Бел литерат - учебник 7 класс

Абраша люб³¢ гэтую справу. З чарпаком у левай руцэ, з л³стом паперы ¢ правай (¸н бы¢ ля¢ша), вяс¸лы рыжы Цымес чыта¢ па сп³ску прозв³шчы:

—Бурак Люба!

—¨ñöü!

—На, палучай на чай, — ³ нал³ва¢ ¸й чарпаком

óпадста¢лены кубак.

—Ян Ц³вунок!

—¨ñöü!

—На, палучай на чай. Онэфатэр Эля! Стэфан Чачотка!..

—¨сць! ¨сць! — адказвал³ выкл³каныя. Атрыма¢шы «на чай», яны падыходз³л³ да Казы, якая выдавала хлеб.

Як тольк³ ¢се рассел³ся на партах ³ пачал³ жаваць ды с¸рбаць, Санька Сурнов³ч зно¢ закрыча¢:

—Увага!

Тады Дан³к аберуч даста¢ з-пад парты ³ ¢зня¢ над галавою вял³кую вязку нан³заных на шпагат абаранка¢. Яны, здаецца, ажно засвяц³л³! Вял³к³я, салодк³я, па пяць гроша¢!..

—Ура! Нех жые! — закрычал³ дзец³.

—Сп³сак давай! Чытай, Матэйка, па нашаму сп³ску! — скамандава¢ Дан³к.

Санька ста¢ за сталом, даста¢ з к³шэн³ складзены л³сток са сшытка ³ пача¢ чытаць:

Янка Ц³вунок! Б³руля Н³на! Хана Партной!.. Для тых, каго ¸н выкл³ка¢, Дан³к здыма¢ са шпагата вял³к³, яшчэ духмяны абаранак. I сп³с, ³ абаранк³ закончыл³ся разам.

—Вунь як³! Ты, брат, давай ус³м!..

—Óñ³ì íå ìàãó! Íå õàï³ëà!

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	141

I вось тады Чэс³к Бэндз³ньск³, сын каменданта пастарунка, усхап³¢ся са сва¸й парты ³, яшчэ не глыну¢шы мамус³най булк³ з маслам ³ сырам, закрыча¢:

—Я ведаю! Ведаю ¢с¸!

—Што ты ведаеш? Што? — падышо¢ да яго

Äàí³ê.

—Ну але, што ты ведаеш? — падышо¢ да яго

³Санька.

—Ус¸ ведаю! I скажу!

—Што ты скажаш? Каму?

—Ïàí³ Ìàð’³, êàìó æ!

—Эх ты, лупаты!

—А ты хамула! Мала вас яшчэ наглушыл³!..

—Матэйка, С³вы, — па мордзе яму!.. Хлопцы не за¢важыл³, як з наста¢н³цкага па-

коя ¢вайшла ¢ клас ³ апынулася ¢ самым к³рмашы ³х выхавацелька. Яны пачул³ тольк³ яе голас:

— Ц³ха! Што тут у вас? Я кажу — ц³-ха!.. Крычала яна не адна, — разам з ¸ю ¢вайшо¢

пан Дулемба, якога хлопцы з пятага класа празвал³ Павуком.

—Будзе ц³ха, халера, ц³ не?! — крыча¢ ¸н, натапыры¢шы жо¢тыя вус³к³.

—Пан дазвол³ць, пане Каролю, я разбяруся сама, — сказала яму пан³ Мар’я. — Дзе дзяжурныя? Што гэта ¢ вас за парадак?

Абраша Цымес ³ Каза, абое з недаедзеным³ абаранкам³ ³ з кубкам³ ¢ руках, тольк³ хацел³ пачаць апра¢двацца, але Чэс³к Бэндз³ньск³ пераб³¢ ³х.

¨н падышо¢ да наста¢н³цы бл³жэй ³ сказа¢:

—Я ¢с¸ ведаю! Гэта — камуна!

—Якая камуна! Што ты пляцеш?

142	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Я не пляту. Я, проша пан³, ус¸ адразу разгада¢. Гэты вось, Малец, — ¸н тыцну¢ рукой у грудз³ Дан³ку, — падвучы¢ ³х сабраць грошы...

—Няпра¢да, — пераб³¢ яго Санька. — Мы не падвучвал³, мы грошай не зб³рал³...

—Сц³хн³ ты! — крыкну¢ Чэс³к.

¨н хаце¢ яшчэ нешта крычаць, але наста¢н³ца спын³ла яго ³ звярнулася да Дан³ка:

—Малец, ты куп³¢ абаранк³?

—ß.

—А дзе ты ¢зя¢ гэтульк³ грошай?

—Ìàìà äàëà.

—А навошта ты гэта зраб³¢?

—Пан³ Мар’я, — умяша¢ся Дулемба, — я думаю, што ¸н ман³ць. Ты, дурань, гавары!..

К³ро¢н³чыха пачырванела ³ нейк³ момант глядзела на Павука.

—Пане Каролю, — сказала цв¸рда, з прыц³скам, — я прас³ла ¢жо даць мне святы спакой. Гэта мой клас, ³ я сама разбяруся... Малец, навошта ты гэта зраб³¢?

Дан³к глядзе¢ ³ не морга¢.

—У мяне с¸ння дзень нараджэння.

—Няпра¢да! ¨н ман³ць! — закрыча¢ Бэндз³ньск³.

—А ты адкуль гэта ведаеш, Чэсь? — павярнулася да яго пан³ Мар’я. — Як можна так гаварыць пра калегу?

—Бо ¸н не ¢с³м па абаранку да¢, а тольк³ па нейкаму сп³ску. Вось па гэтаму — у Сурнов³ча!

Дурны Санька! ¨н не схава¢ у к³шэнь, а яшчэ ¢с¸ трыма¢ у руцэ той л³сток са сшытка. Наста¢- н³ца ¢зяла л³сток ³ пачала вадз³ць па ³м вачыма.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	143

—На больш у мяне грошай не было, — гавары¢ Дан³к. — Каб мама больш дала, дык я...

Пан³ Мар’я ¢зняла поз³рк над сп³скам ³ паглядзела хлопцу ¢ вочы. До¢га так, пран³кл³ва. Аднак ¸н, па-ранейшаму, нават не морга¢.

—Так, Малец, — сказала нарэшце наста¢н³ца, — ты ¢ нас за¢с¸ды нешта прыдумаеш. Больш мне гэтага не раб³. Нават ³ ¢ дзень нараджэння. Ты разумееш?

—Разумею, проша пан³. Я больш так не буду.

—I добра. Цяпер, дзец³, канчайце хутка снеданне. Засталося на гэта, — яна з³рнула на ручны гадз³нн³к, — чатыры хв³л³ны. Хадзем, пане Каролю, справа скончана. Дзец³ — за¢с¸ды дзец³.

²Õ

У лютым, кал³ з³ма пачынае прыхворваць адл³гам³, як³я з’ядаюць снег, кал³ пе¢н³ пяюць на ¢с¸ горла, думаючы, што вось ужо ³ вясна, — к³ро¢н³- чыха цяжка захварэла. Яе павезл³ нават у павятовую бальн³цу, а праз два тыдн³ прывезл³ назад, ³ пан³ Мар’я ляжала дома.

Вучн³ сумавал³ па ¸й, а найбольш, здаецца, Дан³к. Роднай мовы цяпер — н³ гадз³нк³, ³ выхавацелька ¢ ³х новая — худая крыкл³вая панна Рузя, якая вучыць ³ нец³кава, ³ нудна. Адзнак³ зап³свае ¢ то¢сты блакнот, як³ хавае ¢ чорную сумачку. З ус³х пяц³ адзнак яна найбольш люб³ць «тры з м³нусам» ³ за ¢с¸ ¢сякае лаецца. Ад яе Дан³к упершыню пачу¢ чатыры новыя польск³я словы — матолак, дрань ³ «божы конь»1.

_________

1 Прыдурак, дрэнь ³ ас¸л.

144	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Панна Рузя часцей за ¢с¸ ста³ць каля белай кафлянай грубк³, залажы¢шы назад сух³я бяскро¢- ныя рук³ з пярсц¸нкам³. Грэецца.

Аднойчы, на рысаванн³, яна стаяла так, а потым пачала:

—I не брыдка вам, дран³? Ваша ранейшая наста¢н³ца кольк³ ¢жо часу хварэе, а вы?.. Хоць бы разочак схадз³л³ адведаць! Ганьба!..

На пераменцы клас загаман³¢ аб гэтым. Найбольш крычала Каза, — што яна, кал³ так, павядзе ¢с³х сама. I пасля занятка¢ дзец³ пайшл³. До¢гай чародкай шл¸пал³ яны па мокрым снезе лапцям³, ботам³, чарав³кам³, к³дал³ся снежкам³, крычал³. Уся вул³ца, здаецца, ведала ¢жо, куды яны ³дуць.

—Не бойцеся, — гаварыла Каза. — Пана к³ро¢н³ка цяпер дома няма. ¨н яшчэ вучыць у с¸- мым. У ³х цяпер ф³з³ка.

К³ро¢н³к жы¢ у глух³м, «св³ным», як казал³, завулку, у таго бязрукага дзядзьк³, як³ нават з³мой нас³¢ летнюю шапку царскага чыгуначн³ка.

Дзядзька спатка¢ ³х у сенях каля парога, прымус³¢ яшчэ на двары паабц³раць вен³кам ног³, а потым ужо загада¢:

—Ц³хенька, хораша трэба, без шуму. Пан³ хворая. Ну, чаго ж вы?

Нават Каза ³ тая хавалася за друг³х. I ¢се па- чал³ на Дан³ка:

—Ты, Малец, ты ³дз³!

—Каторы гэта? ¨н? — спыта¢ся дзядзька. — Ну, новыя боты, чаго ж ты — валяй! А вы — за ³м.

Дзядзька ¢зя¢ Дан³ка за рука¢. Падв¸¢ да дзвярэй другой, «тыльнай» палав³ны хаты ³ пастука¢

óдзверы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	145

—Прашу! — адказа¢ яму зна¸мы дзецям ³ так да¢но не чуты ³м³ голас.

С³вы шмаргану¢ носам ³ рашуча ¢зя¢ся за клямку. Дзец³ шыбанул³, хто ¢ кут, а хто адразу на двор, ³ Дан³к апыну¢ся за парогам адз³н.

—А, Малец, гэта ты! — пачу¢ся голас ад акна. — Прыйшо¢ адведаць, хлопчык, сваю наста¢н³цу? Як гэта хораша! Ды ³дз³ ж ты сюды, пав³таемся! Ну?..

I пан³ Мар’я працягнула да яго рук³. Дан³к ³шо¢ туды, як заварожаны. Яна ляжала галавою да акна, завешанага ф³ранкай, па шыю схава¢шыся пад беленькай ко¢драй. Чорныя, кучаравыя валасы яе «польк³» растрэсл³ся на падушцы, а чырвоныя, н³бы прыпухлыя губы ¢см³хал³ся. Кал³ Дан³к зус³м падышо¢, пад далоням³ пан³ Мар’³ загарэл³ся яго шчок³ ³ вушы, а на лбе — зус³м нечакана — горача чмокнул³ пацалункам губы наста¢н³цы.

—Харошы мой!.. I чаго ж ты так засароме¢ся? Ну, сядзь. Вазьм³ вунь крэсла, каля стала.

Дан³к узя¢ тое крэсла, падн¸с яго да ложка ³ се¢ на кра¸чку. I гэтак ня¸мка яму!.. Боты — ³ выцер жа ³х здаецца! — ус¸ ж так³ наслядз³л³ на чыстай чырвонай падлозе.

—Ну, раскажы мне, Дан³к, як ты цяпер ву- чышся? За што ты двойку атрыма¢?

—Не двойку, — адказа¢ С³вы, — тры з м³-

нусам.

—Ха, ха, ха! Ах ты, мой жул³к! Х³ба ж гэта не тое самае? Ды яшчэ для цябе — для выдатн³ка. Чаму ты панну Рузю не слухаеш?

—Яна... Яна тольк³ крычыць...

—I трэба крычаць на вас. Што, можа, не? Не можна не люб³ць наста¢н³цу: яна — другая мама.

146	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—ßíà... íå...

—А я? — пан³ Мар’я нахмурыла бровы, а ¢с¸ ж усм³хаецца.

Дан³к узня¢ вочы ³ зно¢ апусц³¢ ³х — не вытрыма¢.

Яна працягнула руку, як тады, кал³ ¸н стая¢ на каленях, ³ ¢зяла яго ц¸плым³ пальцам³ пад падбародак. Глядз³ць у вочы ³ ¢жо неяк сумна ¢см³хаецца.

—Ты не злуеш на мяне? — спыталася ц³шэй. — За тое, кал³ ты крыча¢ у акно?.. Ах, Дан³к, Дан³к! Падрасцеш — зразумееш мяне, успомн³ш. Бо я разумею вас вельм³ добра...

Яна адняла руку ад яго падбародка, пама¢чала трох³, а потым усм³хнулася зно¢.

—Ну, бы¢ у цябе яшчэ раз дзень нараджэння? Не чырванейся. Ты зман³¢, я ведаю. Я правярала — ты нарадз³¢ся ¢ л³пен³, а не ¢ л³стападзе. I сп³сак ваш я не паказала н³кому. Х³ба, можа, хто-не- будзь...

Дан³к успомн³¢ Павука-Дулембу ³ Чэс³ка. Гэта, мус³ць, яна пра ³х намякае?..

—Я разумею цябе — ты люб³ш тольк³ бедных. I я, Дан³к, не з багатай сям’³. Вы тут усе не люб³це пано¢. А я — таксама палячка. I гэта, хлопчык, не адно ³ тое ж. I ¢ нас, у Польшчы, усяк³я людз³ ¸сць. Ты зразумееш мяне, кал³ падрасцеш.

Ïàí³ Ìàð’ÿ ïàìà¢÷àëà çíî¢.

—З³рн³, вунь там, — паказала яна на этажэрку. — Тую вунь кн³жку вазьм³ ³ падай мне. Та¢- сцейшая, у чырвоным перапл¸це. Ну, вось. А цяпер вазьм³ вунь там, на стол³ку, ручку ³ памачы яе ¢ чарн³л³цу. Дай мне.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	147

¨н н¸с яе, гэтую ручку, асцярожненька, бо здавалася, што чарн³льная кропля сарвецца з пяра ³ капне... Нават ³ носам бая¢ся шмаргануць, хоць ³ трэба было... Ну, адда¢!..

— Дзякую, Дан³к.

Пан³ Мар’я левай рукой трымала перад сабой разгорнутую кн³гу, а ¢ правай — ручку.

—Адгадай, — сказала, зно¢ нахмуры¢шы бровы, — адкуль я ведаю па-беларуску? Не адгадаеш! — Усм³хнулася задаволена. — Я вучылася

¢рускай г³мназ³³. Яшчэ перад вайной, кал³ мой бацька працава¢ у Рас³³ наста¢н³кам. А па-вашаму я навучылася тут. Увечары вучылася сама, а ¢дзень вучыла вас. Сяму-таму гэта не падабаецца... Ды н³чога... А нап³шу я тут, ус¸ ж так³, па-свойму. Ты мне падай прамакатку. Са стол³ка.

Пакуль ¸н бра¢ прамакатку, а потым стая¢ з ¸ю каля ложка, пан³ Мар’я нап³сала нешта ¢ разгорнутай кн³зе, пасля прамакнула нап³санае ³ закрыла кн³гу. ¨н яшчэ ¢с¸ не веда¢, што гэта ³ да чаго.

—Вазьм³, Дан³к. Гэта — табе. Чытаць будзеш дома. I лепш не паказвай н³кому. Добра?

С³вы многа чыта¢, ³ ¸н ужо веда¢, што тут трэба было б зраб³ць... Не, не таму, што веда¢, а проста вельм³ хацелася сх³л³цца над яе рукой, хоць дакрануцца да гэтай белай маленькай рук³ губам³. Ды ¸н жа не раб³¢ так н³кол³, нават маме сва¸й...

Як жа ты тут асмел³шся цяпер?..

—Дзенькуе, — шапну¢ ¸н, апусц³¢шы вочы.

—Добра, хлопчык. Чытай, вучыся. Ты пойдзеш дал¸ка...

148	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Мамуся! — пачу¢ся звонк³ дз³цячы голас. —

Àÿ ³äó çíî¢!

З дзвярэй у кутку пакоя, як³я вял³, в³даць, у кухню, убег малы хлопчык з до¢г³м³, як у дзя¢чынк³, светлым³ валасам³.

—Ну, Адась, пав³тайся, — з усмешкай сказала яму пан³ Мар’я.

Малы паглядзе¢ на Дан³ка, усм³хну¢ся ³ працягну¢ руку.

—Чэсць! — сказа¢ ¸н. — Я называюся Адась.

—À ÿ Äàí³ê.

—Дан³к? Мамуся, так называюцца?

—Называюцца, сынку. Ну, ты ³дз³ да бабул³. Ты нам перашкаджаеш. Будзь ветл³вы. Добра?

—Добра. Я тольк³ мамусю пацалую. О так! Цяпер адно вочка, а цяпер — другое. О так! I пабягу, бо як татусь злов³ць мяне тут — будзе крычаць, што я цябе непакою...

Кал³ Адась пабег на кухню, пан³ Мар’я пама¢- чала, а потым, гледзячы на Дан³ка, усм³хнулася.

—Харошы хлопчык мой сын? — спыталася яна. Дан³к к³¢ну¢ галавой, ³ пан³ Мар’я ¢см³хнулася зно¢. — А Вандзю маю ведаеш? Яна таксама харошая. Я хачу, каб яны был³ разумныя, добрыя, высакародныя людз³. Бо дрэнных, Дан³к, ³ так зашмат...

ßíà ïàìà¢÷àëà çíî¢.

—Ну што ж? — спыталася. — Ты вось, в³даць, люб³ш мяне, вашу к³ро¢н³чыху?.. Не чырваней, я ведаю, што вы мяне так называеце. Ты вось прыйшо¢, ³ я вельм³ рада. Ну, а чаму не прыйшл³ ¢се? Чаму ты ¢с³х не прыв¸¢?

—Яны ¢ сенях... I на двары.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	149

— На двары! Ах, жул³к, ³ ма¢чыш?! Пакл³ч ³х! Дан³к адчын³¢ дзверы, выйша¢ у сен³, пакл³ка¢.

I вось яны, чацв¸ртакласн³к³, пасыпал³ся ¢ хату, як тая бульба з развязанага мяшка: «Дзень добры! дзень добры! дзень добры!» — пяць, дзесяць, дванаццаць разо¢...

—Ах вы, разбойн³к³! Ну, чаго ж вы стаял³ там?

Àяк павырастал³, à-¸é!..

Дзя¢чаты акружыл³ ложак наста¢н³цы. Эх, падл³зы! Цяпер — дык «проша пан³! проша пан³!», а адразу?.. Дан³к апыну¢ся ¢ ³х чарадзе — хлопцы стаял³, вядома, далей — ³ тольк³ прыц³ска¢ пад пахай сваю кн³гу... Лепш за ¢с¸ — зараз жа схаваць яе ¢ торбу...

Õ

Рабеньк³ Янка Ц³вунок, якога за к³рпаты нос празвал³ Лычыкам, ста³ць каля стала, сп³ною да акна, ³, як заведзены, расказвае вызубраны ¢рок па г³сторы³ Польшчы.

Сакав³цкае сонца свец³ць Янку ¢ патыл³цу, ³ Дан³ку в³даць, як вушы Лычыка, нейк³я круглыя ³ адтапыраныя, прасвечваюцца, н³бы яны з ружовай паперы.

— ...Кал³ турк³ напал³ на А¢стрыю, — гаворыць Янка, — а¢стрыйск³ цэсаж1 папрас³¢ польскага круля2 Яна Трэцяга Сабескага: «Прыйдз³ ³ выратуй нашу А¢стрыю». Храбры круль Ян Трэц³ Сабеск³ сабра¢ сва¸ гера³чнае войска ³ 12 верасня 1683 года пад Венай, стал³цай А¢стры³...

_________

1 Öý´саж — ³мператар.

2 Круль — кароль.

150	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования