Бел литерат - учебник 7 класс

Не г³дуйце, але ¸сць пара мясц³н, дзе арцел³ ловяць жаб (не рапух, а зял¸ных жабак) ³ маюць з таго добры прыбытак. Яны ³дуць за мяжу.

Пра што яшчэ... Ага, малако. I сырое, ³ к³слае, ³ смятана, ³ тварог. Як п³са¢ у паэме «Новая зямля» Якуб Колас:

Тварог, запра¢лены смятанай, Нясла з вял³каю пашанай.

Ну ³, ясна, к³сял³, узвары, яблык³, свежыя ³ мо- чаныя ³ проста зал³тыя вадою з прыправам³, так што з³мою як свежыя, але н³быта апушчаныя ¢ яблычны сок, пам³доры ³ гурк³ (уз³мку сал¸ныя). На по¢дн³ ³ ¢ Прыдняпро¢³ нават в³наград беларуск³х гатунка¢. Хто мае 20—30 лоза¢, той часам зберагае яго да вясны, уторкваючы чаранк³ кожнай гронк³ ¢ дужа позн³я грушы, што аж да Каляд цв¸рдыя, як к³й. Або ¢ста¢ляе чаранок кожнага грона ¢ бутэльку з разбо¢таным попелам... I п’юць м¸д, вядома, кал³ ¸н ¸сць.

I, ясна ж, сун³цы ³ чарн³цы. Чарн³цы часта ядуць, зал³¢шы ¢ м³се малаком. Рот роб³цца чорны, як у злоснага сабак³, затое смачна.

Нацыянальныя беларуск³я напо³ — гэта квас ³, перш за ¢с¸, бярозав³к. Сок бярозавы п’юць ³ свежы ³ да¢шы яму перабрадз³ць ³ крыху зак³снуць. Так ¸н зберагаецца ¢ бочцы да жн³ва, ³ яго бяруць у поле. К³славата-салодк³ (часам у яго даба¢ляюць хатн³ парэчкавы ц³ яблычны сок), рэзк³, дужа добры ¢ сп¸ку. Робяць таксама в³но з яблыка¢, выц³скаюць сок ³ даюць брадз³ць. Любяць моцна хатняе п³ва, а на па¢ночным усходзе — брагу. Зал³ваюць нал³¢к³. Папулярнасцю карыстаецца крупн³к,

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	241

звараны з м¸дам, вострым³ прыправам³, травам³ ³ карэнням³, а таксама «тройчы дзевяць», лячэбная настойка на дваццац³ сям³ травах. Раб³на¢ка, кмяно¢ка. Я ¢жо не кажу аб настоях для лека¢, як³х сотн³.

Чаму я ап³сваю вам гэта? А таму, што ежа розных народа¢, як ³ вопратка ³ жылл¸, ус¸ больш ³ больш падпадае стандарту.

I ¢ Маскве, ³ ¢ К³еве, ³ ¢ М³нску, у хаце ³ ¢ стало¢цы — амаль па¢сюль вы ясце тыя ж самыя катлеты ды б³фштэксы, нос³це тыповыя вопратк³ з падобных матэрыяла¢, ус¸ больш забываеце непа¢торнасць ³ адметнасць жыцця той мясц³ны, адкуль вы родам. А да канца забываць пра гэта нельга.

Каля хаты ¢ садочку

Па¢тару яшчэ раз: многае з таго, аб чым я расказваю ¢ гэтай частцы кн³г³ (побыт, этнаграф³я, звыча³), прызабыта, с¸е-тое адышло, адыходз³ць у нябыт, або хаця ³ моцна зберагаецца, дык тольк³ ¢ некаторых мясц³нах. Хата, двор, абстано¢ка робяцца ¢с¸ больш аднолькавыя. Да¢но ¢жо стал³ звыч- ным³ халадз³льн³к³, пральныя машыны, матацыклы. Над хатам³ — крыжы тэлев³з³йных антэн. Ус¸ гэта добра ³ радасна, але часам не шкодз³ла б зберагчы частку старой непа¢торнасц³, часам хочацца бачыць старыя хаты хаця б у музе³ пад адкрытым небам, часам на хв³л³ну абуджаецца сум, ³ хочацца ¢прыгожыць хату непа¢торным старым ручн³ком або даматканай посц³лкай.

Ну вось. Хату пак³нул³. Цяпер — двор. Да самой хаты прымыкае чысты двор, абсаджаны дрэва-

242	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

м³. Часцей за ¢с¸ гэта в³шн³, сл³вы, араб³на. Часам тут жа, ля плота, узвышаюцца адна-дзве бярозы ц³ л³па. Сам двор парос травою, пахучым³ дробным³ рамонкам³, вясною — залатым³ манетам³ дзьмуха¢- цо¢. Менав³та на чыстым двары пераважна размяшчаецца «склеп», або (на по¢дн³) «л¸х». (Друг³ склеп, у як³м частка запаса¢ за¢с¸ды пад рукой, каб не бегаць кожны раз на двор, — у самой хаце ц³ ¢ сенцах, пад падлогай.) У склепе бульба, гародн³на, бочк³ з капустай, гуркам³, мочаным³ яблыкам³, дзежачка з грыбам³ ³ то¢чанай ягадай, а кал³ гаспадар рыбак, то, можа, ³ з сал¸най рыбай.

Далей ³дзе двор задн³, для жыв¸лы. Яго абкружаюць хлявы, у як³х ста³ць жыв¸ла. Тут жа павець, або дрывотня — крытае памяшканне, з трох бако¢ запушчанае сценкам³. Тут складзены дровы, раней стаял³ вазы, санк³, плуг³, а цяпер абгонн³к, каб, узя¢- шы ¢ калгасе каня, абагнаць бульбу.

Замыкаецца двор вял³каю клуняю (св³рнам). У стараннага чалавека ¸сць яшчэ капц³льня.

Раней пры кожнай хаце на задворках было гумно, а то ³ два з «е¢няю» (сушыльняй) — земляным, гладка ¢б³тым токам. Адсюль вымалачаны хлеб ³шо¢ у засек³ клун³. Гумно было н³бы с³мвалам гадавой працы селян³на. I я ¢спам³наю адз³н з самых сумных ³, аднак, самых аптым³стычных беларуск³х анекдота¢.

Згарэла гумно, по¢нае снапо¢. Згарэла праца за цэлы год. Гаспадар ста³ць на папял³шчы ³ бядуе: «Ой, ³ пагарэ¢ ты, Я¢х³м! Вой, ³ пагарэ¢ жа!! Ну й пагарэ¢!!! — ³ раптам: — Але ж затое ³ мышэй ляснула!!!»

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	243

Многа ляснула мышэй!.. Яшчэ адна рыса характару. Самасуцяшэнне, спалучанае з гумарам ³ стойкасцю. Знаходз³ць выхад, хай маральны, з самага, здавалася б, безнадзейнага станов³шча.

Пры калекты¢най гаспадарцы патрэба ¢ гумнах адпала, ³ яны яшчэ тольк³ сям-там дажываюць на задворках свой век.

...Затое значна павял³чылася колькасць лазня¢. ²х ³ раней было нямала, а цяпер там, дзе няма агульнавясковай лазн³, так³я ¸сць ледзь не ¢ кожным двары або, кал³ суседз³ жывуць добра, на ча- тыры-пяць дваро¢.

Пары на каменку часта паддаюць разведзеным бярозав³кам, квасам або вадою, у якой распарана мята ц³ ³ншыя пахучыя травы.

Парацца да знемажэння, а пасля бягуць акунацца ¢ рэчку або качаюцца ¢ снезе.

За дваром гарод ³ сад. Садо¢ намнога пабольшала за апошн³я дзесяц³годдз³. Акрамя агульных гатунка¢, ¸сць ³ свае, мясцовыя. Па-першае, лепшая ¢ свеце антона¢ка, вял³зная, жо¢та-празрыстая. ²дзеш восенню садам, убачыш забыты яблык, адкус³ш ад яго, халоднага, укрытага сцюдз¸най расою, — н³бы дзесяць год ск³неш з плячэй. Ну ³ потым так³я славутыя грушы, як слуцкая бэра, ур’янто¢ка, сапяжанка. Або духмяная лошыцкая в³шня, што выспявае ¢ чэрвен³.

Над гародам ³ садам — сонца. В³ецца матавы гарох, пахне кропам ³ каноплям³, матылям³ чырванее на градах мак, гудуць, вылятаючы з вулля¢, пчолы. Лапушацца вял³зныя, на чырвона-зял¸ных ножках-сцябл³нках, л³сты рэвеню, «беларускага апельс³на». А ¢начы, кал³ ляжаш на посц³лцы пад

244	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

дрэвам, часам чуеш, як глуха, н³бы г³ры, падаюць на дах антона¢к³ ³ бубняць, ракочуць, скочваючыся па ³м.

На ¢скра³не в¸ск³ вадзяны млын. Уздыхае, ходзячы, кола, зелянеюць тванню латк³. У люстры сажалк³ адб³ваецца жо¢тая вячэрняя зара ³ цен³ сосна¢ на тым беразе. Ласта¢к³ часам чапляюць крылом ваду, брохае рыба. Вечарам³ на вадзяным млыне неяк таямн³ча ³ крыху трывожна. Нездарма млынаро¢ некал³ л³чыл³ ведзьмакам³.

Ветрак³ ¢ нас досыць рэдкая рэч, х³ба на Случ- чыне ³ пад Клецкам. Мне здаралася бачыць там стопяц³дзесяц³гадовыя ветрак³, у механ³зме як³х не было н³воднай метал³чнай частк³. Ус¸ дрэва. I ясна ж, цяпер не ³м належыць першае месца ¢ пачэснай хлебнай справе. Элеватары, паравыя млыны, млынзаводы — куды ¢жо цягацца з ³м³?!

Людз³ зямл³ беларускай

Ц³ думал³ вы сам³ пра беларуса¢ не як пра сва³х бацько¢, брато¢ ³ с¸стра¢, сябро¢ або аднавяско¢- ца¢, а як увогуле пра людзей з асобным характарам, як пра народ з аднолькавай мовай, м³нулым, сучасным ³ будучым?

Ц³ задумвал³ся, як³ ¸н, беларус? Ну, па-першае, жывуць у Беларус³ руск³я (³х найбольш у гарадах), л³то¢цы (³хн³я в¸ск³ ¸сць у Астравецк³м ³ Радунск³м ра¸нах), я¢рэ³, латышы (сям-там на па¢ноч- ным захадзе В³цебшчыны), укра³нцы (у некаторых в¸сках на по¢дзень ад Гомеля ³ невял³к³м³ гн¸здам³ на П³ншчыне ³ Стол³ншчыне). Акрамя таго, добра ведаючы побыт, дыялектныя асабл³васц³ мовы,

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	245

песню Палесся, я асаб³ста выдзел³¢ бы палешуко¢ у асобную этн³чную групу. Занадта асобны, непадобны ³хн³ фальклор, побыт, нават склад розуму. Ну, ладна, гэта справа вучоных, а не наша.

¨сць на Беларус³ татары. З тых, што кал³сьц³ ¢зял³ ¢ палон пры Баты³ ³ пасля падчас набега¢ пры В³та¢це ³ пасял³л³ асобным³ пасяленням³ на тэрыторы³ кра³ны. Да няда¢няга часу яны адрозн³вал³ся тольк³ рэл³г³яй... ды часам ³м¸нам³ ³ прозв³шчам³, у як³х, бывала, тольк³ з цяжкасцю можна было ¢лав³ць нам¸к на ³хняе паходжанне. Скажам, Ян Мустафав³ч Марушкев³ч або ²ван Багданав³ч Асанов³ч (ад ³мя «Асан», «Гасан»). Нават ³хн³ этн³чны тып ста¢ падобны на беларуск³. Нават свяш- чэнныя ³хн³я кн³г³ «Аль-К³табы» гучаць на старой беларускай мове, хаця ³ зап³саны арабск³м³ л³тарам³.

Склад насельн³цтва нашай рэспубл³к³ досыць аднастайны. Беларуса¢ тут 81 працэнт. Ды, акрамя таго, у апошн³ перап³с беларускую мову назвал³ ¢ якасц³ роднай 328 тыс. чалавек ³ншых нацыянальнасцей, а 606 тыс. чалавек назвал³ беларускую мову ¢ якасц³ другой мовы, якой вольна валодаюць.

...Што гэта за чалавек беларус? Што гэта за народ? Уласна кажучы, адказаць на гэта пытанне дужа цяжка. Гэта задача амаль невырашальная. Як ³ па¢сюль, ¸сць сярод беларуса¢ мяшчане ³ падзв³жн³к³, лайдак³ ³ праца¢н³к³, «малюск³» ³ геро³ (нават у штодз¸нным змаганн³ за новае, за лепшае, за вынашаныя ³дэ³, што, уласна кажучы, ³ называецца жыцц¸м), дурн³ ³ мудрацы. I кожны паступае адпаведна свайму характару, ³ мудрыя разважаюць мудра ³ па-свойму, а дурн³ — як па¢сюль.

246	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Так што не трэба абагульнення¢.

Чарнявых сярод беларуса¢ няшмат. Найчасцей яны сустракаюцца ¢ Палесс³, на по¢дзень ад Прыпяц³ ³ чамусьц³ пераважна сярод мужчын, ды яшчэ ¢ некаторых мясц³нах на Гродзеншчыне («гродзенцы — грак³»), што частка вучоных тлумачыць рэшткам³ прымес³ старажытнай ятвяжскай крыв³. Пераважаюць на Беларус³ валасы светла-русыя ц³ нават бялявыя. Ц¸мна-русых ³ шатэна¢ менш. Адпаведна ³ колер вачэй часцей за ¢с¸ блак³тны, шэры ц³ с³н³.

Рысы абл³чча мякк³я, склад здаецца, на першы поз³рк, крыху дал³катным, але гэтая дал³катнасць падманвае. Праявы знешняй с³лы, якая ¢раз³ць на хв³л³ну дый звяне, замяняе тут выносл³васць, жылаватасць, цягав³тасць. Там, дзе друг³ можа апусц³ць рук³, беларус будзе цягнуць. ²начай, у старыя часы, чалавек проста не выжы¢ бы сярод гэтых дрымучых лясо¢ ³ неабсяжных балот, на гэтай скупаватай зямл³. I гарт той заста¢ся ¢ яго характары на вяк³. Нездарма яшчэ ¢ да¢н³ну беларусы л³чы- л³ся незаменным³ на так³х цяжк³х работах, як земляныя (грабарства) ³ лесаспла¢ныя. Ды ³ пазней гэта прая¢лялася. Напрыклад, у нясцерпна цяжк³х с³туацыях на вайне ³ ¢ партызаншчыне.

Хаця, вядома, сустракаюцца ³ так³я «зубры», што падковы гнуць, стал¸выя пруты зв³ваюць на руках у другога...

Таму беларуса да рэвалюцы³ за¢с¸ды абражала думка аб ³м як аб «няшчасненьк³м». Склалася тая думка недзе ¢ трыццатых гадах XIX ст. I вось пайшло! З самым шчырым спачуваннем, з болем, з крыв¸ю сэрца вял³к³ Герцэн п³са¢ пра чалавека,

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	247

як³ «адвык ад мовы», аб тым, што мног³я пакаленн³ прыгонных спарадз³л³ гэтага парыю1 з вузк³м чэ- рапам; вял³к³ Някраса¢ п³са¢ аб ма¢кл³вым, прыдушаным працай чалавеку. Гэты погляд адб³¢ся ³ ¢ творчасц³ некаторых беларуск³х паэта¢. I ¢с¸ гэта, мякка кажучы, не адпавядала ³сц³не. Той, хто жы¢ з гэтым³ людзьм³, хто глыбока веда¢ ц³ выву- ча¢ ³хняе жыцц¸, бы¢ ³ншай думк³. Вось словы публ³цыста Груз³нскага: «Ходячие представления о типе белорусского крестьянина рисуют его неказистым... тщедушным и придавленным тяжелой жизнью в болотистом бедном краю. Мои личные впечатления были не таковы. Я увидел белоруса крепкого сложения, хотя и худощавым... Но главное, я не заметил и следа угнетенности, забитости. Манера держать себя и говорить, действительно, отличалась от великорусской своей медлительностью, сдержанностью, но в ней виделась, скорее, степенная важность, я бы сказал, задумчивость, не лишенная достоинства. Выразительные физиономии встречаются очень часто, а среди женщин и девушек много прямо красивых лиц».

Чаму ж склалася такая несправядл³вая думка? Таму што тут да заведамай ³дэ³ ³ мэты за вушы прыцягвал³ся факты. ²шла барацьба за душы людзей, ³ таму царск³я служк³ хацел³ давесц³, што вось, ма¢ля¢, да чаго давял³ людзей польск³я паны, а тыя з не меншым запалам даводз³л³, што да жы- в¸льнага стану давяла гэты народ царская пал³-

_________

1 Ïà´рыя — тут: чалавек, ус³м³ адвержаны, пазба¢лены ¢сяляк³х чалавечых здольнасцей.

248	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

тыка ³ новая дзяржа¢ная с³стэма. I кожны сова¢ свае казыры. А «даведзенаму да жыв¸льнага станов³шча народу» было напляваць ³ на тых ³ на друг³х. ¨н жы¢, не зб³раючыся н³ вым³раць, н³ губляць мову.

А м³ж тым гэтаму люду было, як за¢с¸ды, у вышэйшай ступен³ ¢ласц³ва ³нстынкты¢нае адчу- ванне справядл³васц³ ³ несправядл³васц³. Гало¢най яго рысай з’я¢лялася свабодалюбства. Пра гэта сведчыць ³ран³чная ³ злая легенда, якая склалася якраз у тыя 30-я гады XIX ст., кал³ гвалто¢ны перагон у правасла¢е, хабары, зверства ³ жорсткасць стал³ нясцерпныя. Вось яна.

«Бог дзял³¢ м³ж народам³ земл³. Адным тое, друг³м — тое. Прыйшл³ беларусы... Вельм³ ж Пану Богу спадабал³ся. ¨н ³ пача¢ нас надзяляць: «Рэк³ вам даю по¢ныя, пушчы — нямераныя, аз¸ры — нял³чаныя. Сп¸к³ ¢ вас н³кол³ не будзе, але ³ холаду — пагато¢. Зажэрц³ся на багатай зямл³ не дам, каб был³ ¢в³шныя, кемл³выя, але ³ голаду

¢вас н³кол³ не будзе. Наадварот, у голад шмат багацейшыя людз³ будуць да вас прыходз³ць. Не ¢родз³ць бульба, то ¢родз³ць жыта ц³ яшчэ нешта. А яшчэ звяры ³ дз³чына ¢ пушчах чародам³, рыбы

¢рэках — касякам³, пчолы ¢ борцях — м³ль¸нам³. А травы — як чай. Не будзе голаду. Жанчыны ¢ вас будуць прыгожыя, дзец³ — дужыя, сады — багатыя, грыбо¢ ды ягад — завал³ся. Людз³ вы будзеце таленав³тыя, на музыку, песн³, вершы здатныя. На дойл³дства1 — таксама. I будзеце вы

_________

1 Äî´йл³дства — арх³тэктура.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	249

жыць ды жыць, ну як...» Тут яго М³кола ¢ бок штурхае: «Пане Божа, ды вы падумайце. Гэта ж вы ³м рай аддаеце! Гэта ж вы... Божа мой! Ды яны пры ³хняй языкатасц³ туды з сапра¢днага раю ¢с³х перавабяць! Яны ж языком менцяць — дай Бог нам з вам³». Бог падума¢, крактану¢, але назад адб³раць не будзеш. Сапра¢ды, ¸сць ужо яна, зямля. Лан³ бягуць — лес варушыцца. Рыба ча¢ны з вады выц³скае. Дрэвы — да сонца. «Добра, — кажа, — зямля будзе — рай. А каб не занадта вы перад ма³м раем ганарыл³ся — дам я вам найгоршае ва ¢с³м свеце начальства. Яно вам таго раю трох³ збав³ць дый пых³ трох³-трох³ вам саб’е. Гэта вам для ра¢наваг³...»

У гэтай легендзе ¸сць тольк³ адз³н герой, народ, як³ прыдума¢ яе. Жывы, разумны ³ вольналюб³вы. Так ¸н глядзе¢ на сябе сам, так пав³нны глядзець на ягоны тагачасны вобл³к ³ мы.

¨н дав¸¢ гэтае вальналюбства ³, хай сабе не за¢с¸ды спалучаную з зухаватасцю, спакойную смеласць ³ ¢ бясконцых па¢станнях супраць прыгнятальн³ка¢, ³ ¢ пераможных войнах з татарам³ ³ крыжаносцам³, ³ ¢ вял³кай мужыцкай вайне XVII ст. ³, урэшце, у апошняй вайне з фашызмам.

Як было в³даць з той легенды, якую я вам тольк³ што расказа¢, зямляк наш вызначаецца ³ ¢трап¸най любо¢ю да працы. Я нават сказа¢ бы: валовай упартасцю ¢ ¸й. Гэта таксама добра тлума- чыцца. Скупая зямля ой як нял¸гка давала хлеб. Для новага поля даводз³лася (а часам ³ зараз даводз³цца) карчаваць «ляду». Сячы лес, выдз³раць з зямл³ карчы, знос³ць на межы камян³.

250	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования