажы далей, Вітаўт.
В і т а ў т. Мы беглі. Падалі людзі. Ад’ютанты ўвесь час, на хаду, зараджалі, падавалі мне пісталеты... Я смерці прасіў... А падалі яны. Пяць ад’ютантаў...
3 Грудзей Кастуся вырваўся цяжкі, страшны ўздых.
Марцявічус. Ён сказаў... Цяпер я. Пра тое ж... Адзін... чалавек з Сухадола (голас жмудзіна сарваўся) благаславіў на паўстанне мужыкоў. Тыя прыйшлі вось да яго. I ён... ён не даў ім зброі. Мужыкі ўсё ж пайшлі, з віламі, без зброі. А ён іхнюю зброю – шляхцюкам Хаданскага.
Пасланец. Правільна, сынок.
Марцявічус. I тыя памірыліся з палкоўнікам, што вёў салдат. У баі пад Доўгай Кручай – кінулі нас, адышлі... Мужыкі біліся тым, што пад руку трапіла. Цяпер яны ляжаць на дне Дняпра.
К а с т у с ь. Гэта так?
Марцявічус (за Вітаўта, глуха). Так. Што мне ў яго мужнасці, калі ён сам аддаў край ворагу? Вешалі на ўсіх варотах.
К а с т у с ь. Гэта праўда, Вітаўт?
В і т а ў т. Так. Яны неабвучаныя.
А р с е н ь. А людзі Хаданскага абвучаныя... Чаму? Здрадзе?
В і т а ў т. Я не мог ім верыць. Мужыкі дапамагалі карнікам знішчаць батальёны Серакоўскага пад Дынабургам.
Марцявічус. Мужыкі дапамагалі Каліноўскаму знішчыць карнікаў пад Бахарэвічамі.
В і т а ў т. Мужыкі – здраднікі.
Марцявічус. Мужыкі – героі.
Я н е в і ч. Гэй, пане пасланец, ану глянь на мяне...
Паўза.
К а с т у с ь. Не верыў народу...
Караліна. Сябры... браты... таварышы...
К а с т у с ь. Гэта страшна. Але яшчэ страшней, што не верыў... Будзеш плаціць, Вітаўт... Жыццём...
В і т а ў т. Я гатовы.
К а с т у с ь. Не нам... Бацькаўшчыне... (Да пасланца.) Так. Вось вам і канец нашай спрэчкі. Перадайце Беламу жонду, што мы забараняем ім нават нос торкаць у справы паўстання. А торкнуць – будзем расстрэльваць... як здраднікаў.
Паўза.
Пасланец. Я маўчу. Але вы забіваеце веліч нашу. Горка заплача над гэтым радзіма.
К а с т у с ь. Добра... Ведаючы вашу схільнасць да няправільнага вырашэння практычных пытанняў, я прапаную вам прыемную прагулку... Пархвен!
Чортаў Бацька. Га!
К а с т у с ь. Калі ласка, Пархвен, вось тут пан хоча прагуляцца.То ты ж месяц у горадзе. Ведаеш яго... Будзь другам, пакажы пану Ніжні замак, дзе Беларусь з Літвою магнатам прадалі... Пакажы месца, дзе па віне магнатаў у мінулае паўстанне суайчынніка ягонага, святога паляка Канарскага, расстралялі...
Пасланец. Хама мне ў гіды?
Кастусь. А калі не хоча, то пакажы яму, Пархвен, недалёкае месца... Наш задні двор. Дзе выграбныя ямы.
Чортаў Бацька. З асаблівым задавальненнем.
Пасланец. Што ж... Пашкадуеце... (Пайшоў.)
К а с т у с ь. Духам не трэба падаць, браты... Не трэба. Мы жывыя. I пакуль мы жывыя – агонь не згасне.
Марцявічус. Гэта не ўсё. У мяне просьба, Кастусь.
К а с т у с ь. Чаго просіш?
Марцявічус. Права на стрэл.
Кастусь. У каго?
Марцявічус. Я прыехаў за гэтым чалавекам з Магілёўшчыны. Гэта той, хто задушыў там паўстанне. Цяпер ён будзе правай рукой Мураўёва тут, у Вільні. Але няхай ён не думае, што мінулае забудуць.
Кастусь. У чым абвінавачваеш?
Марцявічус. Абвінавачваю ў здзеках, катаваннях, расстрэлах. Абвінавачваю ў сотнях шыбеніц.
К а с т у с ь. Ты нешта скрываеш, брат.
Марцявічус. Той... чалавек з Сухадола, які благаславіў мужыкоў на паўстанне, быў ксёндз Малявічус... Галава карнікаў павесіў яго.
Караліна. Ты раней казаў, што ты... сын аднаго чалавека з Сухадола... брат.
Я н е в і ч. Караліна... Як можна?! Ксёндз...
Караліна. Што ж з таго? (Яна ласкава дакранаецца да скроні Марцявічуса.) Хіба перад сапраўдным пачуццём бываюць перашкоды? Ды яшчэ і такія дурныя... нявартыя.
Марцявічус (на яго страшна глядзець). Дзякуй, сястрычка... Добрая мая... (Нячутна прыклаў вусны да яе рукі.) Праўда. Я тое, што людзі завуць “байструком”. Ксёндз Малявічус – мой бацька.
Я н е в і ч. Ну і дзякуй богу. Падумаеш, бяда вялікая!
Марцявічус. “У бога быў сын, а чаму мне нельга?” – казаў бацька. Ён любіў мяне. I вось ён вісіць.
К а с т у с ь. Хто гэты чалавек?
Марцявічус. Палкоўнік Цаплін...
К а с т у с ь. Ах, бестыя!
Паўза.
(Караліне ціха). Памятаеш?
Караліна (вельмі ціха). Памятаю.
Паўза.
К а с т у с ь. Чаго патрабуеш?
Марцявічус. Жыцця Цапліна... Прашу помсты.
К а с т у с ь. Права на суд маеш не ты адзін.
Паўза.
I таму мы заўтра будзем сачыць за ім. I мы выкрадзем яго на вуліцы ці яшчэ дзе. I павязём у адно месца, дзе ён таксама нарабіў гора. I будзем там судзіць яго мужыцкім судом. I за ксяндза Малявічуса таксама.
А р с е н ь. Ты атрымаеш сваё... друг.
Кастусь. А я табе дапамагу... Бывайце, сябры, да заўтра.
Усе выходзяць.
А р с е н ь. Ай-я-яй. Які ж вы дрэнны патрыёт, пані Юзэфа. Як жа вы абыдзецеся без Кіева?
Я н е в і ч. Змоўч, шалапут. Я каталічка. Я на багамолле і ў Чэнстахову магу паехаць.
Усе пайшлі. Засталіся Яневіч, Караліна, Кастусь. Яневіч глядзіць на маладых людзей.
Доўгая цяжкая паўза. Потым пані Юзэфа здымае невялікі партрэт.
Вось... Жаніх мой.
Караліна. Якое гордае аблічча!
Я н е в і ч. Ох, ён быў горды! Ён быў тутэйшы. Любіў радзіму.
Кастусь. I што?
Я н е в і ч. Мы лічылі – няўчасна. У трыццаць першым было паўстанне. Ён пайшоў і не вярнуўся... I ўсё... I вось баба-сухадрэвіна, а вакол ані парастка... акрамя вас... Якое можа быць суцяшэнне? Памерці? Сустрэцца там? Растаць у ім, як зорка ў ранішнім усходзе? А што, калі няма ўсходу, што, калі там нічога няма?
Паўза.
Ой, што гэта я. Трэба ж хаця кавай вас напаіць... Пачакайце, я зараз. (Пайшла.)
Паўза.
К а с т у с ь (глуха). Страшны яго лёс.
Караліна. Страшны яе лёс.
Кастусь. I вырастала ў іх садзе дрэва. Вялікае-вялікае дрэва кахання. I дарасло аж да сонца.
Караліна. Пакуль вырастала – жах. I як вырасла – жах. Хіба можна глядзець на сонца? Аслепнеш.
Кастусь. I якая гэта была пакута... Як насланнё.
Караліна (нібы спалохана). Нам жа не так, праўда?
К а с т у с ь. Канечне. Ты – нейкі вялікі-вялікі, магутны, добры дух. Ты сама яшчэ не ведаеш, хто ты.
Глядзяць у вочы адно аднаму.
Як дзіўна. У цябе задрыжэлі веі. Якія доўгія, чорныя! Апусціліся... “як ворана пяро на снег”.
Караліна. I над хлопцамі вораны...
К а с т у с ь. Толькі не над табой... Толькі, калі ласка, не над табой.
К а р а л і н а. Не ідзі заўтра... Не ідзі...
К а с т у с ь. Ты бывай... Бывай... Іначай – не пайду. (Амаль у адчаі працягвае руку.) Каго любіш?
Караліна. Люблю... Беларусь.
К а с т у с ь. То ўзаемна... Навекі... Навекі...