Карціна пятая

Задні фасад мураўёўскага палаца. Святло падае з дзвярэй і люстраных акон на балюстраду, на шырокія белыя сходы, што спускаюцца ў парк. На адзін бок сходаў, злева, агароджа з лаўкай. Правей фасада – арка, частка аркадаў, што акружаюць парк. За ёю зорнае неба... Урачыстыя гукі паланеза. За цэльным шклом акон плывуць пары. Па сходах ідзе Каліноўскі, апрануты ў бездакорны фрак. Насустрач яму А р с е н ь.

К а с т у с ь (ціха). Ну што?

А р с е н ь. Марцявічус п’е з ім.

К а с т у с ь. Бедны... I лёгка ідзе?

А р с е н ь. Цаплін пасля сустрэчы з намі шмат п’е... Можаш ісці спакойна.

Кастусь ідзе далей. У гэты момант з’явілася ля балюстрады Марыя Грэгатов і ч. Сустрэліоя позіркамі.

М а р ы я. Пан Макарэвіч, добры вечар.

Кастусь аглянуўся, і на хвіліну нешта дрогнула ў яго вачах.

К а с т у с ь. Прабачце, не маю гонару.

М а р ы я. Вы жылі ў флігелі дома маёй маці, у Зарэччы. Я – Марыя Грэгатовіч.

К а с т у с ь. Запэўніваю вас, вы памыляецеся. Я – князь Мсціслаўскі. Але я хацеў бы быць гэтым невядомым Макарэвічам, каб мець шчасце хаця зрэдку бачыць вас...

М а р ы я. I Вітаўта Парафіяновіча не памятаеце? I як мы ўтраіх сядзелі ў нашым садзе... Вы... так нечакана з’ехалі ад нас у сакавіку.

К а с т у с ь. Вы абазналіся... Прабачце.

Ідзе далей. Насустрач яму ідзе Караліна.

Караліна. Ідуць. Заўважыў мяне і захапіўся. Такая брыда!

К а с т у с ь. Стой непадалёку, калі... ласка...

Змрочны, маўклівы і доўгі, як Мефістофель, Марцявічус вядзе Ц а п л і н а. Цаплін не хістаецца, але ён цяжка, трагічна п’яны.

Ц а п л і н (жмудзіну). Сядзіш тут сярод дам і кветак... як самая непатрэбная радзіме кветка. А ці быў ты на полі, дзе дабіваюць... Я таго мужыка з віламі... не забуду... Аблічча бледнае... як пры ўсплёску бліскавіцы... Хочаш, падару на шчасце вяроўку павешанага?

Марцявічус. Не.

Ц а п л і н. Тады – мармуровы бюст імператара. Я люблю бюсты імператара.

Да Каліноўскага падыходзіць д э С а л ь е.

Д э С а л ь е. Вымушана была пакінуць вас, князь. (Угледзеўшыся.) З вамі нешта здарылася?

Каліноўскі. Пачаў губляць галаву, мадам. (На Караліну.) Мая стрыечная сястра, княжна Надзея Загорская... Я прашу вашай апекі над ёй.

Д э С а л ь е. Якая мілая... На выданні?

К а с т у с ь. Самая багатая нявеста Прыдняпроўя.

Караліна (з дакорам). Юры...

Д э С а л ь е. Пры такіх вачах пасаг – зусім лішняя справа. Мяркую, часам вы шкадуеце, што яна – сястра вам.

К а с т у с ь. Часам... вельмі шкадую.

Караліна. Юры...

К а с т у с ь. Вядома, калі вас няма побач.

Дэ Салье. Я схільна палюбіць вашу кузіну... Дарэчы, вось князь Стоцкі... Мілы...

К а с т у с ь. Паляк? Яны так сур’ёзна паўстаюць, палякі...

Д э С а л ь е. Сто-оцкі...

К а с т у с ь. Ф-фу... Мне здалося – Друцкі... Гэта яшчэ горш, чым палякі... Гэта нашы радзінныя ворагі... Забабоны мацней за нас. Мне давялося б, не адчуваючы ніякай варожасці да беднага маладога чалавека, справацыраваць яго на сварку... Так недарэчна!..

М у р а ў ё ў падышоў да балюстрады. Пакуль дэ Салье знаёміць Караліну са Стоцкім, змрочны, як Мефістофель, Марцявічус торгае Цапліна.

Марцявічус. Хадзем.

Ц а п л і н. Не, я да графа. Я люблю графа. Мы з графам – два чаравікі – пара. Мы з графам і з табой – тры чаравікі пара. (Ідзе да графа.)

Дэ Салье зноў з Кастусём, які відавочна кампліментуе з ёю. Караліна кідае на Кастуся ўмольны позірк. Кастусь непрыкметна паказвае ёй язык. Караліна ўсміхаецца. Стоцкі відавочна ў захапленні.

Д э С а л ь е (Кастусю, нібы ведучы далей размову). I вам не шкада райскіх птушак?

К а с т у сь. Iм мяне не шкада.

Д э С а л ь е. Бедны. Няўжо зусім?

К а с т у с ь. Адной.

Ц а п л і н. Ваша сіяцельства. Тут адзін сказаў, што вы сякі і такі. Я не веру. Мы з вамі – тры чаравікі пара. Я вам падару гіпсавы бюст Каліноўскага.

К а с т у с ь (дэ Салье). I, з-за адсутнасці мадэлі, закажа бюст з мяне.

Дэ Салье смяецца.

Ц а п л і н. I вы будзеце ўспамінаць нябожчыкаў Каліноўскага і Цапліна.

М у р а ў ё ў. Калі вы будзеце так піць, вы станеце нябожчыкам хутчэй, чым трэба... Ідзіце дамоў...

Змрочны жмудзін вядзе Цапліна па сходах паўз Каліноўскага. Цаплін спыніўся.

Цаплін. А я вас... пазнаю.

К а с т у с ь. Мне прыемна, што вы ў такім стане яшчэ здольны пазнаць кагосьці.

Ц а п л і н. Дык ты... у модных панталонах?

Збіраюцца да іх людзі.

К а с т у с ь (Стоцкаму). Малады чалавек, адвядзіце яе... Яна... спалохаецца...

Караліна. Не!

К а с т у с ь (да Цапліна). Я не нашу спадніцы. Я не шатландзец. Хаця з ахвотаю стаў бы ім на хвіліну, каб вы з задавальненнем канстатавалі гэта і пайшлі дамоў.

Ц а п л і н. Дзе твае пісталеты?

К а с т у с ь. Яны дома. Па іх лёгка паслаць.

Марыя глядзіць на сварку пашыранымі вачыма. Цаплін хапае Каліноўскага за плечы.

Ц а п л і н. Мяцежнік!

К а с т у с ь. Працягніце ўздоўж тулава вашы рукі, калі не хочаце працягнуць ногі.

А р с е н ь. Па-мойму, яму зараз стане дрэнна.

Ц ап л і н (да Арсеня). I ты мяцежнік... (Да Караліны.) I вы. Уся зала ў мяцежніках... як пры ўсплёску бліскавіцы.

Махнуў рукою, пайшоў да садовай лаўкі Мураўёў.

К а с т у с ь. Не навучыліся суразмерваць сілы з колькасцю віна на стале... Мяркую, і не паспееце.

Д э С а л ь е. Выдаліце яго хто-небудзь!

Ля Цапліна выраслі 1-шы і 2-гі прахожыя.

Марцявічус. Хадзем, галубчык. Дапамажыце мне, панове.

Ц а п л і н. Выдаляюць цвярозага!

К а с т у с ь. Цвярозыя маюць дастаткова здаровага розуму, каб разумець, што ва ўсякім іншым месцы ім будзе зручней.

Павялі Цапліна.

Ц а п л і н. Панове, мяне выносяць!

Г о л а с. Бачым.

Ц а п л і н. Мы яшчэ сустрэнемся... пры святле маланкі!

Кастусь. I пры секундантах... (Падае картку Марцявічусу.) Перадайце яму маю візітную картку... калі ён, вядома, мае звычай хоць калі-небудзь выходзіць з такога вось стану.

Вывелі Цапліна.

М а р ы я (ціха). Князь Мсціслаўскі?

К а с т у с ь. Уф-ф! (Да Караліны.) Раю вам, сястрычка, запасціся верай, што не ўсе мужчыны падобныя да палкоўніка. Зрэдку трапляюцца і іншыя.

Караліна. Веру.

Смяшок. Л ю д з і разыходзяцца.

Д э С а л ь е. Мілы князь, граф хоча пазнаёміцца з вамі... Вас я вазьму з сабой, дарагая княжна. Вы ўбачыце графа, а тады я аддам яе вам, князь Стоцкі.

Падыходзяць да Мураўёва. Дэ Салье рэкамендуе Кастуся і Караліну.

М у р а ў ё ў (Караліне). У вас адухоўленыя вочы, княжна. Вы непадобная на большасць свецкіх паненак.

Караліна. Мне прыемна чуць гэта, граф.

Д э С а л ь е. Хадземце, дарагая... (Мураўёву.) Спадзяюся, вы будзеце ў захапленні ад князя... як я...

М у р а ў ё ў. Мне часта даводзіцца захапляцца вось так... Аддаюць перавагу маладому Нуліну, які толькі што прыехаў з Парыжа, а не мне, які “в сраженьях изувечен”.

К а с т у с ь. “И вас за то ласкает двор”.

Караліна і дэ Салье пайшлі.

М у р а ў ё ў. Ласкі двара не ласкі жанчын... Мсціслаўскі... Я ведаў аднаго па Магілёўшчыне.

К а с т у с ь. Наш радзінны край, граф.

М у р а ў ё ў. Н-нулін... Непрыемны выпадак, га?

К а с т у с ь. Відаць, вам дрэнна, калі сярод гэтых жырандоляў і калон людзям блюзняцца цені паўстанцаў.

Паўза. I раптам Каліноўскі рассмяяўся.

Цікавая ідэя. Уявіце сабе, што я сапраўды паўстанец. I сустракаюся з чалавекам, які мяне ведае... Бр-р...

Мураўёў. А вы пайшлі б у паўстанцы, князь?

К а с т у с ь. Пайшоў бы. Каб імператару прыйшла ў галаву ідэя адмяніць гасудараў радасловец.

М у р а ў ё ў. Дзікая ідэя. Хіба ён можа?

К а с т у с ь. Радасловец – небяспечная кніга.

М у р а ў ё ў. Чаму?

Кастусь. З яго вынікае, што першыя – мы, а Раманавы – мелката.

М у р а ў ё ў. Сказалі б гэта ў вочы?

К а с т у с ь. Прывілей арыстакратаў – праўда.

М у р а ў ё ў. Нават на эшафоце?

К а с т у сь. Э-э! Столькі сапраўдных дваран за апошнія гады мужна стаялі на ім. Я не горшы. Толькі мне хацелася б ведаць... навошта вам усе гэтыя страты, граф? Якая вам патрэба знішчаць?

М у р а ў ё ў. Таму што толькі на імперыю, на ўцёс у збаламучаным моры спадзяюцца сёння высакародныя людзі ўсёй зямлі.

Кастусь. А нашто нам апраўдваць іх спадзяванні, ратаваць іх?

М у р а ў ё ў. Для сябе. Бунт мужыка – заканамерны. Ён воўк і глядзіць у лес. Калі ж дваранін стае на бок мужыка, здраджвае саслоўю, хоча ў свінапасы – такога нельга літаваць.

Кастусь. А такія ёсць?

М у р а ў ё ў. Ёсць.

К а с т у с ь. Хто яны?

М у р а ў ё ў. Ну вось, напрыклад, Каліноўскі...

К а с т у с ь. Хто ён?

М у р а ў ё ў. Самы небяспечны і самы дастойны мой вораг.

К а с т у с ь. Тады гэта, відаць, фігура. Хацелася б мне ўбачыць яго. Я з цікавасцю паціснуў бы яму руку. Гэта, ці ведаеце, сустрэча не з тых, якія забываюць.

М у р а ў ё ў. Я не магу забыць аб ім ужо некалькі месяцаў.

К а с т у с ь. Цікава, які ён?

М у р а ў ё ў. Кажуць, русыя, вельмі пышныя, хвалістыя валасы.

К а с т у с ь. Гэта не прыкмета. На жаль, мода псуе валасы мужчын памадай.

Мураўёў. I вялікія выразныя вочы.

Кастусь. У беларусаў наогул выразныя вочы. Нямнога... Чакайце, чакайце, як, вы сказалі, прозвішча?

М у р а ў ё ў. Каліноўскі.

Кастусь. Я ведаў аднаго па Пецярбургу. Як яго зваць?

М у р а ў ё ў. Канстанцін.

К а с т у с ь. Н-не. Таго звалі Віктар... Сядзеў у Публічнай бібліятэцы днямі і начамі.

М у р а ў ё ў. Гэта яго старэйшы брат. Ідэйны выхаваўца. Кажуць, быў яшчэ горшы якабінец. На шчасце, не дачакаўся перамогі ўлюбёнага браціка. Здох ад сухотаў.

Паўза. Кастусь устае.

Кастусь. Я вымушаны адвітацца, граф.

Мураўёў. У чым справа?

К а с т у с ь. Мне няма аб чым размаўляць з вамі. I не хочацца.

М у р а ў ё ў. Князь, вы няветлівы!

К а с т у с ь. Магчыма. Але затое – прамы. I выхаваны ў правілах дваранскага ганаровага кодэкса. А ў прыдняпроўцаў, у мяне... ёсць цвёрдае перакананне ў тым, што павінен і чаго не павінен рабіць дваранін... чалавек. Што ён павінен мець.

Мураўёў (з жудаснай іроніяй). Прасвяціце старога. Што?

К а с т у с ь. Толькі душу для праўды, жыццё – для сапраўдных людзей, сэрца – для жанчыны... I яшчэ гонар. Чуеце? Гонар... для самога сябе і ні для каго на свеце больш.

Мураўёў. У чым жа ён, калі не сакрэт?

Кастусь. У тым, каб быць незалежным з моцнымі, роўным з роўнымі, памяркоўным для ніжэйшых. У тым, каб быць добрым для жанчын, дзяцей, слабых, пераможаных. У тым, каб быць літасцівым да звяроў... I яшчэ ў тым, каб ніколі не лаяць мёртвых, якія не могуць адказваць: ні дрэнныя, ні высакародныя.

Паўза.

Калі мой субяседнік не трымаецца такога – я ў праве пайсці ад яго. Калі так робяць многія – тады няхай хутчэй ставяць гільяціны на ўсіх плошчах... Такому панству – туды і дарога.

М у р а ў ё ў. Сядайце, князь... Сур’ёзна... Я не думаў, што ў свеце ёсць хаця адзін чалавек з іншымі паняццямі. Цікава. Небяспечна.

К а с т у с ь. Чаму небяспечна?

М у р а ў ё ў. Таму што такія людзі – дзейныя людзі. А свет непадобны на космас іхняй душы. I яны ў гардыні пачынаюць думаць,, што пераробяць вялікі свет па вобразу і падабенству свайго... малога. А адсюль – адзін крок да фронды... бунту... эшафота.

К а с т у с ь. Вы мяркуеце?

Мураўёў. Я ведаю... Я ведаў у маладосці шмат такіх... У-у, якая ў іх была сатанінская гардыня! I смеласць пры няправільным шляху.

К а с т у с ь. Хто яны былі?

М у р а ў ё ў. Ну хаця б... Сяргей Мураўёў-Апостал.

К а с т у с ь. Той, каго павесілі?

М у р а ў ё ў. Ну вядома ж не той, хто вешаў... А пайшлі б да нас?

К а с т у с ь. Не.

Падыходзіць д э С а л ь е.

М у р а ў ё ў. Чаму?

К а с т у с ь. Вешаць дваран, як піратаў! Фу!

Мураўёў. З усіх людзей – вы першы, хто сказаў мне аб гэтым у вочы. I вы не думалі, што дзяржава – вышэйшая праўда і таму несправядліва знішчаных няма?

К а с т у с ь. Ваша сіяцельства, вы маеце на ўвазе Хрыста?

М у р а ў ё ў. Дайце мне зірнуць у вашы вочы.

Ён кладзе руку на плячо Кастуся. Рука ўспаўзае на шыю. Гэта так страшна, што дэ Салье ўскрыквае.

Д э С а л ь е. Граф!

Кастусь (з адценнем насмешкі). Супакойцеся, гэта інтымны жэст. Граф прыдатны мне ў бацькі.