Бел литерат - учебник 7 класс

МАСТАЦКАЯ Л²ТАРАТУРА I НАВУКА

На сумежжы з навукай

Кал³ мы гаворым пра л³таратуру, звычайна маем на ¢вазе мастацк³я творы — вершы, апавяданн³. Аднак л³таратура ¸сць ³ ³ншая. Матэрыялы, што друкуюцца ¢ газетах, — таксама л³таратура. Прычым надзвычай важная для людзей.

Да мастацк³х твора¢ мы звяртаемся не кожны дзень. Але, мабыць, няма такога чалавека, як³ б не заз³рну¢ у газету, не слуха¢ рады¸, не глядзе¢ перадачы тэлебачання. У кожнага ¸сць такая патрэба — ведаць, што адбываецца ¢ свеце, чым жывуць кра³на, людз³.

Гэту патрэбу задавальняе публ³цыстыка — асабл³вы в³д л³таратуры, як³ ¢ паказе жыцця грунтуецца не на фантаз³³, а на адлюстраванн³ сапра¢д- ных, рэальных падзей ³ факта¢. I в³ды твора¢ у публ³цыстыцы свае — артыкул, рэпартаж, нарыс, фельетон.

Такую ролю нярэдка выконвае ³ мастацкая л³таратура, звяртаючыся ¢ сва³х творах да вострых праблем грамадска-пал³тычнага жыцця.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	221

З другога боку, ³ публ³цыстыка шырока выкарысто¢вае сродк³ ³ пры¸мы мастацкай л³таратуры: метафары, пара¢нанн³, эп³тэты, маля¢н³чыя ап³санн³, партрэты людзей, гумар, сатыру.

Пам³ж мастацкай л³таратурай ³ публ³цыстыкай няма рэзкага размежавання (як пам³ж паэз³яй ³ прозай). Але розн³ца ³стотная. Мастацк³я пры¸мы ³ сродк³ ¢ публ³цыстыцы адыгрываюць дапаможную ролю. Гало¢ная мэта публ³цыстычных твора¢ заключаецца не ¢ стварэнн³ мастацк³х вобраза¢ ³ карц³н, а ¢ разглядзе ³ грамадскай ацэнцы жыцц¸- вых з’я¢. У гэтым публ³цыстыка збл³жаецца з навукай, у прыватнасц³ з так³м³ яе гал³нам³, як грамадазна¢ства, г³сторыя.

Да публ³цыстычнай л³таратуры паводле сва³х асабл³васцей бл³зкая дакументальная проза. Гэта творы пра падзе³, як³я сапра¢ды адбывал³ся ¢ жыцц³, ап³санн³ жыцця знакам³тых людзей — нарысы, успам³ны (мемуары), б³яграф³³, а¢таб³яграф³³, дз¸н- н³к³, у як³х сам³ а¢тары занато¢ваюць свае думк³, уражанн³, перажыванн³.

?1. Што такое публ³цыстыка? Чым яна адрозн³ваецца ад мастацкай л³таратуры?

2.Што такое дакументальная проза? Чым яна падобная да мастацк³х твора¢ ³ чым адрозн³ваецца ад ³х? Як³я в³ды дакументальных твора¢ вы ведаеце?

3.Прыгадайце, што вам даводз³лася чытаць з успам³на¢ пра выдатных г³старычных асоб, дзеяча¢ навук³, культуры, мастацтва.

222	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Ö¨ÒÊÀ

Шануйце роднае слова!

Роднае слова!

З малых дз¸н чуем мы цябе з матчыных вусна¢. Ты нам тлумачыш усе дз³вы свету, як³я дз³цячае вока бачыць навокал сябе першы раз. I табе выказваем мы свой дз³цячы жаль, кры¢ду, жаданне, радасць...

Што можа быць даражэй сэрцу чалавека, як у сталых гадах пачуць цябе, роднае слова, у чужой старане? Здаецца, быццам з дал¸кай чужыны перанос³ш ты нас у родны край — родную в¸ску, дзе мы ¢зрасл³, дзе першыя думк³ складал³, дзе гора ³ радасць першы раз спазнал³...

Чаму ж, роднае слова, гэтак часта забываюць цябе людз³ — нават тут, м³ж сва³м³? Чаму сыны нашага народа так л¸гка адракаюцца ад матчынай гутарк³?

Кажуць: бо ц¸мны нашы беларусы. Але гэта няпра¢да: забываюць родную мову, адракаюцца бацько¢ ³ брато¢ сва³х найбольш тыя, хто дайшо¢ навук, выйша¢ у людз³. Яны няц¸мны: яны пераймаюць чужое — дзеля карысц³.

У сэрцы так³х людзей загасла любо¢ да свайго народа ³ роднай мовы. Дачэсная карысць, жаданне пашаны ¢ чужых, смешны гонар — ус¸ гэта заняло месца ¢ апусце¢шай ³х душы. А за ³х прыкладам ³ наша вясковая моладзь, наламываючы сябе, па- чынае праз несвядомасць цурацца таго, што яе выдзяляе з пам³ж ³ншых народа¢, пачынае глядзець на ¢с¸ сва¸, роднае, чужым³ вачыма, думаючы, быццам гэта добра, кал³ людз³ «вышэйшых стана¢» так робяць...

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	223

Бедны той, хто, апрача грошай, апрача багацця, каторае пры першым няшчасц³ счэзне дазвання, не мае скарба¢ вечных — скарба¢ душы. Так³ скарб, каторы н³хто ³ н³кол³ адабраць ад нас не здолее, гэта любо¢ да Бацька¢шчыны, да свайго народа, да роднай мовы, — гэта вял³кае м³лаванне чалавека — слабага, пакры¢джанага.

Ярк³м полымем гарыць такая любо¢ у душы, сагравае яе, асвятляе дарогу ¢ жыцц³. Хто люб³ць свой народ, хто ¢ кожным бачыць брата-чалавека, той не сагнецца перад кры¢дай, перад здзекам: ¸н бачыць навакол сябе м³ль¸ны падобных сабе, ³ яго думк³, яго жаданн³ зл³ваюцца з думкам³ ³ жаданням³ вял³кай людской грамады. Так³ чалавек н³кол³ не будзе адз³н — самотны ³ пак³нуты.

Але поруч з любо¢ю да сва³х брато¢ патрэбна яшчэ нешта, што злучае людзей у суцэльны народ, — гэта родная мова.

Яна, быццам цэмент, звязвае людзей. Яна дае ³м найлепшы спосаб разумець адз³н аднаго, адной думкай жыць, адной дол³ шукаць. Хто адрокся мовы бацько¢ сва³х, хто ¢здзе¢ чужую апратку — той адышо¢ ад народа дал¸ка-дал¸ка. ¨н чужы ¢ роднай в¸сцы, у сва¸й сям’³. I на яго браты глядзяць, як на чужынца...

Да нашай моладз³ звяртаемся мы з гэтым³ словам³. Вы маладыя, найчасцей пападаеце м³ж чу- жых людзей, што вашай мовы не шануюць, «простай», «мужыцкай» завуць. З вас часта насмяхаюцца, кал³ гаворыце па-свойму. I вы, чуючы гэта, пачынаеце саромецца матчынай мовы, свайго народа, сва¸й радн³. Так разрываецца тая жывая сувязь, што злучае вас з беларуск³м народам. Аб ³м вы забываеце. Чужых баго¢ прымаеце: чужую гутарку, звыча³, чужое ³мя.

224	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Бы¢ у нас пясняр, што ¢ час спячк³ народнай першы адважы¢ся кл³каць беларуса¢, каб шанавал³ мову бацько¢ ³ дзеда¢ сва³х. «Не к³дайце мовы сва¸й, каб не ¢м¸рл³», — п³са¢ Мацей Бурачок да беларуса¢. I гэты вокл³ч збудз³¢ прыспаныя сэрцы. Народ прачну¢ся. ¨н пазна¢, хто ¸н. Родная мова яго — загнаная, пагарджаная — паднялася высока ³ стае ¢жо поруч з «панск³м³» мовам³. I здабывае пашану ¢ людзей: людз³ бачаць, што мы яе шануем, што яна для нас мае вял³кую цану, — ды сам³ пачынаюць ³накш глядзець ³ на нас, ³ на яе.

На вас — моладз³ — ляжыць вял³кая пав³ннасць: разв³ваць далей родную мову, узбагачаць свой народ знаннем ³ культурай. Вы здабываеце навуку для сябе, дык дзял³цеся ¸ю з тым³, хто для вас цяжкай працай здабывае кусок хлеба. Тольк³ не к³дайце роднай мовы: бо запра¢ды для свайго народа тады вы ¢м¸рл³!

Мейце с³лу ³ адвагу дзяржацца роднага слова. Мейце смеласць усюды голасна казаць па-свойму. I, гледзячы на вас, асмеляцца ³ ³ншыя, зразумеюць, што шчырае сэрца беларускае б’ецца не тольк³ пад мужыцкай сярмягай, павераць ва ¢ласныя с³лы свае ³ пойдуць цв¸рдай ступой да лепшай будучын³, да ясных зор шчасця народнага.

1912

1.Што так хвалюе а¢тара артыкула «Шануйце

?роднае слова!», да чаго Ц¸тка закл³кае беларускую моладзь?

2.Ц³ з’я¢ляецца праблема, узнятая п³сьменн³цай у творы, актуальнай ³ с¸ння? Выкажыце свае аднос³ны да роднай мовы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	225

3.Як³я пры¸мы ³ сродк³ мастацкай мовы выкарысто¢ваюцца ¢ гэтым творы? Прывядз³це прыклады.

4.Для чаго выкарысто¢ваюцца гэтыя сродк³: каб стварыць маля¢н³чую карц³ну жыцця, больш перакана¢ча выказаць думку, абудз³ць пачуцц³ ¢ чытачо¢?

5.Ц³ можна аднесц³ гэты твор да мастацкай л³таратуры? Кал³ не да мастацкай, то да якой?

6.Як³я яшчэ творы, падобныя да гэтага, вы чытал³ ¢ газетах або часоп³сах?

УЛАДЗ²М²Р КАРАТКЕВ²Ч

Зямля пад белым³ крылам³

Нарыс1

(Скарочана)

Зараз вясна. Над ус¸й нашай кра³най, настав³¢шы белыя ветраз³ крыла¢, план³руюць буслы. ²х мног³я ³ мног³я тысячы — хто л³чы¢? На в³ль- чыках сялянск³х хат, на дрэвах, на калонах ста-

_________

1 Íà´рыс — такое агульнае вызначэнне жанру гэтага твора да¢ а¢тар. Кал³ больш дакладна, «Зямля пад белым³ крылам³» — цыкл мастацка-этнаграф³чных нарыса¢ пра сваю зямлю ³ свой народ, г. зн. шэраг твора¢, як³я спалу- чаюць у сабе адзнак³ ³ мастацкай л³таратуры, ³ навук³ — этнаграф³³. Этнагра´ф³я — гэта народазна¢ства, навука, якая вывучае паходжанне, рассяленне, жыцц¸ ³ побыт, матэрыяльную (жылл¸, прылады працы, прадметы хатняга ¢жытку, адзенне, ежу ³ ³нш.) ³ духо¢ную (народная мастацкая творчасць, вераванн³, традыцы³, абрады, звыча³, норавы, сямейны побыт) культуру народа.

226	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

рых разбураных палаца¢, на слупах капл³ц сярод маладога зял¸нага жыта. Гн¸зды па¢сюль.

I таму мне здаецца, што ¢ гэтыя — ³ не тольк³ ¢ гэтыя — дн³ зямлю нашу, Беларусь, можна назваць «зямл¸ю пад белым³ крылам³». I не здз³¢- ляйцеся, дзя¢чаты ³ хлопцы, на дз³¢ную назву кн³г³, якая трап³ла да вашых рук.

Да пэ¢най ступен³ бусел — с³мвал Беларус³. Вось так ³ план³руюць, план³руюць буслы. А мне пад ³хн³ пал¸т асабл³ва добра думаецца пра Беларусь, нашу з вам³ радз³му. I для вас я ³ хачу, накольк³ хоп³ць ма³х веда¢ ³ здольнасцей, расказаць пра яе.

Я аб’ездз³¢ на Беларус³ амаль ус¸. Няшмат засталося нават глух³х кутко¢, дзе я не пабыва¢ бы. Таму я насмельваюся сказаць, што ведаю сваю кра³ну ³ яе людзей. I менав³та таму, дараг³я дзя¢- чаты ³ хлопцы, я стану гаварыць з вам³ тольк³ аб тым, што сам бачы¢ ³ чу¢. Гэта будзе кн³га, нап³саная сведкам, як³ многае (што датычыць сучаснасц³) бачы¢ на ¢ласныя вочы. I я дужа хаце¢ бы, каб вы мне верыл³, нават кал³ я стану вам расказваць самыя незвычайныя рэчы. Таму што жыц- ц¸ багацейшае, чым мы яго ¢я¢ляем. Жыцц¸ ча- сам бывае настольк³ падобнае на казку, што нельга не ¢скрыкнуць: «Ды не можа гэтага быць!»

Зямля мая беларуская

В¸ска, о родная в¸ска мая!

Дык вось, в¸ска. Яна не такая, як на Укра³не або на Доне. Там не рэдкасць в¸ск³ ¢ 200—300— 1000 дваро¢. У нас 20—30 дваро¢ — гэта ¢жо в¸ска. Мала таго, на захадзе яшчэ й дагэтуль до-

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	227

сыць многа хутаро¢... ¨сць, пра¢да, ³ вял³к³я в¸ск³, дваро¢ на 1500, так³я як Рубель на Стол³ншчыне. Але ³х мала, напэ¢на, некальк³ соцень, не больш.

За выключэннем некаторых ра¸на¢ Палесся, беларускую хату н³кол³ не беляць знадворку, тольк³ ¢нутры. Але старая беларуская в¸ска тым не менш, прайграючы ¢ весялосц³ знешняга выгляду перад в¸скай, скажам, карпацкай або малда¢скай, мае нейк³ дужа м³лы, задумл³вы ³ паэтычны каларыт, дзякуючы прысадам вял³к³х дрэ¢ на вул³цах ³ ¢ завулках, векавым дубам на сядз³бах, вял³зным дз³чкам на былых межах, садкам ³, урэшце, таму, што кал³ не адразу за хатам³, то хаця б на гарызонце, амаль абавязкова в³даць лясы ц³ пералеск³, што кал³ не тут жа, то непадал¸ку — рака, рачулка ц³ возера. Шмат зелян³ны, шмат вады, шмат неба над галавою.

Óнас хату часта будуюць талакою, з то¢стых

³смал³стых сасновых бярвення¢. Таму што лесу ¢с¸ яшчэ многа. Па той самай прычыне амаль няма гл³наб³тнай падлог³, а ¸сць падлога з дошак. Столь, вядома, таксама дошкавая, зверху, на гары, на яе насыпаецца п³лав³нне, для цеплын³. Стрэх³ раней был³ саламяныя або, на по¢дн³, з чароту, як³ да¢жэй служыць. Таму да¢жэй, што, кал³ страху растрэплюць вятры ³ дажджы, чарот можна зняць

³зно¢ перакрыць ³м хату. I так äâà-òðû ðàçû. Àëå

³тады часта сустракал³ся «шчапяныя» дах³. Цяпер гонтавы1 дах бывае на хаце часцей за ¢с¸. За ³м ³дзе шыфер. Чарап³ца сустракаецца досыць рэдка.

Дах³ двухскатныя.

_________

1 Ãî´нта — дахавы матэрыял у форме невял³к³х дошча- чак, востра заструганых з аднаго боку ³ з пазам — з другога.

228	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Хата за¢с¸ды будуецца вокнам³ на вул³цу, уваход кал³сь бы¢, у пераважнай большасц³ выпадка¢, з двара, а цяпер ус¸ часцей з вул³цы. Франтон1 часта аздабляецца разьбою. На Давыд-Гарадоччыне, напрыклад, на ¢с³х хатах знак сонца ³ расл³ны вакол яго. Разьба ³ навокал акон ³ на акан³цах. Не ¢сюды, але часта. Раней хату абкружала прызба, цяпер хаты, вядома, на фундаментах.

Для прыкладу ап³шу некальк³ в¸сак. Спачатку хутар. Расолы Астравецкага ра¸на на Гродзен- шчыне.

Да бл³жэйшай станцы³ Гудагай некальк³ к³ламетра¢ лесам, палям³, пералескам³. Па¢сюль раск³даны грады ¢згорка¢, а на ³х — с³н³ зубчасты лес. М³ж града¢ — пал³ канюшыны, залатыя лап³к³ стральчастага луб³ну. Праз густыя зарасц³ чорнай вольх³ бяжыць вяс¸лая ³ чысцюткая, на дзве трэц³ зацененая дрэвам³ рачулка Лоша. «Лоша» па-л³- то¢ску — «стронга»2. I стронга сапра¢ды водз³цца тут. На беразе рэчк³ прыткнул³ся наводдаль адна ад адной некальк³ спра¢ных хат са студням³, пуням³3 ³ адрынам³4, у як³х так добра спаць на сене. Крыху далей, у зв³л³не Лошы, векавыя дрэвы былога фальварка. Ад дома застал³ся тольк³ прыступк³ ганка, як³я вядуць у н³куды. А ля дарог³ высачэзны крыж з неашкуранага, крывога дубовага ствала

_________

1 Франто´н — трохвугольная або цыркульная верхняя частка фасада будынка, абмежаваная сх³лам³ даху ³ карн³за¢.

2 Ñòðî´нга — рыба сямейства ласосевых.

3 Ïó´ня — вял³кая халодная будын³на для захо¢вання сена; адрына.

4 Àäðû´íà — òîå æ, øòî ³ ïóíÿ.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	229

з гэткай жа папярочынай. Кажуць, што крыж паста¢лены былой гаспадыняй фальварка ¢ памяць аб павешаным правадыры па¢стання 1863—1864 гг. Кал³но¢ск³м, якога яна кахала.

Друг³ край рэспубл³к³. Па¢дз¸нны. Лахва Лун³нецкага ра¸на Брэсцкай вобласц³. Рака з непрыгожаю назваю Смердзь ¸сць, аднак, адна з найпрыгажэйшых рэчак, як³я мне даводз³лася бачыць у ма³м жыцц³. Недзе к³ламетра¢ за дзесяць да ¢падзення ¢ Прыпяць рака пачынае драб³цца на рукавы. Атрымо¢ваецца некальк³ астраво¢, злучаных дра¢ляным³ мастам³. На гэтых астравах — хаты, што патанаюць у садах. Вада рукаво¢ ц¸мна-зял¸- ная, з сонечным³ плямам³, бо над ³м³ вербы ¢твараюць суцэльныя тунэл³. I ¢ гэтых тунэлях, у ³мгле, — цэлыя чароды ча¢но¢. Тут цудо¢ныя новыя пабудовы. У прыватнасц³, школа. I н³бы вакол мала вады, тут яшчэ ³ шмат сажалак, дзе разводзяць карпа¢.

Той самы по¢дзень, але Мазыршчына. В¸ска Дан³лег³. Гэта адна з тых мясц³н, дзе жыхары яшчэ носяць па нядзелях ³ святах старада¢нюю народную вопратку. Хаты, выцягнутыя ¢ два рады, так густа абрасл³ дрэвам³, што здаюцца пагружаным³ на дно глыбокага зял¸нага возера. Некаторыя з ³х пабелены ³ знадворку. Часам — крытыя трыс- ц¸м. Вокны абведзены с³н³м. Наваколле — дрыму- чыя лясы. Трапляюцца дубровы па 400—500 год. Гэта менав³та тут ста³ць у атачэнн³ шасц³сотгадовых дубо¢ — «дуб Крывашапк³», «цар-дуб», «дрэва вечнасц³» — вось кольк³ ¢ яго назва¢. Яму тысяча гадо¢. Разменьвае другую тысячу. Немцы хацел³ сп³лаваць яго ³ вывезц³ ¢ Герман³ю, але партызаны

230	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования