Карціна дванаццатая

Пакой, у якім засядае асобая следчая камісія. Цяпер яна ў поўным складзе: шэсць чалавек. Старшыня, палкоўнік Шалгуноў, гартае справы. Астатнія моўчкі глядзяць у акно, за якім падае снег. Сядзяць па старшынству: ш т а б с - капітан, два паручнікі, обер-аўдытар. Адзін з паручнікаў, у артылерыйскай форме, Г о г е л ь.

Г о г е л ь. Я часам шкадую, пан палкоўнік, што катаванні выйшлі з моды.

Шалгуноў. А тое, што мы робім, – не катаванне?.. Ён не спіць ужо некалькі начэй.

Г о г е л ь. I ён не будзе спаць столькі, колькі спатрэбіцца.

Шалгуноў. Пры такіх метадах людзі гавораць на сябе невядома што.

Г о г е л ь. Гэты? З ягонай закаранеласцю?

Шалгуноў. Добра. Прывядзіце арыштаванага... Было б значна прасцей, каб Парафіяновіч апазнаў, ён ці не ён.

Г о г е л ь. Парафіяновіч заявіў, што на вочных стаўках н і к о г а апазнаваць у твар не будзе.

Шалгуноў. Баіцца сустрэчы, заяц.

Г о г е л ь. У нас фактычна нічога няма ў руках. Лосеў – спрытняга, але на яго месцы я жыва выбіў бы з Парафіяновіча ўсё, што трэба.

Шалгуноў. На яго месцы вы і ў сто год не дабіліся б прызнання. Маўчыце ўжо...

С а л д а т ы прыводзяць К а с т у с я. Ён змарнеў, але вочы ўсё яшчэ свецяцца ранейшым цёплым агнём.

Вы не надумалі?

Паўза.

Хто вы?

Г о г е л ь. Камісар Літвы...

Кастусь. Я Вітажэнец, настаўнік. Займаўся распрацоўкай матэрыялаў гістарычнага характару. Гэта ўсё.

Г о г е л ь. I гэта ўсё?

К а с т у с ь. Усё.

Шалгуноў. Шоціка сюды.

Салдаты прыводзяць Ігнася Шоціка.

Ігнась Шоцік, сорак год, католік, з казённых сялян Віленскага павета, пяць год як дворнік пры гімназіі. Так?

Ш о ц і к. Какурат так.

Шалгуноў. Ведаеце гэтага чалавека?

Ш о ц і к. Ды я яму... сумяшчальна, значыцца, прыслугоўваў, кватэру прыбіраў. За два рублі штомесяц. Гро-ошы!

Г о г е л ь. Што падазронага заўважылі?

Ш о ц і к (хітруе). Ды яно, як жа ж бо яно і сказаць... Калі б нешта такое, то яно, можа б, і так, а каб гэткае нешта, то яно і дальбог нічога. (Падумаў.) Пан харошы. Добры. Грошы заўсёды наперад плаціў. Я ж кажу, каб нешта тут такое, то дальбог не тое, што паны думаюць.

Вочы Кастуся смяюцца.

Г о г е л ь. Не паяснічай!

Ш о ц і к. Ды ў мяне, пане, паяса і няма. Людзі простыя, матузком абыходзімся.

Г о г е л ь. Што рабіў арыштаваны, мужыцкая морда? Ён што, купіў цябе?

Ш о ц і к. Не. Ён мэблю купляў. У гандляроў-яўрэяў. Ніштаватая мэбля. Купляў вось чалавек, спадзяваўся. А яго замест канапы на турэмны тапчан. Так вось і не ведаеш, дзе цябе па кабаку грукне.

Г о г е л ь. Што рабіў?

Ш о ц і к. Уставалі яны каля дзевяцёх, кушалі чаю ў ахвотку, у сваю насалоду, ды ішлі сабе ў горад. У дванаццаць прыходзілі ды абедалі. Любілі строганага быка. (Хітруе і выкручваецца як можа.)

Шалгуноў. Якога строганага быка?

Ш о ц і к. Ну, мяса такое настраганае. З бульбай. Каровіна мяса. Словам, хаця строганы, але ўсё адно бык.

Г о г е л ь (здагадаўся). Бефстроганаў.

Ш о ц і к. Потым зноў гулялі. У шэсць амаль заўсёды дома. Зноў чай пілі... Дасхочу.

Г о г е л ь. У сваю насалоду?

Ш о ц і к. У сваю, паночак, насалоду. Чай – справа сур’ёзная. Потым зноў ішоў. А ключоў ён мне, галубочкі вы мае, ніколі не пакідаў.

Г о г е л ь (прагна). Чаму?

Ш о ц і к. Мы ж людзі не высакародныя. Ці мала гэта выпадкаў, што дворнікі рабуюць? Унь у нас нават будачнік адзін, проша пана, праходжага абдзёр. Зняў паліто і гадзіннік. Дык нам і бог загадаў.

Г о г е л ь. Або ты здзекуешся са следства, або ты дурань.

Ш о ц і к. А нашто нам разумнымі быць? Мы не паны. Хамуйлы, проша, вароны.

Паўза. Шалгуноў схіліўся да суседа. Шэпча.

Шалгуноў. Нічога, відаць, не зробім.

Г о г е л ь. Т-так...

Паўза.

Я думаю, трэба вочную стаўку з тымі... домаўласнікамі. Памятаеце, затрымалі ўсіх тых, у каго папсуцці ў кнігах домаўласнікаў за сакавік мінулага года?.. Калі Макарэвіч жыў у Вільні.

Ш а л г у н о ў. Лухта. Я яшчэ тады казаў – гэта беззаконне... I тут будзе – без-за-конне.

Г о г е л ь. Але зразумейце, гэта адзін... бадай што адзін шанс... Дазвольце мне.

Шалгуноў. Гм... Колькі затрыманых домаўласнікаў?

Г о г е л ь. Тры... I яшчэ дачка адной домаўласніцы... Бо тая – хворая... Яны – тут.

Г о г е л ь. Ну хаця б тую. Усё ж жанчына.

Шалгуноў. Каб вы былі ў маім узросце – вы б ведалі, што з жанчынамі цяжэй... Нязмерна... Вядзіце...

Гогель ідзе да дзвярэй, шэпча нешта салдату і вяртаецца на сваё месца.

Г о г е л ь. Слухай, Шоцік. Слухай і паспрабуй толькі падманваць. Гаспадар кватэры Жэброўскі казаў, што бачыў аднойчы, як у кватэру пана прыходзіла дзяўчына.

Ш о ц і к (няўпэўнена). Ды яно... было...

С а л д а т ы прыводзяць М а р ы ю. I тады Гогель рэзка нахіляецца да Шоціка і амаль крычыць.

Г о г е л ь. Гэтая?!

Ш о ц і к. Што?

Го г е л ь. Яна?! Яна, я пытаю, ці не яна? Яна наведвала падследнага?!

Ш о ц і к (заўважае позірк, якім абмяняліся Марыя і Кастусь, і зноў пачынае круціць). Крый божа, пане. Гэтая не хадзіла. Другая хадзіла. Ну, можа, больш, чым некалькі разоў.

Г о г е л ь (да Марыі). Вы ведаеце гэтага чалавека? Вітажэнца?

М а р ы я. Не.

Г о г е л ь. Ну не Вітажэнца, дык Макарэвіча?

М а р ы я. Не.

Г о г е л ь. Глядзіце на яе, Шоцік! Яшчэ раз: яна?!

Ш о ц і к. Не, тая была іншая.

Г о г е л ь. Якая?

Ш о ц і к. Светлая такая. Ці Янінай яе зваць, ці, можа, Марынай... ці... Нешта так.

М а р ы я (сама сабе). Караліна...

Г о г е л ь. Нашто гэтая ваша... “Іна” хадзіла да падследнага?

Шоціку пакутліва шкада пана. Ён муляецца, думаючы, як лепей яго выгарадзіць. Знайшоў, як яму здаецца, выйсце.

Ш о ц і к. Справы.

Г о г е л ь. Па мяцяжу?

Ш о ц і к. Што вы? Якая мяцежніца? Светлая такая дзяўчынка? Дваранка.

Г о г е л ь. То якія справы?

Ш о ц і к (вочы яго неспакойныя). М-м... Справы... маладыя. Маладая, значыцца, справа, вось што. (I натхнёна брэша.) Каханне ў іх было.

Рукі Марыі ўчаплліся ў стол. 3 гэтага моманту глядач павінен глядзець толькі на яе і Кастуся, на маўклівую дуэль іхніх вачэй.

Г о г е л ь. Вы гэта ведаеце ці толькі мяркуеце?

Ш о ц і к. Хто гэта можа ведаць?.. Але ён вельмі ласкавы быў да яе. Мяккі. Мяркую так... Канечне, каханне...

Паўза. I тут Марыя ўстае, занадта прама трымаючыся на нагах.

М а р ы я. Я ведаю гэтага чалавека. Ён жыў у доме маёй маці пад прозвішчам Макарэвіча. Яго імя – Кастусь Каліноўскі.... Ён...

Г о г е л ь... вярхоўны ваявода Беларусі і Літвы.

Страшная паўза. Потым Шалгуноў гаворыць ціха.

Шалгуноў. Вы не шкадуеце маці?

М а р ы я. Я не шкадую сябе.

Шалгуноў. Ён – мой вораг. Вораг маёй вялікай імперыі, цара, маёй радзімы. Я шчаслівы, што ён тут. Але ці ведаеце вы, што падпісалі яму і вашай маці смяротны прысуд?.. Мая справа падрыхтаваць для яго шыбеніцу. Але як вы маглі дапамагчы мне ў гэтым, нізкая вы жанчына? (Салдатам.) Адвядзіце яе. Такія вартыя толькі нашай святой мужчынскай пагарды... Гáдзіна (Гогелю.) I такія сцервы дастаюцца большасці сапраўдных, чыстых мужчын.

Салдаты вядуць Марыю. Ля дзвярэй яна спынілася.

М а р ы я. Кастусь...

К а с т у с ь. Што табе, жанчына?

М а р ы я. Кастусь... Кастусь. (Нечакана яна падае на калені.) Даруй мне, Кастусь!

К а с т у с ь. Ідзі з богам.

Ш о ц і к (у ярасці). Пабойся бога! Такую гадаўку?!

Шалгуноў. Святы ідыёт.

К а с т у с ь. Ідзі з богам. Каб табе было лягчэй – ведай: я сапраўды любіў, люблю і буду любіць яе да канца. Недалёкага канца. Але я не казаў ёй аб гэтым... Да мінулай ночы... Магчыма, гэта для цябе занадта жорсткая аплявуха. Але з ёю табе будзе лягчэй.

Гэтыя словы як надламілі нешта ў жанчыне. Яна паўзе да яго на каленях.

М а р ы я. Даруй мне, даруй!

Салдаты выводзяць яе. За дзвярыма чуцен немы крык: “Кастусь!” I цішыня.

Шалгуноў. Адвядзіце і гэтага.

Шоціка цягнуць.

Ш о ц і к. Даруйце, пан... Каліноўскі. Я не хацеў.

К а с т у с ь. Жыві шчасліва, Ігнась.

Паўза.

Г о г е л ь (амаль крычыць). Цяпер вы будзеце гаварыць. Іначай я не дам і шэлега за вашу шкуру. Дзе тая дзяўчына?

К а с т у с ь. Як вам не сорамна, паручнік?

Г о г е л ь. Ці не хочаце вы сказаць, што дзейнічалі адзін?

К а с т у с ь. Чаму адзін? У мяне былі сябры. Лянгевіч, Тышка, Стасякевіч, Далеўскі, Серакоўскі... і іншыя.

Г о г е л ь. Менавіта “былі”. Ніводнага з гэтых людзей не засталося ў жывых.

Кастусь (з усмешкай). Для вас у мяне няма жывых сяброў. Я ж сам мёртвы... Ужо дзесяць хвілін. Аб мёртвых я магу напісаць вам усё.

Шалгуноў. Жадаеце пакінуць след? Не дапаможа. Архіў – гэта магіла. Шмат вы ведаеце пра Пугачова?

К а с т у с ь. Скора адкрыюцца ўсе магілы. Нават магілы папер.

Шалгуноў. Я... загадаю даць вам паперу.

К а с т у с ь. Вось і ўсё. Мёртвы аб мёртвых – не больш.

Шалгуноў. Паспрабуйце ўсё ж не стаць мёртвым. Гэта лёгка.

К а с т у с ь. Мяне выхоўвалі ў тых правілах, што грамадзянская адкрытасць з’яўляецца дабрачыннасцю, а шпіёнства апаганьвае чалавека.

Шалгуноў. Я вас... паважаю. Пашкадуйце сябе.

Г о г е л ь. Вы тупы, вузкі артадокс. Фанатык, які лічыць, што ягоныя мужыкі дараслі да парламента са сваімі мазніцамі, нераспрацаванай гаворкай і бруднымі, як каровы, бабамі. Сярод усіх колераў вы адрозніваеце толькі чорны і белы. Пакінь вам зямлю – вы заб’яце і блакітны, і аранжавы...

К а с т у с ь. Вы дрэнна ведаеце фізіку, паручнік. Каб вы скончылі... хаця чатыры класы гімназіі – вы б ведалі, што ўсю радасць, усю шматкаляровасць свету складае адзін колер, белы. I гэта мы. А вы, чорны колер, вы нават не колер. Вы – проста адсутнасць святла, смярдзючая чорная яма і гразь.

Паўза.

Шалгуноў (ціха). Вы ўяўляеце, чым усё гэта вам пагражае?

К а с т у с ь. Уяўляю.

Шалгуноў (зусім ціха). Трыбуналам.

К а с т у с ь. Ведаю. I мне страшна. Але пачуццё ўласнай годнасці і месца, якое я займаў, не дазваляюць мне рабіць іначай.