- •Экологическое право Учебное пособие Минск
- •Содержание
- •Принятые сокращения
- •Введение
- •Общая часть
- •Глава I. Экологическое право как отрасль права
- •§ 1. Теоретико-правовые подходы к регулированию отношений в сфере окружающей среды
- •§ 2. Предмет и метод экологического права
- •§ 3. Система экологического права
- •§ 4. Экологическая функция государства и права
- •Нормативные правовые акты
- •Глава II. Источники экологического права
- •§ 1. Понятие и особенности источников экологического права
- •§ 2. Конституция Республики Беларусь как источник экологического права
- •§ 3. Система экологического законодательства
- •§ 4. Закон Республики Беларусь «Об охране окружающей среды»: общая характеристика и место в системе источников экологического права
- •§ 5. Технические нормативные правовые акты в системе источников экологического права
- •Нормативные правовые акты
- •Глава III. Экологические правоотношения
- •§ 1. Понятие экологических правоотношений
- •§ 2. Субъекты экологических правоотношений
- •§ 3. Объекты экологических правоотношений
- •Нормативные правовые акты
- •Глава IV. Экологические права и обязанности граждан Республики Беларусь
- •§ 1. Понятие экологических прав граждан
- •§ 2. Право граждан на благоприятную окружающую среду
- •§ 3. Иные права граждан в области охраны окружающей среды
- •§ 4. Содержание прав граждан в области охраны окружающей среды
- •§ 5. Обязанности граждан в области охраны окружающей среды
- •§ 6. Права и обязанности общественных объединений, осуществляющих деятельность в области охраны окружающей среды
- •Нормативные правовые акты
- •Глава V. Право собственности на компоненты природной среды
- •§ 1. Понятие права собственности на компоненты природной среды
- •§ 2. Формы собственности на компоненты природной среды
- •§ 3. Субъекты права собственности на компоненты природной среды
- •§ 4. Содержание права собственности на компоненты природной среды
- •§ 5. Основания возникновения и прекращения права собственности на компоненты природной среды
- •§ 6. Защита права собственности на компоненты природной среды
- •Нормативные правовые акты
- •Глава VI. Право природопользования
- •§ 1. Понятие и виды права природопользования
- •§ 2. Право общего природопользования
- •§ 3. Право специального природопользования
- •§ 4. Правовые формы природопользования: общая характеристика
- •§ 5. Права и обязанности природопользователей
- •§ 6. Основания возникновения и прекращения права специального природопользования
- •Нормативные правовые акты
- •Глава VII. Государственное управление в области природопользования и охраны окружающей среды
- •§ 1. Понятие и общая характеристика государственного управления в области природопользования и охраны окружающей среды
- •§ 2. Механизм государственного управления в области природопользования и охраны окружающей среды
- •§ 3. Система государственных органов, осуществляющих управление в области природопользования и охраны окружающей среды
- •Нормативные правовые акты
- •Глава VIII. Организационно-правовое обеспечение охраны окружающей среды и экологической безопасности
- •§ 1. Понятие организационно-правовых механизмов охраны окружающей среды
- •§ 2. Планирование природопользования и охраны окружающей среды
- •§ 3. Нормирование и стандартизация в области окружающей среды
- •§ 4. Мониторинг окружающей среды
- •§ 5. Учет в области охраны окружающей среды и использования природных ресурсов
- •§ 6. Лицензирование в области использования природных ресурсов и охраны окружающей среды
- •§ 7. Оценка воздействия на окружающую среду планируемой хозяйственной и иной деятельности
- •§ 8. Экологическая экспертиза
- •§ 9. Контроль в области охраны окружающей среды
- •§ 10. Экологический аудит
- •§ 11. Экологическая сертификация
- •§ 12. Разрешение споров в области использования природных ресурсов и охраны окружающей среды
- •Нормативные правовые акты
- •Глава IX. Правовое обеспечение экономического механизма охраны окружающей среды и природопользования
- •§ 1. Понятие и сущность экономического механизма охраны окружающей среды и природопользования
- •§ 2. Финансирование программ и мероприятий по рациональному использованию природных ресурсов и охране окружающей среды
- •§ 3. Платежи за природопользование
- •§ 4. Экономическое стимулирование охраны окружающей среды
- •§ 5. Экологическое страхование
- •Нормативные правовые акты
- •Глава X. Ответственность в области охраны окружающей среды и природопользования
- •§ 1. Понятие и сущность ответственности в области охраны окружающей среды и природопользования (эколого-правовой ответственности)
- •§ 2. Экологическое правонарушение как основание ответственности в области охраны окружающей среды и природопользования
- •§ 3. Административная ответственность за нарушение экологического законодательства
- •§ 4. Уголовная ответственность за нарушение экологического законодательства
- •§ 5. Особенности применения гражданско-правовой ответственности за нарушение экологического законодательства
- •§ 6. Специальные меры, применяемые при нарушении требований в области охраны окружающей среды
- •§ 7. Правовые формы возмещения вреда, причиненного природной среде в результате правомерной деятельности
- •Нормативные правовые акты
- •Особенная часть
- •Глава XI. Правовое регулирование использования и охраны земель
- •§ 1. Земля как объект использования и охраны
- •§ 2. Право собственности на землю
- •§ 3. Государственное управление землями
- •§ 4. Правовые формы использования земель
- •§ 5. Правовая охрана земель
- •§ 6. Ответственность за нарушение земельного законодательства
- •Список нормативных правовых актов
- •Глава XII. Правовое регулирование использования и охраны недр
- •§ 1. Недра как объект использования и охраны
- •§ 2. Государственное управление недрами
- •§ 3. Право пользования недрами
- •§ 4. Правовая охрана недр
- •§ 5. Ответственность за нарушение законодательства о недрах
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XIII. Правовое регулирование использования и охраны вод
- •§ 1. Воды как объект использования и охраны
- •§ 2. Государственное управление водами
- •§ 3. Право водопользования
- •§ 4. Правовая охрана вод
- •§ 5. Ответственность за нарушение водного законодательства
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XIV. Правовое регулирование охраны и использования растительного мира
- •§ 1. Растительный мир как объект охраны и использования
- •§ 2. Государственное управление в области обращения с объектами растительного мира
- •§ 3. Право пользования объектами растительного мира
- •§ 4. Правовая охрана и защита растительного мира
- •§ 5. Правовой режим ботанических коллекций
- •§ 6. Ответственность за нарушение законодательства о растительном мире
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XV. Правовое регулирование использования и охраны лесов
- •§ 1. Лес как объект использования и охраны
- •§ 2. Государственное управление лесами
- •§ 3. Право лесопользования
- •§ 4. Правовая охрана и защита лесов
- •§ 5. Ответственность за нарушение лесного законодательства
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XVI. Правовое регулирование охраны и Использования животного мира
- •§ 1. Животный мир как объект охраны и использования
- •§ 2. Государственное управление в области охраны и использования животного мира
- •§ 3. Право пользования животным миром
- •§ 4. Правовые меры охраны животного мира
- •§ 5. Правовой режим зоологических коллекций
- •§ 6. Ответственность за нарушение законодательства об охране и использовании животного мира
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XVII. Правовая охрана атмосферного воздуха
- •§ 1. Атмосферный воздух как объект правовой охраны
- •§ 2. Государственное управление в области охраны атмосферного воздуха
- •§ 3. Правовые меры охраны атмосферного воздуха
- •§ 4. Ответственность за нарушение законодательства об охране атмосферного воздуха
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XVIII. Правовая охрана озонового слоя и климата
- •§ 1. Озоновый слой как объект правовой охраны
- •§ 2. Государственное регулирование деятельности в области охраны озонового слоя
- •§ 3. Правовые меры охраны озонового слоя
- •§ 4. Ответственность за нарушение законодательства об охране озонового слоя
- •§ 5. Климат как объект правовой охраны
- •§ 6. Правовое регулирование воздействия на климат
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XIX. Правовой режим особо охраняемых природных территорий, объектов и территорий, подлежащих специальной охране
- •§ 1. Понятие и состав особо охраняемых природных территорий и объектов
- •§ 2. Государственное управление в области функционирования и охраны особо охраняемых природных территорий
- •§ 3. Правовой режим заповедников
- •§ 4. Правовой режим национальных парков
- •§ 5. Правовой режим заказников
- •§ 6. Правовой режим памятников природы
- •§ 7. Правовая охрана редких и находящихся под угрозой исчезновения видов растений и животных
- •§ 8. Понятие и правовой режим природных территорий, подлежащих специальной охране
- •§ 9. Ответственность за нарушение законодательства об особо охраняемых природных территориях и объектах
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XX. Правовая охрана окружающей среды и обеспечение экологической безопасности в процессе хозяйственной и иной деятельности
- •§ 1. Понятие правового обеспечения экологической безопасности в процессе хозяйственной и иной деятельности
- •§ 2. Экологические требования при осуществлении архитектурной, градостроительной и иной строительной деятельности
- •§ 3. Экологические требования в отношении объектов энергетики
- •§ 4. Экологические требования в отношении нефтегазодобывающих производств, объектов переработки, транспортировки, хранения и реализации нефти и газа
- •§ 5. Правовое обеспечение экологической безопасности транспортных средств
- •§ 6. Экологические требования при эксплуатации объектов сельскохозяйственного назначения
- •§ 7. Экологические требования при осуществлении генно-инженерной деятельности
- •§ 8. Правовое обеспечение радиационной безопасности
- •§ 9. Правовое регулирование обращения с отходами
- •Нормативные правовые акты
- •Глава XXI. Правовая охрана окружающей среды и обеспечение экологической безопасности населенных пунктов
- •§ 1. Понятие правового обеспечения экологической безопасности населенных пунктов
- •§ 2. Экологические требования при размещении и развитии населенных пунктов
- •§ 3. Правовые меры санитарной охраны населенных пунктов
- •Нормативные правовые акты
- •Глава xхii. Правовой режим экологически неблагополучных территорий
- •§ 1. Основания объявления территорий экологически неблагополучными
- •§ 2. Понятие и виды экологически неблагополучных территорий
- •§ 3. Защита территорий от чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера
- •§ 4. Правовой режим территорий, подвергшихся радиоактивному загрязнению в результате катастрофы на Чернобыльской аэс
- •Нормативные правовые акты
- •Основные законодательные акты республики беларусь в области охраны окружающей среды и использования природных ресурсов
- •Международно-правовые акты в области охраны окружающей среды
- •Экологическое право
- •Для высших учебных заведений по специальностям
- •Введение
- •Примерный тематический план по курсу «Экологическое право»
- •Общая часть правовые основы охраны окружающей среды
- •Тема 1. Экологическое право как отрасль права
- •Тема 2. Источники экологического права
- •Тема 3. Экологические правоотношения
- •Тема 4. Экологические права граждан Республики Беларусь
- •Тема 5. Право собственности на компоненты природной среды
- •Тема 6. Право природопользования
- •Тема 7. Государственное управление в области природопользования и охраны окружающей среды
- •Тема 8. Организационно-правовое обеспечение охраны окружающей среды и экологической безопасности
- •Тема 9. Правовое обеспечение экономического механизма охраны окружающей среды и природопользования
- •Тема 10. Ответственность в области охраны окружающей среды и природопользования
- •Особенная часть
- •I. Правовое регулирование использования и охраны компонентов природной среды и природных объектов
- •Тема 11. Правовое регулирование использования и охраны земель
- •Тема 12. Правовое регулирование использования и охраны недр
- •Тема 13. Правовое регулирование использования и охраны вод
- •Тема 14. Правовое регулирование охраны и использования растительного мира
- •Тема 15. Правовое регулирование использования и охраны лесов
- •Тема 16. Правовое регулирование охраны и использования животного мира
- •Тема 17. Правовая охрана атмосферного воздуха
- •Тема 18. Правовая охрана озонового слоя и климата
- •Тема19. Правовой режим особо охраняемых природных
- •II. Правовая охрана окружающей среды и обеспечение экологической безопасности
- •Тема 20. Правовая охрана окружающей среды
- •Тема 21. Правовая охрана окружающей среды
- •Тема 22. Правовое обеспечение экологической безопасности в чрезвычайных экологических ситуациях
- •Специальная часть международно-правовая охрана окружающей среды
- •Тема 23. Понятие и источники международно-правовой охраны окружающей среды
- •Тема 24. Международные правоотношения в области охраны окружающей среды
- •Литература
- •Специальная
- •Дополнительные материалы по темам курса «Экологическое право» содержание
- •Тема 1. Экологическое право как отрасль права т.И. Макарова эколого-правовая концепция как научная основа юридического закрепления отношений в сфере взаимодействия общества с окружающей средой
- •В.Е. Лизгаро, т.И. Макарова терминология экологического права: проблемы единообразного понимания и подоходов к унификации
- •Т.И. Макарова, е.В. Лаевская, в.Е. Лизгаро Теоретико-правовые проблемы кодификации экологического законодательства Республики Беларусь
- •С.А. Калинин теоретико-инструментальный анализ проекта экологического кодекса республики беларусь
- •Н.А. Карпович проект общей части модельного экологического кодекса для государств-участников снг и концептуальные основы кодификации экологического законодательства республики беларусь
- •В.Г. Тихиня нормы международного права об охране окружающей среды в системе законодательства республики беларусь (к вопросу о кодификации экологического законодательства)
- •Тема 4. Экологические права граждан Республики Беларусь е. В. Лаевская защита права на благоприятную окружающую среду как элемент субъективного права
- •Е.В. Лаевская, в.Е. Лизгаро, и.С. Шахрай основные направления совершенствования законодательства об экологической информации
- •Т.И.Макарова доступ к правосудию по вопросам, касающимся окружающей среды: понятие и содержание
- •С.А.Балашенко, е.В. Лаевская судебная защита права на благоприятную окружающую среду: проблемы теории и практики
- •Т.И. Макарова обязанности граждан в области охраны окружающей среды как элемент эколого-правового статуса
- •Литература:
- •Тема 5. Право собственности на компоненты природной среды т.И. Макарова Право частной собственности на природные ресурсы: некоторые теоретические и прикладные проблемы
- •Тема 6. Право природопользования
- •Т.И. Макарова
- •Право общего природопользования:
- •Проблемы правового закрепления
- •И.С.Шахрай основания возникновения права специального пользования природными ресурсами
- •Т.И. Макарова концессия как правовая форма использования природных ресурсов: проблемы правового закрепления
- •Т.И. Макарова сервитут: эколого-правовое содержание института
- •Т.И. Макарова Право природопользования как институт экологического законодательства (к вопросу о разработке Экологического кодексе Республики Беларусь)
- •С. А. Балашенко проблемы государственного управления в области охраны окружающей среды
- •Литература:
- •Тема 9. Правовое обеспечение экономического механизма охраны окружающей среды и природопользования
- •М.Н.Дмитрук
- •Правовое регулирование финансирования природоохранной деятельности
- •(К вопросу о принятии экологического кодекса)
- •Тема 10. Ответственность в области охраны окружающей среды и природопользования
- •Д.М. Демичев
- •Эколого-правовая ответственность:
- •Теория и практика
- •Е.В.Лаевская, в.Е.Лизгаро, и.С.Шахрай возмещение вреда, причиненного окружающей среде: проблемы правового регулирования
- •Е.В. Лаевская, в.Е. Лизгаро, и.С. Шахрай Правовое регулирование Возмещения экологического вреда в свете планируемой кодификации законодательства об охране окружающей среды и природопользовании
- •Тема 11. Правовое регулирование использования и охраны земель
- •Шингель н.А. О совершенствовании юридической структуры земель как объекта правового регулирования
- •Н.А. Шингель проблемы становления земельного законодательства республики беларусь
- •Н.А.Шингель права на землю иностранных субъектов в республике беларусь
- •Игнатович в.В. Государственное управление землями, промышленности транспорта, связи, энергетики: общее и особенное
- •Игнатович в.В. Правовые основания использования земель транспорта в республике беларусь
- •Н.А. Шингель Кодификация экологического законодательства и проблемы правового регулирования земельных отношений
- •Тема 13. Правовое регулирование использования и охраны вод м.М.Иванович понятие трансграничного водного объекта: Сравнительно-правовая характеристика
- •Тема 14. Правовое регулирование охраны и использования растительного мира Шахрай и.С. Становление законодательства Республики Беларусь о растительном мире
- •И.С. Шахрай Обращение с объектами растительного мира: проблемы правового регулирования
- •Н.В. Макарова Растительный мир как компонент природной среды: эколого-правовое понятие
- •Тема 15. Правовое регулирование использования и охраны лесов
- •І.С. Шахрай рэалізацыя экалагічных прынцыпаў права лесакарыстання ў заканадаўстве рэспублікі беларусь
- •І.С. Шахрай права лесакарыстання як праваадносіны
- •Статья опубликована: Шахрай, и.С. Право лесопользования как правоотношение / и.С.Шахрай // Весцi Нац. Акад. Навук Беларусi. Сер. Гуманіт. Навук.. ‑ 2007. ‑ № 1.
- •Тема 16. Правовое регулирование охраны и использования животного мира
- •I.С. Шахрай юрыдычнае паняцце жывёльнага свету
- •Літаратура:
- •Тема 17. Правовая охрана атмосферного воздуха
- •Особенности правовой охраны атмосферного воздуха как компонента природной среды
- •А.А. Жлоба правовые проблемы планирования сети национальных парков
- •Жлоба а.А. Правовые основы регулирования режима национальных парков
- •В.Я. Лізгаро прававая ахова рэдкіх відаў жывёл і раслін
- •Літаратура:
- •Л.А. Самусенко правовое понятие и состав природных рекреационных территорий
- •Литература:
- •Тема 20. Правовая охрана окружающей среды
- •В процессе хозяйственной и иной деятельности
- •М.В. Януш
- •О совершенствовании правового регулирования предупреждения загрязнения окружающей среды
Статья опубликована: Шахрай, и.С. Право лесопользования как правоотношение / и.С.Шахрай // Весцi Нац. Акад. Навук Беларусi. Сер. Гуманіт. Навук.. ‑ 2007. ‑ № 1.
Тема 16. Правовое регулирование охраны и использования животного мира
УДК 349.6
I.С. Шахрай юрыдычнае паняцце жывёльнага свету
Жывёльны свет з’яўляецца адным з неад’емных кампанентаў прыроднага асяроддзя, таму захаванне яго вiдавой разнастайнасцi мае вялiкае значэнне для падтрымання экалагiчнай раўнавагi ў прыродзе, а таксама для задавальнення патрэбнасцей грамадства. У механiзме аховы жывёльнага свету, як i ўсей прыроды, найважнейшую ролю адыгрывае права.
Адносiны па ахове и выкарыстанню дзiкiх жывёл атрымалi прававое замацаванне ўжо з моманту фармiравання пiсанага права. Аднак нi правам, нi юрыдычнай навукай аб’ект прававога рэгулявання не быў вызначаны аж да 70-х гадоў нашага стагоддзя. Таму ўяўляецца важным вызначыць асноўныя прыметы жывёльнага свету як аб’екта экалагiчных праваадносiн з мэтай удасканалення іх прававога рэгулявання. Такая спроба робiцца ў дадзеным даследаваннi.
Трэба адзначыць тую акалiчнасць, што на працягу доўгага часу прававой ахове падлягалi толькi вiды жывёл, якiя з’яўлялiся аб’ектамi палявання i рыбалоўства. Закон БССР ад 21 снежня 1961 года «Аб ахове прыроды ў Беларускай ССР» упершыню называе ў якасцi аднаго з аб’ектаў прыроды, якiя падлягаюць ахове, «жывёльны свет (карысную дзiкую фауну)» [1]. Аднак у законе не змяшчалiся юрыдычныя прыметы жывёльнага свету, якiя пазней былi замацаваны ў Законе БССР ад 26 лiстапада 1981 г. «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» [2] i аднайменным Законе Рэспублiкi Беларусь ад 19 верасня 1996 года [3] (далей – Закон «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г.).
У адпаведнасцi з артыкулам 1 Закона «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г., пад жывёльным светам разумеюцца дзiкiя жывёлы (млекакормячыя, птушкi, паўзуны, земнаводныя, рыбы, малюскi, насякомыя i iншыя), якiя прабываюць ў стане натуральнай волi на сушы, у вадзе, атмасферы i глебе i пастаянна цi часова насяляюць тэрыторыю рэспублiкi.
Доўгi час вучоныя, як i заканадавец, не ўжывалi юрыдычнае паняцце жывёльнага свету або карысталiся яго прыродазнаўча-навуковым азначэннем. Так, А.В. Карас пiсаў аб «… праве собственности … государства на рыбу и морского зверя, живущих в естественном (диком) состоянии в государственных водах; на животных и птиц, также живущих в естественном (диком) состоянии в лесах, степях и т.п.» [4, c. 54]. А.П. Марцыонас, разглядаючы пытаннi аховы жывёл, ужывае паняцце «дзiкая фауна», але не дае пры гэтым яго прававога азначэння [5]. С.С. Канстанцiнiдзi ў працы, прысвечанай прававым пытанням аховы жывёльнага свету, вылучае юрыдычныя прыметы «дикого животного, как охраняемого правом объекта природы» [6, c. 74-97], але таксама не фармулюе паняцце жывёльнага свету.
Пазней у лiтаратуры былi прапанаваны азначэнні, якiя адлюстроўвалi iстотныя прыметы прававога характару і дазвалялi iдэнтыфiкаваць жывёльны свет у якасцi самастойнага аб’екта экалагiчных праваадносiн: «Животный мир – совокупность диких животных, живых организмов, существующих и развивающихся в состоянии естественной свободы в природной среде на территории страны на суше, в воде, атмосфере, почве и т.п.» [7, c. 51-52].
Прааналізаваўшы нормы дзеючага заканадаўства i заканадаўства папярэднiх перыядаў, а таксама навуковую лiтаратуру, прысвечаную пытанням аховы i выкарыстання жывёльнага свету, можна вылучыць наступныя юрыдычныя прыметы жывёльнага свету.
-
Жывёльны свет з’яўляецца кампанентам навакольнага асяроддзя. У Законе «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г. i iншым экалагiчным заканадаўстве гэтая прымета адлюстравана словамi: «дзiкiя жывёлы, якiя прабываюць у стане натуральнай волi».
Пад натуральнай воляй разумеюць непасрэдную натуральную сувязь жывёлы з навакольным асяроддзем, знаходжанне ў ланцугу экалагiчнай сiстэмы прыроды [6, c. 58-59]. Жывёльны свет – адзiн з самых «чуллiвых» прыродных аб’ектаў, стан якога ў многiм залежыць ад стану iншых аб’ектаў прыроды, з’яўляючыхся асяроддзем яго пражывання (лясоў, вод, глебы, атмасферы). Таму важнай задачай дзяржавы з’яўляецца не толькi ахова дзiкiх жывёл ад прамога знiшчэння i нерацыянальнага выкарыстання, але i ахова асяроддзя iх пражывання, што знайшло алюстраванне ў артыкуле 16 вышэйназванага закона, які ўстанаўлiвае ў якасцi аднаго з патрабаванняў па ахове i выкарыстанню жывёльнага свету неабходнасць захавання асяроддзя пражывання, умоў размнажэння, шляхоў мiграцыi і месцаў канцэнтрацыi жывёл.
Варта згадзiцца з аўтарамi, якiя ўказваюць на неабходнасць не толькi заканадаўчага замацавання магчымага геаграфiчнага асяроддзя пражывання дзiкiх жывёл (на сушы, у вадзе, атмасферы i глебе), але i ўключэння ў заканадаўства юрыдычнага паняцця «асяроддзе пражывання» дзiкiх жывёл, а таксама палажэнняў аб яго адасобленасцi i самастойнасцi [8, с. 153; 9, c. 8].
Асобных прадстаўнiкоў жывёльнага свету нельга забраць з месцаў iх пражывання без змянення прававога статуса: дзiкiя жывёлы, якiх забралi з асяроддзя пражывання i ўтрымлiваюць у няволi або напаўвольных умовах, не ўваходзяць у склад жывёльнага свету ў сэнсе экалагiчнага заканадаўства, паколькi яны ўжо не з’яўляюцца састаўной часткай прыроднага асяроддзя. Гэта пацвярджаецца артыкулам 3 Закона «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г., які ўстанаўлiвае, што адносiны ў галiне аховы i выкарыстання сельскагаспадарчых i iншых хатнiх жывёл, а таксама дзiкiх жывёл, якiя ўтрымлiваюцца ў няволi i выкарыстоўваюцца ў гаспадарчых, навуковых, культурна-асветных i iншых мэтах, рэгулююцца iншым (напрыклад, грамадзянскiм) заканадаўствам.
Аналагiчны падыход, якi размяжоўвае прававое рэгуляванне адносiн па ахове i выкарыстанню жывёл у залежнасцi ад iх сувязi з прыродным асяроддзем, знайшоў адлюстраванне ў пастанове Пленума Вярхоўнага Суда Рэспублiкi Беларусь ад 12 сакавiка 1993 г. № 2 «Аб прымяненнi судамi заканадаўства аб ахове прыроды» [10]. У п. 11 названай пастановы Пленум растлумачыў, што « дзеяннi асоб, вiнаватых у незаконным вылаве рыбы i здабычы водных жывёл, якiх вырошчваюць калгасы, саўгасы, iншыя прадпрыемствы i арганiзацыi ў спецыяльна ўладкаваных або прыстасаваных вадаёмах, або завалоданне рыбай, воднымі жывёламі, якiя адлоўлены гэтымi арганiзацыямi або знаходзяцца ў гадавальнiках i вальерах з дзiкiмi жывёламi, птушкамi», квалiфiкуюцца як раскраданне маёмасцi.
Аднак у сувязi з гэтым не зразумела, што меў на ўвазе заканадавец, якi ўстанавiў у артыкуле 4 Закона «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г., што адносіны па валоданню, выкарыстанню і распараджэнню жывёламі – аб’ектамі жывёльнага свету, якiх забралi з асяроддзя пражывання ва ўстаноўленым парадку і якія знаходзяцца ў прыватнай або дзяржаўнай уласнасці, – рэгулююцца дадзеным законам і іншым заканадаўствам. Таму, на наш погляд, неабходна ўнесці змены ў артыкул 4 Закона «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г. і прывесці яго ў адпаведнасць з нормай артыкула 3 названага закона.
Падобная непаслядоўнасць назіраецца і ў іншых нарматыўных актах. Так, у п.1 Палажэння «Аб парадку вядзення дзяржаўнага кадастра жывёльнага свету Рэспублікі Беларусь», якое зацверджана пастановай Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 3 лютага 1995 г. N 78 [11], устанаўліваецца, што «дзяржаўны кадастр жывёльнага свету Рэспублікі Беларусь змяшчае сістэму неабходных звестак і дакументаў аб распаўсюджанні, біялагічным стане, колькасці, характары і інтэнсіўнасці гаспадарчага выкарыстання відаў (груп відаў) дзікіх жывёл, якія пастаянна або часова пражываюць на тэрыторыі рэспублікі ва ўмовах натуральнай волі, у няволі або напаўвольных умовах …». Цалкам зразумела і апраўдана ўключэнне ў кадастравую дакументацыю звестак аб дзікіх жывёлах, якіх забралi з асяроддзя пражывання і ўтрымліваюць у няволі або напаўвольных умовах (напрыклад, для выкарыстання ў мэтах захавання і павелічэння колькасці рэдкіх відаў і відаў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення). Але ў такой рэдакцыі гэты пункт супярэчыць Закону «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г., у сувязі з чым мэтазгодна ўнесці змяненні ў вышэйназванае палажэнне і ўстанавіць, што ў Рэспубліцы Беларусь вядзецца кадастр жывёльнага свету, а таксама кадастр дзікіх жывёл, якіх забралi з асяроддзя пражывання і ўтрымліваюць у няволі або напаўвольных умовах.
Другім варыянтам рашэння дадзенай праблемы можа з’явіцца прапанаванае П.В. Ціхім расшырэнне эколага-прававога рэжыму на дзікіх жывёл, якія ўтрымліваюцца ў няволі або напаўвольных умовах [9, c. 8]. Аднак пры гэтым адзначаецца, што гэтыя жывёлы могуць быць аб’ектамі толькі экалагічных адносін па іх прыналежнасці, ахове і аднаўленню, але яны не з’яўляюцца аб’ектамі эколага-эксплуатацыйных праваадносін.
-
З прыведзенага вышэй азначэння, якое змяшчаецца ў артыкуле 1 Закона «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г., вынікае, што ў склад жывёльнага свету ўваходзяць не ўсе жывёлы, а толькі дзікія. Прыметай, якая адмяжоўвае дзікіх жывёл ад хатніх, з’яўляецца той факт, што дзікія жывёлы нараджаюцца і існуюць у асноўным натуральным шляхам без значнага кантролю чалавека [6, c. 76-78].
У цяперашні час многія віды жывёл з’яўляюцца не толькі натуральным прадуктам прыроды, але і ў пэўнай ступені вынікам дзейнасці чалавека. Асабліва гэта адносіцца да рэдкіх відаў і відаў жывёл, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення, цэнных парод рыб, жывёл, якія з’яўляюцца аб’ектамі палявання, узнаўленне якіх у значнай ступені пастаўлена пад кантроль чалавека. Так, п. 1 Палажэння «Аб паляванні і вядзенні паляўнічай гаспадаркі на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь», якое зацверджана пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 30 снежня 1997 г. № 1750 [12], адзначае, што дзікія жывёлы, якія пражываюць у стане натуральнай волі, у тым ліку якіх выпусцілі ў паляўнічыя ўгоддзі з мэтай развядзення, уваходзяць у склад жывёльнага свету Рэспублікі Беларусь.
Варта згадзіцца з С.С. Канстанцінідзі, што ў дадзеным выпадку «контроль человека над жизнедеятельностью диких животных носит качественно иной характер, не представляя собой обычно комплекса мер, охватывающих практически все ее стороны, как это имеет место в отношении домашних животных. Такой контроль, как правило, не изменяет наследственно биологических свойств и повадок диких животных, не приводит к их одомашниванию» [6, c. 78].
Пры вызначэнні юрыдычнага складу жывёльнага свету, як правіла, выкарыстоўваецца прыродазнаўча-навуковая класіфікацыя жывёл. Артыкул 9 Закона БССР ад 21 снежня 1961 года «Аб ахове прыроды ў Беларускай ССР» пры вызначэнні аб’екта прававой аховы пералічваў звяроў, птушак, рыб і іншых жывёл. Пры гэтым пад тэрмінам «звяры» ў заканадаўстве разумеліся млекакормячыя [6, с. 76], у сувязі з чым ужыванне гэтага неадназначнага тэрміна для азначэння аднаго з ахоўных класаў жывёл з’яўлялася няўдалым.
У заканадаўстве іншых саюзных рэспублік перыяду 60-х гадоў таксама недакладна вызначаўся склад жывёльнага свету. Так, у артыкуле 11 Закона РСФСР ад 27 кастрычніка 1960 г. «Об охране природы в РСФСР» [13] вызначалася, што ахове падлягаюць «полезные дикие животные, птицы и рыбы», хаця і птушкі, і рыбы ахопліваюцца агульным паняццем «жывёлы».
Законамі некаторых рэспублік у лік ахоўваемых прыродных аб’ектаў уключаліся толькі цэнныя, рэдкія віды і віды жывёл, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення [14].
Разам з тым было відавочна, што пад аховай дзяржавы павінны знаходзіцца ўсе віды дзікіх жывёл. Таму многія аўтары падкрэслівалі, што ў склад жывёльнага свету ўваходзяць усе віды жывёл, у тым ліку змеі, яшчаркі, лятучыя мышы, марскія млекакормячыя [7, с. 234].
З улікам неабходнасці аховы жывёл усіх відаў, далейшае беларускае заканадаўства ў склад жывёльнага свету ўключае дзікіх жывёл, а менавіта млекакормячых, птушак, паўзуноў, земнаводных, рыб, малюскаў, насякомых i iншых жывёл [2; 3].
Аднак у літаратуры адзначаецца, што пералік тыпаў і класаў, да якіх могуць належыць жывёлы (млекакормячыя, птушкi, паўзуны, земнаводныя, рыбы, малюскi, насякомыя), не вырашае праблему вызначэння жывёльнага свету, а толькі ўскладняе яе [9, с. 6-7]. На наш погляд, можна згадзіцца з прапановай П.В. Ціхага і адмовіцца ад выкарыстання прыродазнаўча-навуковай класіфікацыі жывёл у экалагічным заканадаўстве.
3. Адна з прымет жывёльнага свету як аб’екта экалагічных праваадносін – знаходжанне арганізмаў у жывым стане. Дзікія жывёлы, якія памерлі па натуральнай прычыне або ўмярцвёныя чалавекам, аўтаматычна (г.зн. без афармлення якіх-небудзь дакументаў) выключаюцца са складу жывёльнага свету [15, c. 60-61; 9, с. 7]. Пры гэтым выключэнне ўмярцвёных жывёл з складу жывёльнага свету не залежыць ад іншых прававых вынікаў, напрыклад, ад наступлення адказнасці за незаконную здабычу жывёлы.
4. Важным з’яўляецца знаходжанне жывых арганізмаў у прасторавых межах дзяржавы. Асаблівасць жывёльнага свету як аб’екта экалагічных праваадносін і, у прыватнасці, права ўласнасці заключаецца ў тым, што ён з’яўляецца такім толькі ў момант знаходжання (пастаянна ці часова) на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.
Жывёлы могуць мігрыраваць праз дзяржаўныя межы. Пры гэтым жывёлы, якія прыбываюць у час міграцыі, аўтаматычна ўключаюцца ў склад жывёльнага свету рэспублікі і становяцца аб’ектамі права дзяржаўнай уласнасці, з чым звязаны значныя ваганні колькасці жывёл, якія ўваходзяць у склад жывёльнага свету Рэспублікі Беларусь. Гэтая спецыфічная асаблівасць з’яўляецца надзвычайна важнай у працэсе прававога вызначэння прыналежнасці асобных жывёл, а таксама распрацоўкі норм, якія рэгламентуюць прававы статус жывёльнага свету [16, с. 13].
5. У юрыдычнай літаратуры таксама вылучаецца прымета, якая заключаецца ў тым, што ў склад жывёльнага свету ўваходзяць толькі тыя жывыя арганізмы, якія ўяўляюць адасобленыя, самастойныя матэрыяльныя аб’екты. Неабходнасць вылучэння гэтай прыметы А.С. Калбасаў абгрунтоўвае тым, што некаторыя жывыя арганізмы існуюць і ўспрымаюцца грамадствам як арганічна неаддзельныя кампаненты іншых элементаў прыроднага асяроддзя або іншых жывых арганізмаў. Так, напрыклад, жывыя мікраарганізмы глебы ўтвараюць элемент якаснага стану глебы, і іх выкарыстанне і ахова не аддзяляюцца ад выкарыстання і аховы самой глебы, якая выступае як аб’ект зямельных праваадносін [15, c. 61-62].
П.В. Ціхі прапаноўвае замацаваць у экалагічным заканадаўстве палажэнне аб фізічнай адасобленасці аб’ектаў жывёльнага свету, што, на яго думку, дасць магчымасць не разглядаць у якасці аб’ектаў экалагічных праваадносін тых жывёл, якія з’яўляюцца арганічна неаддзялімымі кампанентамі іншых элементаў навакольнага асяроддзя [9, c.8].
Але, на наш погляд, вышэйназваная прымета з’яўляецца дастаткова ўмоўнай і адноснай, у сувязі з чым у шэрагу выпадкаў пытанне аб аднясенні жывых арганізмаў да жывёльнага свету на гэтай падставе можа аказацца спрэчным.
Некаторыя аўтары для абгрунтавання названай прыметы жывёльнага свету прымяняюць нормы грамадзянскага права аб галоўнай рэчы і яе прыналежнасці. У адпаведнасці з такім падыходам, «право государственной собственности на воды включает помимо водного вещества весь взаимодействующий с ним растительный и животный мир водоемов; право государственной собственности на леса охватывает весь лесной комплекс ... в т.ч. зверей, птиц, пресмыкающихся, насекомых и т.д.» [7, c. 88-90]. Гэта значыць, як прыналежнасць «следует судьбе» галоўнай рэчы, так і жывёльны свет «следует судьбе» асяроддзя свайго пражывання і знаходзіцца ва ўласнасці таго, каму належыць «генеральны аб’ект прыроды». Калі зыходзіць з гэтага палажэння, то прававы рэжым жывёльнага свету неабходна падпарадкаваць рэжыму асяроддзя яго пражывання, а гэта значыць, напрыклад, што дзікіх жывёл, пражываючых у стане натуральнай волі на зямельным участку, які знаходзіцца ў прыватнай уласнасці, трэба будзе прызнаць прыватнай уласнасцю асобы, якой належыць участак, што супярэчыць як дзеючаму заканадаўству, так і мэтам аховы жывёльнага свету.
6. Заслугоўвае ўвагі і такая прымета, якая вылучаецца ў літаратуры, як неспажывальнасць аб’екта [16, c. 13]. Гэта азначае, што пры пераходзе асобнай жывёлы з тэрыторыі рэспублікі на тэрыторыю іншай дзяржавы, а таксама пры знішчэнні асобных экзэмпляраў у выніку карыстання жывёльным светам жывёльны свет у цэлым як аб’ект экалагічных праваадносін не знікае.
7. Доўгі час спрэчным з’яўлялася пытанне: ці залежыць юрыдычнае паняцце жывёльнага свету ад класіфікацыі дзікіх жывёл па прымеце іх карыснасці і шкоднасці. У артыкуле 9 Закона БССР ад 21 снежня 1961 года «Аб ахове прыроды ў Беларускай ССР» устанаўлівалася, што ахове і рэгуляванню выкарыстання падлягаюць толькі карысныя звяры, птушкі, рыбы і іншыя жывёлы якія знаходзяцца ў стане натуральнай волі.
Такой жа пазіцыі прытрымліваліся аўтары ў 60 – 70-х гадах. Так, С.С. Канстанцінідзі ўказваў, што «в совокупность признаков, характеризующих дикое животное как охраняемый правом объект природы, обязательно входит признак полезности». Пры гэтым шкодныя жывёлы вызначаліся ім як «имеющие отрицательную социальную ценность» [6, c. 81]. Супярэчлівасць дадзенай пазіцыі пацвярджаецца тым, што ў той жа працы аўтар выказвае палажэнні, якія абвяргаюць яе:
а) «государственной собственностью в качестве объектов природы должны быть признаны … дикие животные, находящиеся на территории СССР, как полезные, так и вредные» [6, c. 73] (у такім выпадку не зразумела, якім прыродным аб’ектам з’яўляюцца шкодныя жывёлы, калі, па вызначэнню С.С. Канстанцінідзі, яны не ўваходзяць у склад жывёльнга свету, але у той жа час як прыродныя аб’екты знаходзяцца ва ўласнасці дзяржавы);
б) «охрана дикой фауны не ограничивается лишь охраной полезных животных», уключаючы «в качестве составного элемента уничтожение животных вредных, т.е. имеющих отрицательную социальную ценность» [6, c. 62];
в) «при анализе социальной ценности диких животных в процессе их охраны следует помнить об относительности понятия полезных и вредных животных» [6, c. 63].
У далейшым большасць аўтараў і заканадавец прыйшлі да правільнай, на наш погляд, высновы, што карыснасць і шкоднасць жывёл з’яўляюцца адноснымі, і таму ў склад жывёльнага свету ўваходзяць усе віды жывёл, незалежна ад іх карыснасці для чалавека [7, c. 236; 15, c. 61-62; 16, c. 13-14; 17, c. 81-82].
У дзеючым заканадаўстве Рэспублікі Беларусь устанаўліваецца розны парадак аховы і выкарыстання відаў жывёл у залежнасці ад іх ролі ў экалагічнай сістэме. Так, у артыкуле 57 Закона «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г. гаворыцца аб правядзенні мерапрыемстваў па рэгуляванню колькасці асобных відаў дзікіх жывёл у мэтах аховы здароўя насельніцтва, прафілактыкі захворванняў жывёл, папярэджвання матэрыяльнай шкоды юрыдычным і фізічным асобам, падтрымання відавой разнастайнасці. Пры гэтым на спецыяльна ўпаўнаважаныя дзяржаўныя органы ў галіне аховы і выкарыстання жывёльнага свету, а таксама на юрыдычных і фізічных асоб, якія ажыццяўляюць вядзенне сельскай, лясной, рыбнай і паляўнічай гаспадаркі, ускладаецца абавязак кантролю і абмежавання колькасці жывёл – пераносчыкаў захворванняў, небяспечных для чалавека. Акрамя таго, заканадаўствам асобна рэгулюецца парадак выдачы дазволаў на здабычу жывёл некаторых відаў з мэтай змяншэння іх колькасці, а таксама выплаты ўзнагароджання за іх знішчэнне (напрыклад, ваўкоў) [18].
У мэтах падтрымання экалагічнай раўнавагі, а таксама забеспячэння аховы ўсіх відаў жывёл Законам «Аб ахове i выкарыстаннi жывёльнага свету» 1996 г. прадугледжваецца, што мерапрыемствы па рэгуляванню колькасці асобных відаў жывёл павінны ажыццяўляцца спосабамі, якія выключаюць прычыненне шкоды іншым відам жывёл і забяспечваюць захаванасць асяроддзя іх пражывання.
Аднак, варта падкрэсліць, што ў дзеючым заканадаўстве Рэспублікі Беларусь па-ранейшаму ўжываецца тэрмін «шкодныя жывёлы», на наш погляд, неапраўдана. Так, у тэксце і назве Палажэння «Аб парадку выдачы дазволаў на знішчэнне жывёл, якіх прызналі шкоднымі для паляўнічай, рыбнай і сельскай гаспадаркі», якое зацверджана загадам Міністэрства прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя Рэспублікі Беларусь ад 7 кастрычніка 1999 г. N 269 [19], мэтазгодна выкарыстоўваць словы «жывёлы, якія наносяць (або могуць нанесці) шкоду», а не «жывёлы, якіх прызналі шкоднымі», паколькі прызнанне жывёл шкоднымі суб’ектыўна і адносна, у той час як нанесеную імі шкоду гаспадарцы можна лічыць больш-менш аб’ектыўным крытэрыем.
У літаратуры зроблена спроба класіфікавать прыметы, якія характарызуюць жывёл у якасці аб’ектаў экалагічных праваадносін [9, с. 7-8, 18]. Гэтыя прыметы падзелены на тры групы: біялагічныя (стан жыцця і дзікасці жывёл), асяродныя (умовы і месца іх пражывання) і тэрытарыяльныя (абумоўленыя дзеяннем заканадаўства аб жывёльным свеце ў прасторы).
У заключэнне адзначым, што выяўленне юрыдычных прымет жывёльнага свету мае не толькі теарэтычнае, але і вялікае практычнае значэнне. Удакладненне азначэння жывёльнага свету, якое даецца ў экалагічным заканадаўстве, а таксама ўстараненне супярэчнасцей і недакладнасцей, якія змяшчаюцца ў нарматыўных актах, будуць садзейнічаць далейшаму ўдасканаленню адносін па ахове, узнаўленню і ўстойліваму выкарыстанню дзікіх жывёл.