Бел литерат - учебник 7 класс

—Не трэба нам панская школа. Яна не мац³ для нашых дзяцей, а мачаха. Ды ³ мачах³ бываюць куды лепшыя! Не трэба нам ³ наста¢н³к, што за аб’едк³ з панскага стала запрада¢ся панам з душою! Не хочам мы ³ парадка¢ так³х, кал³ на нашага брата глядзяць як на быдла, кал³ кожны цябе пап³хае нагою, н³бы св³ную ражку. Мы зая¢ляем пратэст!..

Так гавары¢ тады М³кола. Так гаварыл³ ³ друг³я хлопцы ³ мужчыны.

Паны ма¢чал³. Цаба сядзе¢ чырвоны, як бурак,

³тольк³ соп у сваю дзюбу. I пал³цэйск³ ма¢ча¢, аберуч трымаючыся за стрэльбу, сц³снутую каленьм³.

Нешта праз месяц М³колу забрал³. Той самы пал³цыянт, а з ³м яшчэ адз³н гнал³ яго па в¸сцы ¢ранн³, кал³ малыя ³шл³ ¢ школу...

Дан³к, разам з ³ншым³ хлопцам³, ³шо¢ за ³м³ воддаль, там, дзе ³шла, галосячы, ц¸тка Алена, М³колава мац³.

Цяпер, стоячы ¢ кутку на каленях, Дан³к то думае, то нават шэпча:

—Панск³ падл³за... Запрада¢ся з душой... I М³колу прада¢...

Гэта — пра Цабу. Так гаварыла ¢ся в¸ска.

V

Сонца, мароз ³ вецер. Эх, зав³ры¢, разгуля¢ся!.. Так ³ скрабе па хрупк³м снезе, так ³ падв³львае белым³ вужакам³ снежнага пылу. Гон³ць яго па пол³, цераз гасц³нец, зно¢ па пол³, па хмызняках ³ — пад саменьк³ лес. А сонца такое, што не з³рнеш на снег!..

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	121

Ад сонца Дан³ку не ц¸пла — ц¸пла ад бацькавага салдацкага башлыка, ад вял³кага, з чужых плячэй, па¢кажушка, ад хады па глыбокай сцежцы. ¨н дрэпае ззаду за мамай ³ глядз³ць на пятк³ яе лапцей. Мама шырока ступае, спяшаецца за дзядзькам Кастус¸м ³ з-пад вял³кай хустк³-канаплянк³ глядз³ць на дзядзькавы боты.

...Дзядзька Кастусь, мам³н старэйшы брат, прыйшо¢ да ³х с¸ння з М³кул³ч. I думае ¸н цяпер пра тое, як гэта раптам, знячэ¢ку, пашанцавала ягонай сястры. Дзевер яе, брат Дан³кавага бацьк³ Пятрусь Малец, прысла¢ ³м грошай. З М³нска ажно, з-за гран³цы. Там ¸н недзе жыве, в³даць, як чалавек, бо — дайце раду! — адразу гэтульк³ грошай прысла¢... Кал³ перавесц³ на золата гэтыя савецк³я чырвонцы, дык будзе ³х цэлых трыццаць рубл¸¢ — м³калае¢ск³м золатам. Ну, а на панск³я злоты — яшчэ ¢ чатыры столк³ больш. Як з неба гэта звал³лася... I п³ша Пятрусь Малец, што гэта — пляменн³ку яго, Дан³лу, каб вучы¢ся. «Сыну брата майго ²вана, як³ адда¢ жыцц¸ за савецкую ¢ладу» — так ³ п³ша — у заказным п³сьме... Як яно пойдзе цяпер сястры пры грошах?.. На добры лад, дык трэба было б хоць па¢морга1 зямл³ абзадачыць або каня якога нарэшце куп³ць. Ды што тут зроб³ш, кал³ дзевер загадвае хлопца вучыць?..

Сама Мальчыха, дык тая проста аслупянела ад шчасця. Учора, як прынесл³ з пошты п³сьмо ³ павестку, загаварыла ¢ся в¸ска. I «з таго мэнту», як кажа Зося, думк³ ¢ яе галаве блытаюцца адна за адну, а ³х раз-поразу прадз³мае вял³кая радасць.

_________

1 Морг — старая мера зямл³, прыкладна па¢гектара.

122	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Грошай раптам будзе стольк³, што ³ ¢ галаве не то¢п³цца. Дагэтуль Зося нас³ла ¢весь свой кап³тал

óхустачцы, туга зац³сну¢шы вузлом ³ медзяк³, ³ паперк³. Кал³ нават якая-небудзь пяц¸рка няшчасная была за душою, дык ³ то думалася, што з капейкай — усюды смялей. А цяпер... Страшна было б адной ³ ³сц³ па ³х. Кастусь, дзякуй яму, ³дзе. Паслуха¢. ¨н-то нябось разбярэцца ¢сюды! Ды ³ свой сынок таксама. Бачыш, жаба, уп¸рся — «пайду». Трэба ж яму апрануцца што-небудзь куп³ць... А як жа ²ван-нябожчык? — успам³нае Зося, суме¢шыся. Няхай бы ¸н, Божачка м³лы, лепш сам бы¢ жывы, чым усе гэтыя грошы. Але што ты парадз³ш?.. С¸ння дык яшчэ не, а ¢ другую нядзельку яна закажа па ³м пан³х³ду. Як ³ ¢се добрыя людз³...

Дан³к таксама думае.

Яму ¢жо адз³наццаць. Ужо друг³ год хлопец сядз³ць у трэц³м класе. Што, х³ба ¸н вучыцца дрэнна? Ды не! Цяпер ужо не тольк³ ¢ся школа, а ¢ся Галынка ведае, што ¸н, Зос³н Дан³к, вучыцца лепш за ¢с³х. Найбольш чытае — ³ беларуск³х, ³ руск³х, ³ польск³х кн³жак, абы дзе якую даста¢. А вось заста¢ся ¢ трэц³м класе на друг³ год. Хто ведае — можа, ³ яшчэ год будзе сядзець... Так³ ¢жо заведзены лад у пано¢: хто не адходз³ць у школу да чатырнаццац³ год — плац³ штраф або адседжвай

óкаталажцы пры гм³не1. За ¢с¸ адседжваюць людз³ — за падатк³, за штрафы, кал³ няма чым заплац³ць. Дзеду Раману прыйшло ад сына з войска

_________

1 Катала´жка — месца ¢трымання асуджаных; гм³´на — самая дробная адм³н³страцыйна-тэрытарыяльная адз³нка ¢ Польшчы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	123

даплатное п³сьмо, дык ¸н ³ за даплату гэтую прас³¢ся адседзець. Маме н³ штрафу плац³ць, н³ адседжваць, вядома, не хочацца, дык вось Дан³к ³ ходз³ць другую з³му ¢ трэц³ клас. ²сц³ ¢ чацв¸рты, у местачковую школу, — ³ няма за што, ³ няма ад каго. Трэба ж ³ маме дапамагаць. Шэсць чужых каро¢ ³ сваю Рагулю пасе ¸н улетку.

А ¢ школу, у чацв¸рты клас, так хочацца!.. Вясной, кал³ ¸н скончы¢ трэц³, бы¢ у ³х сам

«пан к³ро¢н³к» — дырэктар местачковай сям³годк³.

«Пан, зразумела, — звярну¢ся ¸н да ³хняга Цабы, — лепшых вучня¢ нак³руе да мяне, у чацв¸рты клас, а гэтага, Мальца, — у першую чаргу, абавязкова».

«Пане к³ро¢н³ку, — загугн³¢ Цаба, — ¸н, Данель Малец, вельм³ бедны, с³рата. Дарэмная гаворка».

«Ну што ж, як не, дык не», — сказа¢ к³ро¢н³к.

Àтут учора дзядзька Пятрусь прысла¢ п³сьмо

³грошы. Вось табе ³ «не, дык не»! Абы тольк³ да вясны дацягнуць, а там, увосен³, я табе, пане Цаба, не здрастуй, а ты мне не застуй!

Ад вял³кага кажушка Дан³ку цяжка ¢ плечы

³мокра за сп³ной. Канцы башлыка, як³м³ хлопец абвязаны ледзь не да носа, запацел³ ³ падмярзаюць на ветры, ад подыху зно¢ растаюць ³ зно¢ падмярзаюць. Хлопец пераб³рае засл³ненае сукно гара- чым³ губам³ ³ ¢с¸ думае...

Дзядзька Пятрусь, незна¸мы Дан³ку брат яго бацьк³, — вельм³ добры, в³даць, ³ вельм³ разумны чалавек. I ¸н, як кал³сьц³ М³кола, гаворыць, што Дан³ка¢ тата — герой. Каб паны не заб³л³ яго на вайне ды каб ¸н жы¢, ¸н бы¢ бы таксама разумны

124	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

³ добры. А каб пано¢ не было ³ тут? Што ж, тады не было б ³ пана Цабы з яго школай ³ не сядзе¢ бы ¢ турме так³ разумны, добры, смелы М³кола Кужалев³ч... Ды ц³ адз³н х³ба М³кола!.. Дан³к успам³нае, як плачуць бабы ³ дзец³, кал³ пал³цыянты гоняць у пастарунак1 каго-небудзь з хлопца¢ ц³ муж- чын... А ¢с¸ ж спяваюць у Галынцы песн³ супраць пано¢, ус¸ ж чакаюць прыходу таварыша¢...

Тут на думку хлопцу ¢зыходз³ць, што школа ¢ мястэчку — таксама панская, як ³ ¢ Галынцы...

«А ц³ добра, што я пайду туды, што я хачу вучыцца, хоць ³ па-польску? Што ж я — хачу панам Цабам зраб³цца?.. Ды дзядзька ж п³ша, каб я вучы¢ся! — успам³нае ¸н з пал¸гкай. — У школе буду вучыцца па-польску, а дома — па-свойму. I буду шмат чы- таць, буду так³ разумны, як тата, як дзядзька Пятрусь, як М³кола!..»

Вецер в³рыць ³ дзьме па-ранейшаму.

Мама, зно¢ прыпын³¢шыся, аз³раецца ³ пытае:

—²äçåø, Äàí³ëà?

—Äû øòî òû ¢ñ¸: ³äçåø, ³äçåø? Íó, ³äó...

I вочы С³вага, здаецца, яшчэ больш пабл³скваюць з-пад пакрытага ³неем башлыка.

V²

Выхавацелька чацв¸ртага класа — пан³ Мар’я, або к³ро¢н³чыха, як называюць яе вучн³, — увайшла пасля пераменк³ ¢ клас з вял³к³м пачкам чырванабок³х яблыка¢.

_________

1 Пастару´нак — мясцовае аддзяленне пал³цы³ ¢ Заходняй Беларус³ да 1939 года.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	125

—Л³сты кляновыя прынесл³? — спыталася яна.

—Прынесл³! Во як³я! Во! — загаман³л³ вучн³.

—À-¸é, навошта гэтак шмат? Я ж казала — па два-тры, не больш.

Пан³ Мар’я гаворыць па-польску чыста, не так калечана, як пан Цаба.

—Але н³чога, дзец³, — кажа яна. — Зроб³м так: кожная парта атрымае адз³н яблык, паложыць некальк³ л³сто¢, а на ³х зверху — яблык. Пра¢да, на кляновыя л³сты яблык³ не падаюць, бо на кл¸нах яны не растуць, але гэта таксама н³чога: гэта вельм³ нагадвае восень, яе хараство. Дык пачынаем, дзец³. Не спяшайцеся. I кожны няхай памятае: хто нарысуе лепш — з’есць яблык, а хто палянуецца — будзе есц³ л³сты.

Сказала ³ засмяялася, а клас — за ¸ю. Якая яна добрая, вяс¸лая! Зус³м не такая, як муж яе, пан к³ро¢н³к, — нейк³ ма¢кл³вы ³ нават страшнаваты. Дзя¢чатк³, дык тыя гавораць «наша пан³ Мар’я», як быццам яны любяць яе больш за хлопца¢. I ¢с¸ падлашчваюцца, ус¸ шчабечуць: «проша пан³» ды «проша пан³»!..

Як тольк³ ¢ класе ¢сталявалася ц³шыня, пан³ Мар’я села за стол ³ дастала з шуфляды класны журнал. I вось гартае яго ³ нешта зап³свае.

А Дан³к, як³ сядз³ць на першай парце, насупраць стала, малюе, а сам ус¸ глядз³ць на к³ро¢- н³чыху, — то крадком ц³кне спадылба, а то, кал³ яна не бачыць гэтага, паз³рае адкрыта.

С¸ння дваццатае верасня. А Дан³ку здаецца, што тольк³ ¢чора поп адслужы¢ ³м у царкве малебен на добры пачатак школьнага года. Вучыцца весела, час ³дзе хутка. Чаму ж, аднак, с¸ння яму

не рысуецца?

126	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Тольк³ ³ глядзе¢ бы, здаецца, на паню Мар’ю...

Чаму? Найбольш, мус³ць, за тое, што яна чытала ³м паза¢чора.

Паза¢чора яна прынесла на ¢рок польскай мовы маленькую кн³жку ³ сказала: «С¸ння мы пра- чытаем апавяданне выдатнага польскага п³сьменн³ка Генрыка Сянкев³ча пад назвай «Янка-музыка».

За чатыры гады Дан³к — нават у пана Цабы,

àнайбольш дык сам, з кн³жак, — навучы¢ся ¢жо разумець па-польску амаль ус¸. Зрэшты, чытаючы, пан³ Мар’я растлумачвала ³м паасобныя словы. I ¢с¸ зразумела для ³х, хоць у школе амаль адны беларуск³я дзец³ з мястэчка ³ з навакольных в¸сак. Дзец³ я¢рэйск³х крамн³ка¢, кра¢цо¢, анучн³ка¢ ³ кавал¸¢ таксама лепш, чым па-польску, гавораць на беларускай мове. Вучня¢-паляка¢ — зус³м няшмат: сынк³ ³ дачушк³ «¢жэндн³ка¢»1 ³ пал³цэйск³х, сем чалавек на ¢весь вял³к³ клас.

Ус¸ зразумела Дан³ку яшчэ ³ таму, што ¢ апавяданн³, якое чытала ³м наста¢н³ца, гаварылася пра так³х жа, як ¸н, дзяцей вясковай беднаты, Янкамузыка — польск³ хлопец-пастушок, таксама с³рата,

àмац³ — батрачка, як³х недзе там, у Польшчы, называюць «каморн³цам³». Музыка — гэта мянушка Янк³. Для яго ¢с¸ ³грала — ³ лес, кал³ ¸н шум³ць ³ зв³н³ць галасам³ птушак, ³ луг, дзе ноччу крумкаюць жабы ³ крычаць драчы, ³ в¸ска, кал³ яна вясновай ноччу спявае-гамон³ць спачатку дзявочым³ песням³, а потым — перакл³чкаю пе¢ня¢... Рэха ³грала таксама. ²грал³ на ветры нават ³ раг³ вял³-

_________

1 Óæý´ндн³к — адм³н³страцыйны работн³к; служачы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	127

кага сахара, як³м малы Янка растраса¢ гной на панск³м пол³.

— Малец, устань!

Дан³к прахап³¢ся ад задумы ³ ¢ста¢.

—Ты чаму не рысуеш?

—Я рысую.

—Ну дык сядай ³ рысуй.

Так, рысаваць трэба ¢с¸ ж так³ лепш. «Спа- чатку л¸генька ало¢кам, а тады пойдуць фарбы», — успам³на¢ С³вы словы наста¢н³цы. Хлопец глядз³ць на яблык, на кляновыя л³сты.

Як яны хораша жа¢цеюць на ³хн³м кл¸не перад хатай! Непрыкметна адчэпл³ваюцца хвосц³кам ад гал³нк³ ³ асядаюць у бясшумным пал¸це, лажацца на пясок ³ на траву. Добра зб³раць ³х у пучк³ — маме, хлеб пячы, — добра ¢глядацца на ³х дал³катныя жылк³ або шалахцець па ³х босым³ нагам³. А яблык³!.. Улетку Дан³к часта спа¢ у садку каля хаты, пад ³хняй адз³най яблыняй белы нал³¢. Звечара ¸н до¢га не мог заснуць, бо ¢с¸ прыслухо¢ва¢ся, як яблык³ ападаюць у мяккую, глыбокую траву, як яны на ляту торкаюць, непакояць л³сты ³ гал³нк³. Часта ¸н устава¢ з-пад ко¢дры ³, стоячы на каленях, маца¢ навокал рукам³ ¢ халоднай расе. Знойдзеш — абмацаеш яблык ³ ¢вап’ешся зубам³ ¢ к³славата-салодкую смакату!.. Зорк³ — высока над хатай ³ яблыняй, жабы гудуць на балоце, у садзе зв³няць камары... Ночка ³ сапра¢ды спявае, — так ц³ха, ³ так шматгалоса...

Той польск³ хлопчык Янка-музыка ³ сам захаце¢ ³граць. Змайстрава¢ сабе скрыпку з гонц³ны, начап³¢ драцяныя струны. Ды яна не хацела ³граць так, як тая, што ³грала ¢ карчме або ¢ панск³м

128	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

двары. I Янка вырашы¢ украсц³ сапра¢дную скрыпку — у панскага л¸кая. Яго злав³л³. Нядошлага хлопчыка-с³рату панск³ суд у гм³не прысудз³¢ да пакарання розгам³. Б³¢ музыку гм³нны варта¢н³к, дурнаваты Стах, так³ самы, в³даць, як той Вас³ль, што трыма¢ кал³сьц³ Дан³ка, пакуль Палуяна¢ Павел удары¢ яго к³ем па галаве.

Пан³ Мар’я нешта ¢с¸ п³ша ¢ журнале. До¢г³я чорныя вейк³ яе зус³м прыкрыл³ вочы. Яна не ба- чыць Дан³ка, ³ вось ¸н зно¢ глядз³ць на наста¢н³цу.

Янка-музыка крыча¢: «Ма-ту-ля!..» I пан³ Ма- р’я, чытаючы, неяк дз³¢на выма¢ляла гэтае слова. Тройчы. За першым разам яна сказала яго, потым спын³лася ³, заплюшчы¢шы вочы, устрасянула галавой. А ¢жо за трэц³м разам у вачах яе паказал³ся сл¸зы... Так, ¸н убачы¢ гэта, бо ¸н сядз³ць якраз перад сталом...

До¢г³я чорныя вейк³ наста¢н³цы нечакана прыпадымаюцца. Вял³к³я карыя вочы яе глядзяць у шэрыя, ужо спалоханыя, вочы Дан³ка.

— Малец!

С³вы ¢стае ³ чырванее. Ужо не тольк³ яна, а ¢весь клас — ¸н адчувае гэта — глядз³ць на яго.

—Што ты зраб³¢, пакажы! Дан³к падае наста¢н³цы сшытак.

—Ну, вядома. Усе ¢жо малююць, а Малец...

ßпажартавала, што гульта³ будуць есц³ л³сты, — ³х мы, магчыма, ³ на кален³ пастав³м. Як табе гэта падабаецца? Трэба раб³ць, а ты сядз³ш ды думаеш пра нябесныя м³гдалы1...

_________

1 ̳ãäà´л — м³ндаль. Думаць пра нябесныя м³гдалы — марыць пра нешта недасяжнае.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	129

Пад смех усяго класа Дан³к садз³цца ³ пачынае маляваць. ¨н кладзе, як ³ трэба, спачатку светлажо¢тую фарбу, дада¢шы да яе крышку зял¸най...

Ды вось не кле³цца штосьц³, не так выходз³ць, як хочацца... Дан³ка¢ сусед па парце — Санька Сурнов³ч, хлопец з мястэчка. Яны ¢жо трох³ пасябравал³. У Саньк³ выходз³ць зус³м ³накш. Бачыш, як захап³¢ся, — ³ галаву сх³л³¢, ³ шчаку падп¸р языком...

—Добжэ, Сурнов³ч, добжэ, — гаворыць пан³ Мар’я. Яна ¢жо ста³ць каля Саньк³; сх³л³лася над ³м, усперлася рукой на парту. — Ты тольк³, Сурнов³ч, лягчэй, не так рэзка. I не спяшайся. Дай мне пэндзаль. Падсунься трошк³.

Яна падсела да Саньк³ ³ ¢жо малюе сама.

—Вось так, вось так, — прыгаворвае. — Што ж, прыйдзе час, ³ наш Аляксандр Сурнов³ч будзе — хто ведае? — можа, Янам Матэйкам...

Усе смяюцца, а Санька шморгае носам ³ сарамл³ва апускае галаву.

—Ян Матэйка, дзец³, — гаворыць наста¢н³ца, — гэта бы¢ так³ польск³ мастак. Сла¢ны мастак, на ¢весь свет. Ну, а ты што тут роб³ш, задуманы? Пакажы.

Дан³к падае ¸й свой сшытак, кладучы яго на Санькава месца.

—О, што гэта — аладка з хвосц³кам?

Усе смяюцца, а пан³ Мар’я бярэ ¢ Дан³ка яго пэндзл³к, наб³рае чырвонай фарбы ³ пачынае папра¢ляць яго няшчасны яблык.

Ах, ³ чаму ж яна не сядз³ць побач з ³м, а з Санькам?! Дан³к глядз³ць на белую маленькую руку наста¢н³цы, потым крадком ц³куе на м³лы, прыгожы

130	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования