38. Сучасная проза для дзяцей.

Канец 20 пачатак 21 ст. – гэта час карэнных грамадскiх рухау на Бел., што несумненна, адбивалася не тольки на сацыяльна-эканамичным и дух жыцци грамадства, але и на литаратурным працэссе, у рэчышчы якога развивалася литарат для дзяцей у тым лику и проза. У развицци прозы вылуч некальки перыядау, якия адрозниваюцца як сутнасцю падыходау да адлюстравання рэчаиснасци так и сваим идэйным зместам. Проза характэр устойливасцю, паслядоуным засваеннем традыцый. Як и раней на першым плане застаецца станауленне гарманична развитай асобы чалавека, выхаванне пачуцця калектывизму, уласнай гордасци. У першую чаргу асноуная увага звяртаецца на сацыяльна-бытавыя праблемы у даступнай для дзицяци форме. Выпрацоуцы маральных якасцей, любови да прыроды, дабрыни прысвечана апавяданне I.Навуменки «Год карася». Яно пабудавана у форме ретраспектыу-успаминау: дзеци вырасли, дауно раз’ехалися па краине, а Микалай Iванавич адзначае кожны год «дзень карася», нибы па усходним календары, пакольки яго маленькия некали дзеци не дали засмажыць карася и выпусцили яго у вадаем.

Дзейным сродкам выхавання пачуццяу зяуляецца знаемства з гистарычным минулым, абъектам адлюстравання становицца далекая гисторыя. Прычына таму – рух грамадства за адраджэнне нацыянальнай культуры, мовы, што наперш звязана з набыццем Беларуссю незалежнасци. Перад письменниками стаяла задачаадкрыць дзецям багацце гисторыи, вытоки беларусскай дзяржаунасци, каб яны змагли асэнсаваць тое, што адбываецца зараз и зазирнуць у будучыню. У гэты час друкуе шэраг матэрыялау на гист тэмы С.Тарасау: замалеуки пра найбольш занчныя падзеи у стараэытнай беларуси и гистарычных асоб Скарыну, Сапегу и инш. Нарысы Тарасава «беларусь. Гистарычнае падарожжа для дзяцей», зборник «фрэски», «вяликия и славутыя людзи зямли беларусь», Арлоу нарыс «Адкуль наш род» (книга ууляе сабой своесобливы падручник па гисторыи для малодшых школьникау). Найважнейшыя праблемы выхавання экалагичнай культуры, развицця экалагичнага мышлення закранаюцца у апавяданнях Э. Луканскага «Госць з чырвонай книги», «Зорачка», I. Грамовича «ЯК вясну рабили», Слауковича «Навошта ружы калючки», Гурскага «Лясная симфония». Адной з асабливасцей сучаснай бел прозы з’яуляецца яе интэлектуальная скираванасць, акцэнтаванне уваги на самастойнае набыцце ведау. Падобнай пазнавальнасцю вызначаеца апавесць Чарняускага «Акадэмия»…на колах альбо за вяселкай науздагон» Каб пазнаемиць малога Андрэйку з працай калгасникау, яго бацька, мясцовы аграном , бярэ хлопчыка у паездку па палях. Андрэйка даведваецца шмат цикавага и карыснага, а таму яшчэ з большай павагай пачынае адносицца да старэйшых.

31. Максiм Танк для дзяцей: Першыя творы М.Танка для дзяцей зґявiўся ӯ 1937г., але i да гэтага ӯ некаторых вершах паэта ӯжо гучала тэма дзяцiнства.

Разнастайныя па тэматыцы, праблематыцы i мастацкiх асаблiвасцях творы Танка для дзяцей цесна звязаны з фальклорам. У сваiх казках Танк закранаӯ розныя этычныя праблемы. Н-д: у казцы «Мухамор» высмейваецца хвалько Мухамор, якi лiчыӯ, што «мог бы смела быць паслом або нават i царом». Упэӯнены, што роӯнага па прыгажосцi яму ӯ лесе няма. Аднак калi ӯ лес прыйшлi дзецi, усё стала на сваё месца: яны пазбiралi добрыя грыбы, а мухамор нiкому не спатрэбiӯся. Казка вучыць чытачоӯ рэальна ацэньваць сябе i не выхваляцца перад iншымi. Пазнавальнае значэнне ӯ тым, што дзецi даведаюцца, якiя растуць грыбы ӯ беларускiм лесе. Свет роднай прыроды паказан у «Казцы пра Мядзведзя». Паэт iмкнецца выклiкаць у дзяцей гонар за сваю Бацькаӯшчыну. Тут Танк канкрэтызуе месца дзеяння, згадваючы нарачанскiя мясцiны i Бклавежскую пушчу. У гэтай казцы багатая сiстэма вобразаӯ. Сярод дзеючых асоб ёсць мядзведзь, воӯк, лiса, зубр, казёл, зайцы, вавёрка, варона, сарока, певень, цецерукi, дзятлы. Твор напiсан у традыцыях беларускiх народных казак. З гумарам асуджаецца ӯ казцы гультайства, прыстасавальнiцтвва мядзведзя У казцы паказана, што праца здольна змянiць характар чалавека. Казка мае i пазнавальнае значэнне, дзецi даведваюцца пра норавы i звычкi лясных жыхароӯ (н-д: чаму вавёрачка хавае свае арэхi).

«Казка пра Музыку» тут паэт уводзiць вобраз асiлка i паказвае змаганне народа супраць несправдлiвасцi i ӯцiску. Герой Музыка хлопчык сiрата., не меӯ нi двара, нi гароду. Ён не прадае сваю музыку нi за якiя грошы. Яго чарадзейнае гране абуджала i падтрымлiвала народ. 

Казка «Журавель i чапля» выхоӯвае у дзяцей пачуццё сяброуства, уменне саступiць адзiн аднаму.

Казка «Жук i слiмак» - аӯтар звяртае ӯвагу на няӯдзячнасць жука «забыуся пра нягоды i не на ӯме жуку, што абяцаӯ паднесцi ён хату слiмаку», засцерагае дзяцей ад падобнай рысы характару.

Многiм вершам М.Танка характэрны жарт. У даходлiва-забаӯляльнай форме вызначаецца паэтызацыя М. Танкам навакольнага свету ӯ вершах «Паклон хлебу», «Чаму птушкi лётаюць» , «Красуня», «Бабка». У цэнтры гэтых твораӯ прывабны вобраз маладога чалавека: уражлiвага, чулага, здольнага бачыць прыгажосць. 

У вершы «Лемантар» аӯтар паэтычна ӯзнаӯляе беларускi алфавiт, на кожную лiтару прыводзiць прыклады адпаведных слоӯ. Паэт не толькi знаёмiць дзяцей з беларускiм лемантаром, а нагадвае яго старажытныю гiсторыю ад кнiг «Скарыны-бацькi», заклiкае чытача «быць сумленным, смелым, супраць злыбедаӯ iсцi»

32. Творчасць С. Шушкевича для дзяцей: Творы Шушкевiча прыносяць дзецям радасць, выхоӯваюць у iх дабрыню, спагадлiвасць, любоӯ да роднай зямлi i мовы. З казкi ён пачаӯ свой шлях да бел дзiцячай лiт-ры. Зло, недобразычлiвасць, вераломнасць асуджаюцца ӯ казцы «пра лiсу-хiтруху i добрых сяброӯ Мядзведзя, Зайца i Пеӯнiка». Гераiня гэтай казкi–лiсiца –страшэнна напалохала зайчыка: абяцала, што зловiць яго i будзе бiць пугаӯём, а потым у хамут зайца запражэ ды будзе на iм поле араць. Пажалiӯся заяц мядзведзю. Далучыӯся да зайца, мядзедзя i певень. Утрох сябры добра правучылi лісу: засталася лiса без хваста, аднак звычак сваих яна не кiнула, бо бядуе: чым цяпер будзе свае сляды замятаць?

Усе лiт казкi Шушкевiча традыцыйна звязаны з народнымi. Ва ӯсiх казках i многiх вершах яго дзейнiчаюць звяры, птушкi, свойскiя жывёлы. Гэтыя лiтаратурныя героi надзелены рысамi i здольнасцямi людзей. Дзецi мiжволi супастаӯляюць паводзiны герояӯ са сваiмi, робяць адпаведныя вывады, непрыкметна засвойваюць правiлы паводзiн, узаемаадносiн. 

Тэме працы паэт надаваӯ шмат увагi. Уменне школьнiкаӯ спалучаць паспяховую вучобу з выкананнем працоӯных абавязкаӯ «Дружны клас». Толькi тая праца дасць жаданыя вынiкi, што выконваецца з зацiкаӯленнасцю, са стараннем i руплiвасцю. «Казка-быль пра рэпку» Героi верша кiнулi зярнятка ӯ зямлю i чакалi, што з яго вырасце. Не палолi, не палiвалi, а калi ӯвосень запрасiлi на поле бабку i дзедку, каб здiвiць iх сюрпрызам-ураджаем, якi давялося шукаць мiж хвашчу i асоту да сёмага поту, бо вырасла рэпка зусiм малай. З таго ӯраджая усе смяялiся. 

Тэма прыроды таксама гучыць у вершах Шушкевiча. Шмат вершаӯ пра розныя поры года. (Лiстапад, Восень, Зазiмак, Снежны дзед i iнш). Прырода, звяры, птушкi, дрэвы, кветкi у творах надзелены пачуццямi дабрынi. Прыкметы апошняга месяца восенi перададзены ӯ вершы «Лiстапад».

Творы С.Шушкевiча далучаюць дзяцей да скарбаӯ роднай мовы. Яны насычаны элементамi гульнi, гумарам. Паэт даносiць да дзяцей агульначалавечыя iдэалы дабра, сумленнасцi, справядлiвасцi, спагады

33 Тэматыка i праблематыка казак У. Караткевiча: На пачатку творчага шляху У.Караткевiч звярнуӯся да мiнуӯшчыны i набыткаӯ фальклору. У.Караткевiч разумеӯ вялiкае выхаваӯчае значэнне казкi, яе ролю ӯ фармiраваннi любовi да радзiмы, да беларускай мовы. Патрыятычнай паводле зместу з´яӯляецца казка «Лебядзiны скiт». У ёй апавядаецца пра падзею, якая адбылася вельмi даӯно, калi татары напалi на русскую зямлю. Яны рухаюцца з нарабаваным багаццем i палоннымi. Хан Бату параӯноӯвае народ са статкам, «у якiм кождная жывёла думае толькi аб тым, каб есцi другiх i не быць з´едзеным». Яму пярэчыць паэт Юсуфi. Тады хан прапануе старому, якога яны ӯбачылi каля скiта. Зрабiць выбар: аддаць сваё жыццё дзеля выратавання людзей, альбо наадварот. Стары гатовы памерцi, але просiць пакiнуць жывымi столькi палонных, колькi змесцiцца ӯ яго скiце. Хан згаджаецца. У скiт зайшлi ӯсе палонныя i вылецелi адтуль белымi лебедзямi Стары кажа, што ён прыняӯ «слёзы i гора цэлай зямлi». Ι яшчэ ён «верыӯ i любiӯ. Калi хоць адзiн чалавек астаӯся на роднай зямлi – яна не загiне». Стары ператварыӯся ӯ камень, «з-пад якога тачылiся слёзы, збягалi ӯ ручаёк, струменьчыкам беглi да возера». Напалоханыя ворагi кiнулiся прэч. У канцы казкi пiсьменнiк прывёӯ дзве версii пра ӯзнiкненне назвы «Белая Русь». Ад лебядзiнага апярэння стала белай вопратка ӯ яе людзей. А яшчэ кажуць, што яна таму «белая», бо пад татарамi не пабыла.

Казка «Верабей, сава i птушыны суд» ӯзнiкла на аснове адной з беларускiх казак. Яна адказала на пытанне: чаму верабей скача дзвюма нагамi, чаму ӯ савы рознакаляровае пер´е… 

Казка «Вясна ӯвосень» адметная любоӯю да прыроды. Галоӯныя героi дзецi - Янка i Аленка. Янка хварэӯ i яго сястрычка пайшла па солнышка, каб яно заглянула ӯ пакой Янкi. Жывымi атрымалiся дыялогi птушак, жывёл, жабкаӯ, грыбоӯ, звяроӯ. Пiсьменнiк стварыӯ непаӯторны i чароӯны малюнак абуджанай Сонейкам асенняй прыроды.

35. Жанравая i тэматычная разнастайнасць творау П. Мiсько У 1967г выйшла першая кнiга апавяданняӯ П. Мiсько «Калодзеж». У творах гэтага зборнiка аӯтар раскрыӯ шматлiкiя эстэтычна-выхаваӯчыя i педагагiчныя задачы («Як дзеда дзялiлi», «Як Саша ӯ космас лятаӯ» i iнш.). Дзецi часта становяцца ахвярамi несправядлiвасцi, маральнай абразы i з боку дарослых, i з боку сваiх сяброӯ-аднагодкаӯ. Так, у апавяданнi «Каляндар сумлення» праз узаемаадносiны двух хлапчукоӯ Толi Васiльева i Сцёпы Мармышкi, якiя атрымалi ад настаӯнiцы адказнае даручэнне намаляваць для свайго класса каляндар надворґя, раскрываюцца праблемы сумлення, годнасцi, сяброӯства, узаемападтрымкi. Калi Сцёпа не паспеӯ своечасова зрабiць сваю частку задання, Толя са сваёй бабуляй безадкладна яму дапамог. Наступным жа днём няшчыры яго сябар аӯтарства газеты прыпiсаӯ сабе. Фiнальная карцiна твора перадае ӯзрушэнне хлопчыка ад падману, няшчырасцi, двурушнасцi яго сябра. Глубокiм пазнавальным i выхаваӯчым патэнцыялам вызначаюцца апавяданнi П. Мiсько, у якiх паэтызуецца прырода роднага краю, праводзiцца iдэя непарыӯнай сувязi чалавека i наваколля («Восеньскiм днём» i iнш.) У гэтых творах аӯтар вучыць дзяцей беражлiвым адносiнам да прыроднага ӯлоння, знаёмiць з рэдкiмi прадстаӯнiкамi флоры i фауны, акцэнтуе ӯвагу на тым, што прырода дапамагае чалавеку сфармiраваць пачуццё прыгожага. Многiя дзецi ӯ параӯнаннi з дарослымi яшчэ не страцiлi адчування глыбокай унутранай паяднанасцi з прыродай, далучанасцi да патаемнага свету гармонii, як, н-д, герой апавядання «»Чараӯнiк Косця», якi iнтуiтыӯна адчуваӯ мову птушак.

36. Тэматыка i праблематыка апавяданну Я. Брыля для дзяцей: Самыя першыя апавяданнi Я.Брыля для дзяцей вызначаюць субґектыӯнае, апасродкаванае адлюстраванне жыцця з пазiцыi маленькага чалавека. Для апавядальнiка галоӯнае не столькi ӯзнаӯленне жыццёвых падзей, колькi адлюстраванне ӯражанняӯ маленькага чалавека ад iх. У апавяданнях праслежваецца i тэма адухаӯленне прыроды.

Апавяданне «Жыу-быӯ вожык» дае дзецям звесткi пра вожыка: чым ён харчуецца, якi лад жыцця вядзе. Маленькi апавядальнiк расказвае, як ён кармiӯ вожыка малачком i яечкам, дзiвiӯся яго баязлiвасцi: той спачаткку тупацеӯ толькi ноччу, а потым крыху прызвычаiӯся. Але найбольш цiкава было маленькаму назiраць, як лясны жыхар шукаӯ сабе сяброӯ. З цюцiкам Мурзам ён не хацеӯ сам знацца, а вусаты кот Фядот i не глядзеӯ на Тупалу. Тады ён вырашыӯ падкацiцца да квактухi i яе куранят, бо зайздрросна было глядзець на iх шчаслiвае супольнiцтва. ? вось Тупала ноччу прымасцiӯся пад цёплым крылом курыцы i стаӯ ад радасцi варушыцца. Курыца пакалолася i моцна клюнула вожыка. ? вось бацька прапаноӯвае выпусцiць вожыка. Бацька i мацi ӯ гэтым апавяданнi паӯстаюць як сапраӯдныя педагогi. Яны далучаюць сына да разумення прыроды i разам з тым вучаць адносiцца да жывой iстоты беражлiва i спачувальна.

Апавяданне «Лiпа i клёнiк» апавядальнiк нiбы глядзiць на свет вачыма маленькай дзяӯчынкi Лiпы. Ёй пайшоӯ 5-ты год. У яе ёсць неразлучны сябар сабака Дзiк. Як у кожнай дзяӯчынкi у Лiпы ёсць радасцi – пушыстая белая шубка, якую мама прывезла сваёй любай Снягурачкi з горада. А яшчэ ӯ яе ёсць клёнiк, якi яна сама пасадзiла. Яна за iм хвалюецца ӯзiмку. Дрэӯцы баяцца марозу, зайца, якi абдзiраӯ яблынькi. Калi дзяучынка ведае ӯжо, што школьнiкi, папярэджаныя ёю, абвязалi дрэӯцы саломай: яна бачыць клёнiк, ён смяецца i плешча ӯ маленькiя ладкi.

Апавяданне «Туга» маленькi хлопчык Юрка, якога бацькi павезлi на поӯдзень сумуе па цётчынай вёсцы, па сястрычке ?рачке, сабаку Шарыку, кату Базылю i iнш. Таму Юрка бунтуе, крычыць: - Я тут ждохну ӯ вас!...

У творчасцi Я. Брыля неаднаразова закранаецца праблема памiж роднымi i блiзкiмi. У апавяданнi «Усмешка» аутар расказвае пра дзяӯчынку 5-6 гадоӯ, якая едзе па вясковай вулiцы на бычку. Толькi што прайшоӯ дождж, выглядвае сонца, красуецца вясёлка. Карцiна асветлена любоӯю бацькi да маленькай дачкi.  Унутраны свет дзiцяцi Я. Брыль раскрывае не толькi ӯ шчаслiвы бесклапотны час маленства яго сярод сямейнiкаӯ, але i тады, калi не дзiця ӯжо, а падлетак уваходзiць у дарослае працоӯнае жыццё. У аповесцi «Лазунок» расказваецца пра 15-гадовага Мiхася «Лазунка» - былога вучня рамеснiцкай школы палiграфстаӯ, якi першую ноч стаiць ля друкарскай машыны. Ён ганарыцца тым, што слова «Лазунок» будзе пастаӯлена на палi аркуша, бо Мiiхась на сваёй смене лiчыцца адказным за якасць друку. Не скончыӯшы чацвёртага класса ён з бацькам пайшоӯ у партызаны, перажыӯ блакаду, ледзь не папаӯ у печы Трасцянца, але пашчаслiвiла уцекчы са смяротнага цягнiка. Далей было вяртанне ӯ спаленную вёску. Потым прыйшлось прайсцi 40 км, каб папасцi ӯ рамеснiцкую школу палiграфiстаӯ у чужым незнаёмым горадзе.Вельмi важным у апавяданнi зґяӯляецца паэтызацыя стваральнай працы, якая прыносiць радасць i задавальненне, адчуванне сваёй значнасцi i неабходнасцi людзям.