Бел литерат - учебник 7 класс

15.Знайдз³це ¢ творы выразныя ³ змясто¢ныя штрых³, падрабязнасц³ (дэтал³) у паказе паводз³н ³ характарыстыцы дзейных асоб (Дан³ка, М³колы Кужалев³ча, пана Цабы, пан³ Мар’³, панны Руз³, старога Палуяна ³ ³нш.).

16.Як бы вы сфармулявал³ гало¢ную думку, ³дэю твора? Чаму п³сьменн³к да¢ яму такую назву — «С³рочы хлеб»? Як³ змест ¸н укладвае ¢ гэтыя словы?

17.Выберыце з аповесц³ ¢рывак для выразнага чытання або для ³нсцэн³ро¢к³, сцэн³чнага прадста¢лення. (Магчыма, для гэтага падыдзе раздзел Х.)

18.Вызначце спосабы ³ пры¸мы раскрыцця зместу, характарыстык³ персанажа¢, але перад тым звярн³цеся да наступнага артыкула.

Аповед, ап³санне, дыялог

Апавядальныя, асабл³ва праза³чныя, творы ¢з- на¢ляюць перад чытачом больш або менш шырокую, з ц³кавым³ падрабязнасцям³ карц³ну жыцця. У ³х мы знаходз³м не тольк³ асобныя яскравыя выказванн³ пра героя, як у вершах, але ³ паказ яго дзеяння¢ у канкрэтных абстав³нах, с³туацыях, у аднос³нах з ³ншым³ людзьм³.

З ус¸й сукупнасц³ розных спосаба¢ паказу жыцця ³ складаецца тэкст твора.

Як³я гэта спосабы? Мы ¢жо засво³л³, што гэта сюжэт, яго элементы (сукупнасць падзей), закранал³ некаторыя з ³х пры разглядзе твора¢. Але ¸сць ³ ³ншыя, пазасюжэтныя спосабы паказу жыцця. Гэта аповед, ап³санне, дыялог, з як³м³ мы сустракаемся ¢ кожным мастацк³м творы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	161

Аповед — гэта паведамленне, у як³м дам³нуе ³нфармацыя пра факты з жыцця героя (або героя¢), а не дзеянне. Аповед трэба адрозн³ваць ад элемента¢ сюжэта, дзе на першым месцы — адлюстраванне людзей, ³х учынка¢, абстав³н. Аповед можа выступаць у форме ¢спам³на¢ аб жыцц³ ³ паводз³нах героя ¢ м³нулым, да таго моманту, кал³ разгортваецца асно¢нае дзеянне.

Прыкладам аповеду можа быць пачатак аповесц³ «С³рочы хлеб» — ад першых сло¢ «Дан³к, як ³ кожны з малых...» да канца абзаца, што пачы- наецца словам³ «Дан³к бы¢ с³рата» ³ заканчваецца словам³ «...трэба абараняцца самому».

Чытаючы аповесць «С³рочы хлеб», мы ¢весь час уважл³ва сочым за тым, як складваецца жыцц¸ Дан³ка Мальца ¢ яго дачыненнях да М³колы Кужалев³ча, пан³ Мар’³, ³ншых вяско¢ца¢, вучня¢.

Але аповед як мастацк³ пры¸м не можа перадаць ус¸, што звязана з героем, асабл³ва кал³ патрэбна даць уя¢ленне пра абстав³ны жыцця, месца дзеяння, знешн³ выгляд героя. Тады а¢тар звяртаецца да такога пры¸му, як ап³санне.

Ап³санне — гэта мастацкая характарыстыка прыроды (пейзаж), знешняга выгляду героя¢ (партрэт). Пейзаж мае важнае значэнне не тольк³ таму, што праз яго таксама характарызуецца месца дзеяння, але ³ таму, што выя¢ляюцца аднос³ны героя (³ а¢тара твора) да жыцця, сва¸й зямл³, захапленне яе прыгажосцю.

У аповесц³ «С³рочы хлеб» так³х замал¸вак прыроды шмат, напрыклад, у раздзеле VI — абзац, што пачынаецца словам³: «Як яны (л³сты) хораша жа¢- цеюць на ³хн³м кл¸не перад хатай».

162	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Партрэту таксама надаецца важнае значэнне, таму што п³сьменн³к дапамагае нам уяв³ць знешн³ выгляд героя, напрыклад, Цабы, пан³ Мар’³, панны Руз³ ¢ «С³рочым хлебе».

Трэба мець на ¢вазе, што гэтыя спосабы паказу жыцця — аповед, ап³санне з яго разнав³днасцям³ (партрэт, пейзаж) — у мастацк³м творы неабавязкова падаюцца ¢ адным месцы. Яны часцей «раск³даны» па ¢с³м творы, падаюцца асобным³ штрыхам³, дэталям³ з мэтай паступовай характарыстык³ дзеяння або героя твора. ²х найважнейшая роля, уласна, ³ заключаецца ¢ тым, каб раскрываць характар героя, яго думк³, перажыванн³, адчуванн³ па ходу дзеяння, а не проста для таго, каб паведам³ць нейк³я звестк³ пра выгляд героя або пра месца яго пражывання ц³ знаходжання. Вось, напрыклад, як падаецца партрэт панны Руз³: «...худая, крыкл³вая панна Рузя». ² ¢ ³ншым месцы твора: «Дан³к успомн³¢ худы, скарэжаны злосцю твар панны Руз³». У абодвух выпадках перад нам³ не тольк³ ап³санне знешняга абл³чча панны Руз³, але ³ характарыстыка яе як чалавека, як наста¢н³цы. Гэтак жа ³ праз пейзаж могуць раскрывацца стан душы героя, яго настрой.

Асабл³ва важную ролю ¢ характарыстыцы героя ц³ героя¢ адыгрывае дыялог — размова дзейных асоб твора. У такой размове геро³ не тольк³ нешта паведамляюць адз³н аднаму, але ³ выя¢ляюць свае аднос³ны да жыцця, да падзей, да ³ншых людзей. Праз выказванн³ выя¢ляюцца ³х жыцц¸- выя намеры, ³х перажыванн³, пачуцц³. У аповесц³ «С³рочы хлеб» дыялогам³ з’я¢ляюцца, напрыклад, размовы пам³ж Дан³кам ³ пан³ Мар’яй.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	163

?1. Назав³це асно¢ныя спосабы ³ пры¸мы паказу жыцця ³ характарыстык³ героя¢-персанажа¢ у мастацк³х творах.

2.Дайце характарыстыку пры¸му аповеду. Прывядз³це прыклады з вядомых вам твора¢.

3.Як³я разнав³днасц³ мастацкага ап³сання вы ведаеце? Для чаго ¢ мастацк³м творы ¢жываюцца пейзаж, партрэт? Пацвердз³це свой адказ прыкладам³.

4.Што такое дыялог? Якую ролю ¸н адыгрывае ¢ мастацк³м творы? Прывядз³це прыклады.

²ВАН НАВУМЕНКА

Æóëü Âåðí1

I

Люблю фантаз³ю ³ таямн³часць...

Цяга да выключнага, дз³¢нага, мабыць, у самой

прыродзе чалавечай...

Таямн³чае — ваб³ць. Нястрымна хочацца заз³р-

нуць за паласу невядомасц³, дабрацца да самага

кораня рэча¢...

II

У дзяц³нстве я бы¢ хварав³ты ³ вельм³ бая¢ся холаду. Гэта давала по¢ную перавагу нада мной майму суседу, чырванашчокаму мацаку К³рылу, як³

_________

1 Жуль Верн (1828—1905) — выдатны французск³ п³сь- менн³к-фантаст, а¢тар шматл³к³х рамана¢ пра незвычайныя падарожжы ³ прыгоды героя¢ («Таямн³чая выспа», «Пятнаццац³гадовы кап³тан», «Дзец³ кап³тана Гранта» ³ ³нш.).

164	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

лята¢ з³мой у расхрыстаным кажушку, а засопшыся, праганя¢ смагу кавалкам л¸ду. ¨н грыз л¸д, як цукар, а мяне праб³рал³ дрыжык³. Мне здавалася, што К³рыла захварэе. Але н³якая хвароба яго не брала. ¨н нас³¢ся па зам¸рзшай рачулцы на сва³х дзеравяшках1 з ранку да вечара ³, здаецца, мог бы там ³ начаваць.

Але варочацца пад вечар дамо¢ К³рылу прымушал³ некаторыя прычыны. Па-першае, трэба было пад’есц³. Як³ б смачны н³ бы¢ с³няваты л¸д з срабрыстым³ вочкам³ застыглых у ³м бурбалак, але без падмацавання бульбай К³рыла¢ жывот ны¢ ³ бур- ча¢, а ног³ пачынал³ пруцянець. Акрамя гэтага, К³рыла яшчэ пабойва¢ся мац³. Яна асабл³ва распякала за чарав³к³. Пары чарав³к на з³му К³рылу, вядома, не хапала, ³ таму ¢ хлопца штовечар был³ непаразуменн³ з маткай.

Аднойчы мац³ схавала чарав³к³, ³ тады К³рыла вылеце¢ на л¸д босы. ¨н ко¢за¢ся на сва³х чырвоных, як у гусака, лапах, можа, цэлую гадз³ну, а ¢ся вул³ца, разяв³¢шы рот, дз³в³лася з гэтага яшчэ няба- чанага в³дов³шча. Пам³ж ³ншым, К³рыла ³ пасля свайго босага ко¢зання па л¸дзе не захварэ¢.

На навуку К³рыла наляга¢ не вельм³ ³ ¢рок³ вучы¢ збольшага. Таму ¢ яго за¢с¸ды было многа вольнага часу, як³м ¸н распараджа¢ся як хаце¢.

Я шчыра зайздросц³¢ К³рылу ³ асабл³ва яго здаро¢ю. У вачах жа майго суседа я бы¢ чалавекам непа¢нацэнным, ³ ¸н без л³шняй дал³катнасц³

_________

1 Дзеравя´шк³ — самаробныя каньк³ з дрэва ³ то¢стага дроту.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	165

за¢с¸ды мне аб гэтым напам³на¢. Яго словы ³ насмешк³, вядома, кры¢дз³л³, але супраць с³лы не пойдзеш.

— Так³х, як ты, мне трэба пяць на аднаго, — выхваля¢ся сусед. — Я магу цябе адной рукой вобземлю пляснуць.

¨н не хлус³¢, чырванашчок³ мацак К³рыла...

²ншы раз, кал³ мы катал³ся на рэчцы, К³рыла выкл³ка¢ мяне на спаборн³цтва. ¨н дава¢ мне маг- чымасць адбегчыся ад яго метра¢ на пяцьсот, а потым нязменна даганя¢. К³рыла ³мча¢ся на сва³х дзеравяшках, як в³хор, ³, дагна¢шы мяне, рагата¢ на ¢с¸ горла. Я ж стара¢ся ¢ так³я хв³л³ны кудынебудзь збочыць, каб н³хто не бачы¢ майго сораму...

III

Ганарл³вая К³рылава пагарда да мяне прымус³ла шукаць новых сябро¢. I я знайшо¢ ³х — кн³г³. Першая, якая трап³ла ¢ рук³, называлася «Казк³ ³ пра¢да аб небе». Казк³ пра неба не здз³в³л³. ²х у збытку расказва¢ дзед, с³вы, вечна чым-небудзь заняты. ¨н люб³¢ разважаць пра Бога, як³ жыве на небе, пра райск³я кушчы, куды пасля смерц³ трапяць людз³ святога жыцця, ³ пра пекла, прыгатаванае для грэшн³ка¢. Дзедавы казк³ амаль н³чым не адрозн³вал³ся ад тых, як³я я знайшо¢ у кн³зе.

— Нараджаецца на свет чалавек, — гавары¢ дзед, — у небе запальваецца зорачка, пам³рае — яна падае. Зорачка, як свечка. Кольк³ на небе зорак, стольк³ на свеце людзей. Хто пад якой план³дай нарадз³¢ся, той так свой век ³ пражыве. Ус¸ ¢

166	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

вол³ Божай. Без Бога нават н³водз³н волас з галавы не выпадзе.

—А ты, дзед, сваю зорачку ведаеш?

—Н³хто, акрамя Бога, гэтага не можа ведаць, унучак.

—То ты, дзед, як будзеш пам³раць, скажы мне.

ßвыскачу на двор ³ пагляджу, як будзе падаць твая зорка.

—Смерць жа, унучак, не гаворыць, кал³ прый-

äçå.

К таму часу, кал³ мне ¢ рук³ трап³ла кн³жка пра неба, дзеда ¢жо не было. Пам¸р ¸н у лесе, восенню, паеха¢шы па дровы. Спуджаны конь, вырва¢- шыся з аглобля¢, прыбег у двор без гаспадара. Ноч была ц¸мная, воблак³ зацягнул³ ¢с¸ неба, на ³м не бл³шчала н³воднай зорк³...

Першае пачуцц¸, якое прыйшло пасля кн³жк³ пра неба, — жаль да дзеда. ¨н пам¸р, ³ няма да яго н³якай справы н³ небу, н³ зоркам. Дзед закапаны на мог³лках, ³ ¢с¸. Н³куды не паляц³ць яго душа. М¸ртвыя не л¸таюць...

I яшчэ было захапленне, перамешанае са страхам. Якое вял³кае неба! Хто ³ кал³ перал³чыць зорк³, рассыпаныя ¢ Сусвеце? Хто, як³ чалавек ступ³ць першым на бераг дал¸кай планеты? Неба, бясконцае неба... Як у гэта паверыць ³ як з гэтым згадз³цца?..

IV

Ноч. З³ма. У хаце ¢се спяць. Я адваява¢ сабе печ. Цяпер ужо не па той прычыне, што вечна м¸р- зну. Проста на печы больш выгадная паз³цыя для маск³ро¢к³. Лямпа з прыкручаным кнотам, на хату

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	167

падае тольк³ вузкая палоска святла. Мерна ц³каюць на сцяне ходз³к³, але з печы не ¢бачыш, кольк³ часу. Гэта ³ добра, што не ¢бачыш. Няхай спын³цца час, няхай забудуць пра свае абавязк³ пе¢н³, няхай не цэдз³цца праз зам¸рзшыя шыб³ны с³няе з³мовае св³танне! Я чытаю...

Зашмальцаваны том³к Жуля Верна мне адпуш- чан тольк³ на адну ноч. За¢тра кн³жку будзе чы- таць друг³. Не скончыш за ноч — в³наваты сам. Ахвотн³ка¢ многа, а кн³га рэдкая, у б³бл³ятэцы яе не возьмеш.

У ком³не вые ³ стогне вецер, ³ гэта найлепшы акампанемент для чытання. У кн³зе таксама шалее ак³ян, раз’юшаныя хвал³ вось-вось перак³нуць звязаны на жывую н³тку з паламаных мачта¢ плыт, на як³м бясстрашныя падарожн³к³. Але людз³ плывуць. ²х вядзе ¢ нябачаны свет нейкая нястрымная прага да новага, нязведанага, неап³санага. Вось ужо мрояцца ¢ с³н³м тумане няпэ¢ныя абрысы дал¸кага берага. Што гэта? Востра¢, мацярык ц³, можа, проста м³раж зняс³леных ад голаду ³ смаг³ людзей?

Страшна перагарнуць наступную старонку. А што, кал³ зно¢ расчараванне, кал³ новыя сотн³ м³ль па сал¸ных, бязл³тасных хвалях, без п³тва, без яды?

— Ты яшчэ не сп³ш? Зараз жа тушы лямпу! Друг³я пе¢н³ праспявал³, а ¸н ус¸ не начытаецца. Высах, счарне¢ з-за гэтых кн³г...

Гэта мац³. Яна кн³г не чытае. Яна не ведае радасцей, як³я яны прыносяць. Яе гало¢ны клопат, каб мы, дзец³, был³ сытыя, адзетыя, здаровыя. Не трэба хваляваць мац³...

168	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Я зараз, мама. Засталося тольк³ дзве старонк³. Ты сп³, я зараз...

Ц³каюць на сцяне ходз³к³, вые ¢ ком³не вецер, на разлезлым вал¸нку разл¸гся шэры, паласаты, як тыгр, кот ³ ледзь чутна пяе «рул³»1 сва³м за¢с¸- ды халодным носам. Час ад часу ¸н уздрыгвае, дзярэ к³пцям³ по¢сць вал¸нка ³ варушыць вушам³. Кату, мабыць, сняцца мышы. Наогул жа да мышэй ¸н да¢но абыякавы, ¸н недачувае ³ недабачвае, ³ яны, ведаючы гэтыя старэчыя слабасц³ ката, н³кол³ яго не баяцца. На жардз³не развешаны перавяслы цыбул³. У скупым святле, якое падае ад лямпы, яны здаюцца гронкам³ нейк³х дз³восных заморск³х расл³н.

За адну ноч можна перажыць некальк³ жыцця¢. I яны западуць у сэрца водгуллем сва³х радасцей ³ гора, сва³х узл¸та¢ ³ падзення¢. С³няваты з³мовы ранак прос³цца ¢ акно, ³ я разв³тваюся з героям³ Жуля Верна. Я люблю ³х, неспакойных бяссрэбран³ка¢, ³х дапытл³вы розум ³ добрае сэрца. Яны адкрыл³ новы востра¢, ³ ³х радасц³ мне хоп³ць на тое, каб, паспа¢шы якую-небудзь гадз³ну, уско- чыць бадз¸рым ³ вяс¸лым.

V

Дзякуючы Жулю Верну я рана пача¢ вандраваць па свеце. Для гэтага не трэба было н³ караб- л¸¢, н³ цягн³ко¢, н³ цягав³тых мула¢. Хапала адной фантаз³³. Пасля кожнай кн³г³ Жуля Верна я кро- чы¢ па тых самых сцежках, што ³ яго геро³. Гэта

_________

1Ïÿå´ «ðó´л³» — тут: мурлыкае.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	169

было л¸гка ³ ¢давалася ¢ любы час ³ ¢ любым месцы. Звычайная, тысячу разо¢ бачаная ³ зведаная вясковая вул³ца магла стаць новай ³ незна¸май, варта было тольк³ выключыцца з плын³ па¢сядз¸н- нага жыцця. Родныя бары ³ бярэзн³к³ ¢ залежнасц³ ад патрэбы магл³ ператварацца ¢ трап³чныя зарасн³к³ ц³ ¢ с³б³рскую тайгу. Невял³кая, па¢заросшая асакой ³ аерам рачулка Змейка, якая пятляла па сенажац³ за агародам³, раб³лася то блак³тным Н³лам, то ³мкл³ваю горнаю ракой.

Гэта было цудо¢на — вандраваць па свеце. Зн³кала ¢с¸ дробязнае, будз¸ннае, душа по¢н³лася радасцю адкрыцця, самаахвярнасцю подзв³гу. У часы так³х вандровак забывал³ся ¢се кры¢ды ³ згрызоты ³ я адчува¢ сябе найвял³кшым уладаром, як³ раздае людзям тольк³ радасць ³ шчасце.

Пазней паяв³л³ся жывыя чара¢н³к³, як³я правял³ па свеце з компасам ³ картай ³ прымус³л³ п³льна прыгледзецца да таго, што ляжыць пад нагам³.

Геаграф³ю ¢ пятым ³ шостым класах выклада¢ Антон Антонав³ч Струк, н³зеньк³ чорны чалавек з глюгматым, як у турка, носам. Яго незвычайнасць праяв³лася з першага ¢рока.

Географ таропка ¢вайшо¢ у клас, шпурну¢ на стол туга напакаваны жо¢ты партфель ³, узя¢шы рук³ ¢ бок³, арл³ным поз³ркам ак³ну¢ прыц³хшыя рады пяц³класн³ка¢.

— Кагты, — загада¢ ¸н страшэнна картавым голасам. — Геаграф³я — навука дакгадная...

Дзяжурныя к³нул³ся за картам³.

I адразу пачалося нешта падобнае на маг³ю. Антон Антонав³ч не паварочва¢ся тварам да карты. ¨н стая¢ да яе сп³ной. Але яго ¢казка, н³бы

170	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования