- •Абліччы мінулага: праўда і вымысел
- •Акт першы карцiна першая
- •I тут узмывае страшная, на мяжы голасу I адчаю, песня-лямант "Дарота".
- •3 Вастравуха зрываюць перавязь.
- •I тут разрагатаўся ўжо I Яўхiм. Рагоча, кiнуўшы сякеру.
- •Iдуць. У маўчаннi, у цiшынi - тупат ног.
- •Карціна трэцяя
- •I тут раптам устае Караліна.
- •I тут нечакана аддзяляецца ад сцяны Марцявічус.
- •3 Грудзей Кастуся вырваўся цяжкі, страшны ўздых.
- •Карціна чацвёртая
- •Карціна пятая
- •I тут у голасе Мураўёва загучала незвычайная, страшная, вострая пяшчота.
- •Акт другі карціна шостая
- •I тут успыхвае сумная, прыгожая песня.
- •Карціна сёмая
- •Карціна восьмая
- •3 Левага боку салдаты выганяюць на сцэну невялікі натоўп жыхароў спаленай вёскі. Пераважна старыя і жанчыны. Сярод апошніх – я ў х і м і х а, баба г а р э л і х а.
- •I ўсё. Замест людзей – капец зямлі.
- •Карціна дзевятая
- •I тут раптам устае пані Юзэфа.
- •I тады Караліна традыцыйным жэстам прыкладае кулачок сагнутай левай рукі да сэрца.
- •Карціна дзесятая
- •I тут Лосеў устае, нагінаецца, у вачніцах яго цені.
- •Акт трэці карціна адзінаццатая
- •Карціна дванаццатая
- •Карціна трынаццатая
- •I раптам Кастусь засмяяўся ціхім, горкім смехам.
Карціна трынаццатая
Цемра. Асветлены толькі невялічкі кавалак сцэны. Гэта камера ў “Дамініканах”. За вокнамі ноч. Куты камеры хаваюдца ў цемры... На ложку сядзіць К а с т у с ь. Ля стала з аркушам паперы ў руцэ стаіць Тызенгаўзен.
Тызенгаўзен. Вы мяне слухаць?
К а с т у с ь. Нашто? Я і так усё ведаю... Барабаньце хутчэй вашу екценню, калі без гэтага нельга, пан загадчык над катамі, і пасля плывіце адсюль. Дальбог, у мяне ёсць больш важныя заняткі, чым сузіраць вашу остзейскую парсуну.
Тызенгаўзен (чытае далей). ...прыгаворвае двараніна Канстанціна Каліноўскага... дваццаці шасці год, за здраду дзяржаве на падставе ваенна-крымінальнага ўстава...
У цемры, у куце, нешта варухнулася. Прамень святла ўпаў на мёртвыя, нібы ў медузы, вочы. Граф М у р а ў ё ў выступіў з цемры і нячутна прысеў на табурэт ля сценкі.
пакараць смяротнай карай – расстраляннем... (Склаў паперу.) Гэта было другога сакавіка падпісана. Дзевятага сёння. Вы словы аб магчымасць абскарджання не схапіць?
К а с т у с ь. Гэта дарэмна. I не мне прасіць даравання ў рознай сволачы.
Мураўёў робіць знак выйсці. Тызенгаўзен паціснуў плячыма, выйшаў. Бразнуў замок. Кастусь не бачыць Мураўёва. Задумаўся. Цішыня. За акном густым вэлюмам пачаў падаць снег.
М у р а ў ё ў (ціха). Падымі свае вочы і слухай мяне.
Кастусь здрыгануўся ад нечаканасці, павярнуўся на голас. Глядзіць.
К а с т у с ь. А-а, вось хто. Другі раз спадобіўся ліцэзрэць.
М у р а ў ё ў. Другі... Князь Мсціслаўскі.
Уся размова, да самага канца, ідзе ціха і спакойна.
Я прыйшоў пагаварыць... Дзіўна, але так.
К а с т у с ь (міжвольна адкінуў прастату і гаворыць цяпер сапраўды як князь). Я слухаю вас, граф.
М у р а ў ё ў. Ці думалі вы, супраць чаго паўстаяце? Ці думалі, што тысячу год кожны разбіваў аб нас галаву? Былі бунты, рэвалюцыі – а мы заставаліся, і зноў аб нас разбівалі галаву. Таму што мы – парадак, дзяржава, таму што за нас вера, забабоны, філасофія, культура. Таму, што за нас – жах. Людзі не могуць жыць свабоднымі сярод руін. Яны ўзрываюць дом, кідаюцца трошкі сярод камення са сваімі добрымі намерамі, а потым будуюць новы, яшчэ горшы. I кожны раз льецца кроў. I гінуць лепшыя, а не горшыя. I пасля кожнага такога эксперымента сярод жывых застаецца больш і больш мярзотнікаў.
Кастусь. Я думаў над гэтым. Чаго вы хочаце?
М у р а ў ё ў. Бачыш муры? Ты можаш з іх выйсці. Зараз. Я хачу гэтага. Ведаеш, каб людзі жылі – трэба, каб лепшыя з лепшых не бунтавалі, а ішлі да паборнікаў парадку і магутнасці айчыны... Я абяцаю вам словам двараніна волю і месца пры мне... Я вам абяцаю. Не Аляксандр – я.
К а с т у с ь. Гэта важыць больш. Ведаю... Чаму прапаноўваеце?
М у р а ў ё ў. Хачу, каб вы сталі членам дзяржаўнага савета ў пяцьдзесят год.
Кастусь. У дваццаць пяць я быў вярхоўны ваявода Беларусі і Літвы.
Мураўёў. А ў дваццаць шэсць можаш не быць нікім.
К а с т у с ь. Ведаю.
Мураўёў. А паслухаеш – можаш жыць, кахаць...
Аблічча Каліноўскага нібы засвяцілася ў змроку.
К а с т у с ь. Кахаць...
М у р а ў ё ў. Так... Бачыш?
За акном густым вэлюмам падае снег.
Гэта падае апошні снег у тваім жыцці. Я памятаю адзін такі, калі я кахаў...
К а с т у с ь (спахмурнеўшы). Гэта забаронены ўдар, граф. Я адкажу такім самым: невядома яшчэ, колькі снегападаў засталося ўбачыць вам.
М у р а ў ё ў. Я пажыў...
К а с т у с ь. Як пажылі?.. I чаму прапаноўваеце гэта м н е?
М у р а ў ё ў. Сынок... Ты не ведаеш. Вакол мяне адны нягоднікі і дурні...
К а с т у с ь. Сімптаматычна.
Мураўёў. У вас блакітная сонечная кроў. Вы – сапраўдны дваранін, рыцар – не тое што гэтыя вырадкі. I вы са сволаччу.
К а с т у с ь. Калі за вас парадак, то чаму сярод вас столькі нягоднікаў? Чаму з пакалення ў пакаленне лепшае – гіне, а ўсё адно ідзе да нас, да “сволачы”?
Паўза.
Я вам скажу, чаму. Кожны раз чалавецтва бліжэй да шчасця... на вышыню нашых магіл. З крывёю, са зрывамі на дно прорвы, яно, здыхаючы, паўзе да праўды.
М у р а ў ё ў. Гэта фатальная, жахлівая памылка маладосці. А маладосць праходзіць. Я ведаю гэта... сынок. Ты, магчыма, не ведаеш, які быў я, пакуль не зразумеў.
К а с т у с ь. Вы заўсёды былі такі.
Мураўёў. А я быў такі, як ты.
Паўза.
Такі, а магчыма, і горшы бунтар. Я быў адзін з самых першых дзекабрыстаў. Нас было чацвёра.
Маўчанне.
Гэта я прыняў у тайнае таварыства Івана Пушчына... Так, таго самага, лепшага сябра забітага паэта.
Маўчанне.
Потым я зразумеў – у гэтым няма праўды. Праўда не там. Я выпадкова не трапіў на шыбеніцу, хаця не скардзіўся б, нават трапіўшы. I вось я служу айчыне. I хачу зрабіць для маладога, чыстага, бліскуча таленавітага чалавека тое, што калісь зрабіў для мяне выпадковы лёс.