I тут разрагатаўся ўжо I Яўхiм. Рагоча, кiнуўшы сякеру.

Чортаў Бацька. Кастусь, га, Кастусь! Ну што з iм, чортам, рабiць?

К а с т у с ь. Ды ён жа, па ўсiм вiдаць, не можа быць жорсткi...

Я ў х i м. Не.

К а с т у с ь. Астатнiх як хочаце. А гэтага... гэтага я ў атрад узяў бы. Ма-лай-чы-на! Нашага духу чалавек! Смехам вiруе, як кацёл... Ну што, громакiпячая бочка, пайшоў бы з намi?

3 а р у б а. Ты - смелы. Сабой прыемны. Але якога гэта я д'ябла бяспятага з вамi пайду?

Кастусь. А таму, што ты смяешся. Нават сярод пакут... Ты - месца апошняга ўспакаення курэй, гарэлкi i бульбы. Таму што любiш Беларусь.

3 а р у б а. А вы за што?

К а с т у с ь. За тое, каб паўсюль смяялiся i жартавалi.

3 а р у б а. Недзе хiба не жартуюць?

К а с т у с ь. На троне не жартуюць. Трон, цi ведаеш, неяк не хiлiць да нястрымнай весялосцi.

3 а р у б а. Дык вы вось куды?.. Ф'ю-ю...

К а с т у с ь. Што, страшна?

3 а р у б а. Ды не... (Паважна.) Што ж... (Падае Кастусю руку.) Дав-вай пасмяёмся.

Рогат.

Чортаў Бацька. Што, брат Заруба, трошачкi... таго... перапалохаўся?

А р с е н ь. А тут яшчэ той Яўхiм... Злез з печкi. Узрадаваўся.

Чортаў Бацька. Ён у нас такi. З'есць бульбы такую патэльню, што сучка мая не пераскочыць, а потым... сядзiць на печы, а б'е, як з горада.

Магутны рогат пакацiўся натоўпам.

Я ў х i м. Ото ж бо лэйбус.

Гарэлiха. От дзе ж бо ўжо-ткi хiба такi!

Гоман. Цяпер убаку Арсень, Каралiна, Кастусь.

К а с т у с ь. Збiрайцеся. I ты, Арсень?.. Не хапае там людзей.

А р с е н ь. I я.

Чортаў Бацька (зусiм нечакана). I я.

К а с т у с ь. Чаго?

Чортаў Бацька. Мне губляць няма чаго... Анi вабраза памалiцца, анi вяроўкi задушыцца.

Кастусь. З намi пойдзеш, то што ўжо што, а вяроўку дадуць.

Чортаў Бацька. I тое набытак... Дыхаць, праўда, нельга, але затое вiдаць далёка...

Кастусь абняў старога. I тут на грэблю вырываецца м у ж ы к.

М у ж ы к. Яў-хi-iм!.. Тры роты салдат iдуць... Толькi што Вавёрыцы i Пнюхi спалiлi... На нас iдуць. Пустыню робяць... Палкоўнiк Цаплiн iдзе...

Страшная паўза. Потым Кастусь узнiмае рукi.

К а с т у с ь. Карнiкi iдуць. Без вашай вiны - проста страшаць народ. I справа зараз не ў спрэчках. Зараз справа iдзе аб тым, што ў вас хаты спаляць... (Вельмi цiха.) Мы не спяшалiся. Не дапамагаеце цяпер - потым зразумееце, дапаможаце. Але тут... Але сёння... Драпежны звер iдзе. Без сэрца, без розуму, без сумлення. Ён разбiрацца не будзе... Не нас шкадуйце. Пашкадуйце свае хаты, пашкадуйце дзяцей... Спрэчкi потым дагаворым.

Мужыкi стаяць, не рухаючыся з месца.

Д-добра... Вастравух - за сваiмi людзьмi!

Каралiна. Iх добра ля Сцюдзёнага Яра абкласцi... Вастравух - коннiкаў ля выхаду з яго. У гаi...

К а с т у с ь. Паляўнiчых - на хвоi. Са штуцэрамi... Да вёсак - не дапусцiць... Хадзем.

Iдуць. У маўчаннi, у цiшынi - тупат ног.

Я ў х i м. Хлопцы, у вiлы!!!КАРЦІНА ДРУГАЯ

Залпы. Далёкія залпы. Бязладнае з аднаго боку і магутнае з другога гучыць “Ура!”. Поле бітвы, над якім пасмамі плыве парахавы дым. Ляжаць трупы паўстанцаў, мужыкоў, салдат. Далёкае гігатанне параненага каня. Кінутая зброя. Дым... Праз сцэну, ратуючыся, прабягаюць некалькі салдат. За імі 3 а р у 6 а з двума пісталетамі ў руках.

3аруба. Святы Юры і Белая Русь!.. Стой, кажу, званіцу святога Яна вам у пашчы! Стой!

Страляе. Знікае следам за салдатамі... Дым, дым над полем. Здалёк гучыць “Ура!”. Між трупамі, напалову сагнуўшыся, прабіраецца палкоўнік Цаплін.

Ц а п л і н. Чорт... Чорт... Ах, чорт бы іх падраў... Чорт... Апамятацца не паспелі... Чорт.

Ён сядае і пачынае ліхаманкава сцягваць з сябе палявую афіцэрскую кашулю. Ціхі жаласны стогн. Цаплін насцеражыўся. Адна з нерухомых фігур прыўзнялася на рукі і, бяссіла перакаціўшыся, упала на спіну.

С а л д а т (стогне). Брат! Брат! Дапамажы!

I, нібы ў адказ яму, аднекуль чуваць: “Братка! Братка! Ратуй!” Некаторы час, з інтэрваламі, ідзе нібы пераклічка стогнаў: “Брат! – Братка!” “Брат! – Братка!” Цаплін, нібы падумаушы нешта, ідзе да салдата.

Пан палкоўнік?.. Вы?

Ц а п л і н. Я... я... Дай здыму кашулю. Пагляджу, што і як.

С а л д а т. О-о, смертухна... Ратуй... Ты вёў – ты ратуй цяпер, калі ласка.

Цаплін здымае з салдата кашулю. На сарочцы кроў.

О-о... Дзякуйце за дабрыню, ваша...

Ц а п л і н. Кажы “ты”... Мы – салдаты... Адкуль?

С а л д а т. Казанскія мы... Мужыкі...

Цаплін. І я казанскі...

С а л д а т (задыхаючыся). Ваша высакароддзе... Няправедная гэта справа... Няправедная... Мужыкі, як нашы... Піць-есць хочуць... Гадаваць бы галодных, а мы страляем...

Цаплін, не звяртаючы ўвагі, нацягвае на сябе салдацкую кашулю. Сваю кідае побач з паміраючым. Салдат заўважае гэта.

Брат! Брат!

Цаплін ударае салдата нагой.

Ц а п л і н. Маўчы, чарналапатны.

Салдат траціць прытомнасць. Цаплін зусім быў сабраўся бегчы, але тут на поле рынуў узброены натоўп мужыкоў і інсургентаў. Сярод іх усе людзі з мінулай карціны.

3 а р у б а. Стой! Стой, салдат, зарад карцечы і палікандзіла табе...

Цаплін падымае рукі. Мужыкі заўважаюць ля параненага палкоўніцкую кашулю.

Г а л а с ы. Палкоўнік! Падмануць, пераапрануцца хацеў! Кат! Віламі яго!

К а с т у с ь. Не смець параненых! Стой! (Да Цапліна.) Хто такі?

Ц а п л і н. Салдат... Крутаў Сідар... Цвярскія мы...

К а с т у с ь. Што ж ты, салдат? Хіба гэта салдацкая слава, хаты паліць?..

Ц а п л і н. З-загадана нам... Шпіцрутэны зноў жа... Дахаты б... Конь зноў жа...

А р с е н ь. Пусціце яго, мужыкі...

Вастравух. Каго? Яго? А можа, гэта ён паходню пад страху першы ткнуў?

Я ў х і м (змрочна). Мужык ён. Няма чаго нам з ім дзяліць.

Яўхіміха. Простыя людзі... Томна і ім...

А р с е н ь. Няхай гэты ідзе. Досыць крыві. Няхай раскажа, што робім з тымі, хто прыносіць вялікі агонь.

Паранены захрыпеў і падняў галаву. 3 хвіліну глядзіць Цапліну ў вочы.

Ц а п л і н. Палкоўнік! Бачыш, супраць каго вёў? Пускаюць мяне. Высакароднасць якая! А ты, сволач! (Ударыў параненага). Ты... На каго вёў? На братоў?!

С а л д а т. Браты!

Траціць прытомнасць. Цапліна закалаціла.

Я ў х і м. Бачыце? Хай ідзе... Ідзі...

Цаплін пайшоў. Наўздагон яму – вясёлы свіст. Пабег.

Баяцца нас, хлопцы.

У гэты момант з’яўляецца Чортаў Бацька, літаральна згінаючыся пад цяжарам ахапка кайданоў.

Караліна. Што гэта ён?

Чортаў Бацька. Гатовенькія везлі, паненачка... Каб на цёпленькіх надзяваць. Ці не возьмеце часам, пан Кастусь? Ці не возьмеце, пан Яўхім?

Людзі разбіраюць кайданы. Яўхім бярэ адны, як змяю, кладзе на рукі, важыць.

На яго твары грымаса страшнай гідлівасці.

Я ў х і м. Гэта як жа... Мне?

Гарэліха. Што? Не хочаш?

Я ў х і м. Вось як... (Кідае кайданы ўбок.) Вось яно як...

К а с т у с ь. Вось так... I штамп... “Імператарскі Пятроўскі завод”... В-вось так.

Кідае кайданы. Кідаюць яшчэ. Ляск... Ляск...

Вось так, людзі... Вось так, браты-мужыкі... Вось так, народ...

Гарэліха (бярэ адну “змяю”). Ланцуг зрабіць для калодзежа, ці што?

Чортаў Бацька. Л-ланцуг? Баба ты, курыныя твае мазгі, дурацкія, пакуль з лавы ляціш – сем дум перадумаюць... Досыць ланцугоў! У Нёман іх, хай глытае!.. Досыць...

Топча звінячую кучу. У гэты момант з крыкам “Ура!” увальваецца натоўп.

М у ж ы к. Яў-хі-ім! Вастравух! Гарматы ў палон узялі! Аж чатыры!

Кастусь ідзе да Караліны, якая схілілася над параненым.

К а с т у с ь. Што ты?

Караліна. Ранены – гэта проста ранены. Яго трэба лячыць.

Кастусь. I тут твая праўда... Як у вас рукі лётаюць... Як стрыжы над ракой...

Караліна. А вашы грубаватыя, гожыя, яны надзейна кладуць бінт.

Яўхім (да Вастравуха). Даруй... I ведай: цяжка нам дасталіся нашы хаты. Мужык дарэмна ніколі не бунтуе. Але вашых больш хапаць не будзем... братка.

Кастусь. Я раней не разумеў, чаго гэта хворыя, ачуняўшы, часта жэняцца з сядзелкамі.

Караліна. А цяпер?

К а с т у с ь. Пачынаю разумець... Бо гэта – як добры лёс над табой... Часам, відаць, прыемна адчуваць сябе слабым.

Салдат падымае галаву.

С а л д а т. Каго адпусцілі, браты, каго?

К а с т у с ь. Салдата.

С а л д а т. Цаплін гэта... Кашулю зняў... Палкоўнік... Апошні паход з намі быў... На Магілёўшчыну потым яго... пераводзіць... хацелі... Дзе пажар найбольш зыркі... Вешальнік... Вешаюць жа вас у Вільні... Вешаюць... Шкада...

Памірае. Кастусь і Караліна, разгубленыя, стаяць над ім, узяўшыся за рукі. А над імі зноў узлятае “Ура!”.

Г а л а с ы. Ура ваяводзе! Ура атаману! Ура! Ура-а-а!!!