Бел литерат - учебник 7 класс

Вял³кай Мядзведз³цы, Палярная, сузор’е Ары¸на, бясконцы Млечны Шлях...

Ноччу распагодз³лася. Арыентуючыся па зорках, мы магл³ б знайсц³ патрэбны к³рунак на по¢- нач ³ по¢дзень, каб выйсц³ на шлях. Але не хацелася. Мабыць, упершыню ¢ жыцц³ мы ¢ збытку п³л³ перамешаную са страхам слодыч вял³кага па- чуцця самастойнасц³. Вакол шуме¢ чужы таямн³чы лес, к³г³кала нейкая птушка, нешта ¢ кустах трашчала, а мы сядзел³ вакол кастра ³ смажыл³ сала...

У по¢нач К³рыла не вытрыма¢ ³ заплака¢. ¨н бы¢ удвая дужэйшы за кожнага з нас, але румза¢, не саромеючыся сва³х сл¸з. Мы з Рэем яго суцяшал³...

Той год нашага сумеснага навучання ¢ с¸мым класе бы¢ апошн³. Дзесяц³годк³ ¢ мястэчку яшчэ не было, ³ наступным летам усе разляцел³ся хто куды...

VIII

Расказанае — кавалачак дзяц³нства дал¸к³х трыццатых гадо¢.

С¸ння мне стольк³, кольк³ было майму бацьку, кал³ я захапля¢ся Жулем Вернам. I ¢ мяне ¸сць дзец³. Старэйшаму сыну дванаццаць, малодшаму — сем. Старэйшы ¢ступ³¢ у тую паласу жыцця, кал³ патрэбны незвычайныя прыгоды, вандро¢к³ ³, вядома, Жуль Верн. Малодшы глытае казк³. I яны, на³¢ныя, думаюць, што ³м першым адкрываецца вял³кая неразгаданасць свету.

Я закончы¢ той самы геаграф³чны факультэт, на як³м гадо¢ на дванаццаць раней вучы¢ся Антон Антонав³ч. Ведаю цяпер дасканала, што занадта

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	181

вандраваць яму не прыйшлося. Як ³ ¢се студэнты, з’ездз³¢ ¸н на Урал, Ка¢каз, ³ ¢с¸. Але Жуль Верн таксама многа не ездз³¢. I бы¢ вял³к³м падарожн³кам...

К³рыла, дужы мой сусед, працуе наста¢н³кам, як ³ я. Шлях³ нашы разышл³ся да¢но, ³, зрэшты, я мала аб ³м ведаю.

У нашым мястэчку цяпер дзесяц³годка. Пабл³зу здабываюць вапну, ³ ¸сць меркаванне, што ¢ хутк³м часе ля серавадароднай крын³цы пабудуюць лячэбн³цу. Але не вапнай ³ не лячэбн³цай славута с¸ння мястэчка. Славу яму зарабляе Андрэй Кам³нск³. ¨н адз³н з тых, хто будава¢ ³ запуска¢ спадарожн³к³ Зямл³. Пра гэта ¢жо нап³сана ¢ газетах...

I нешта новае адбываецца ¢ нас, чаго, мабыць, не было за ¢сю г³сторыю. Са¢гас, торфазавод ³ мястэчка спрачаюцца за Андрэя. Прадста¢н³к³ кожнага з пасел³шча¢ даказваюць адз³н аднаму, што Андрэй Кам³нск³ нарадз³¢ся ³менна ¢ ³х. Спрэчк³ часта ¢зн³каюць ³ ¢ школе, куды ходзяць дзец³ з ус³х гэтых месца¢. Кал³ дзец³ звяртаюцца да мяне, як да суддз³, я за¢с¸ды кажу, што Андрэй — местачковец. У са¢гасе ³ на торфазаводзе ¸н жы¢ ча- сова. У вачах местачко¢ца¢ ззяе радасць, са¢гасцы ³ торфазаводцы маркоцяцца. I ¢с³м ³м разам хо- чацца сказаць:

—²дз³, чалавек!

?1. Як³я пачуцц³ ¢ вас выкл³кала апавяданне? Хто з героя¢ спадаба¢ся вам больш за ³н-

øûõ ³ ÷àìó?

2.Назав³це дзейных асоб, персанажа¢ твора ³ кожнаму дайце характарыстыку. Каго з ³х

182	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

можна назваць гало¢ным³? К³м з ³х а¢тар, на вашу думку, захапляецца, да каго став³цца крытычна? Абгрунтуйце свой адказ.

3.Ад чыйго ³мя вядзецца аповед у творы?

4.Чаму ². Навуменка назва¢ сва¸ апавяданне «Жуль Верн», хоць пра гэтага французскага п³сьменн³ка як асобу, чалавека ¢ ³м гаворыцца нямнога? Як назва звязана з гало¢най думкай, ³дэяй твора?

5.У прамым ц³ пераносным сэнсе ¢жываюцца выразы: «дзякуючы Жулю Верну», «украдзены Жуль Верн», «захапля¢ся Жулем Вернам»?

6.У пачатку твора гаворыцца пра фантаз³ю, таямн³часць, пра выключнае, дз³¢нае ¢ характары ³ паводз³нах чалавека. Як гэта пасля адб³ваецца на паводз³нах героя¢, як па¢плывала на ³х выбар жыцц¸вага шляху?

7.Кожны раздзел апавядання «Жуль Верн» мае сваю тэму. Прыдумайце назвы раздзелам ³ складз³це план апавядання. Напрыклад, I — «Фантаз³я ³ таямн³чае ¢ жыцц³ чалавека», II — «Пра двух суседск³х хлопца¢, хварав³тага ³ здаровага», III — «Пошук³ новых сябро¢», IV — «Новы сябра — Жуль Верн» ³ г. д.

8.У адпаведнасц³ з планам перадайце змест апавядання ³ вызначце яго гало¢ную думку. Як³ можна зраб³ць вывад, прачыта¢шы твор?

9.Як³я творы Жуля Верна вы чытал³? Чым яны спадабал³ся вам? Кал³ не чытал³, то абавязкова пазна¸мцеся з творам³ гэтага п³сьменн³ка.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	183

Наста¢н³к чарчэння

Да вайны яшчэ ¢ той школе, дзе вучы¢ся Косця Кветка, маляванне ³ чарчэнне выклада¢ старамодны наста¢н³к Апал³нарый Феакц³став³ч, па празванн³ Цыркуль. Гэтую мянушку Косця прыкла¢ свайму наста¢н³ку, як тольк³ перайшо¢ у шосты клас, ³ яна прыжылася.

Высок³, тонк³, у чорным, яшчэ царск³х часо¢, сурдуце, Апал³нарый Феакц³став³ч знешне на самай справе апра¢два¢ дадзенае яму празванне. Але менш за ¢с¸ гэтага абцягнутага чорным сукном чалавека можна было назваць сух³м ³ чэрствым. ¨н бы¢ старамодным, крыху напышл³вым, але тольк³ не сух³м.

Прадмет свой Апал³нарый Феакц³став³ч веда¢ добра, але бы¢ надзвычай мякк³м чалавекам, ³ гэтай мяккасцю яго карыстал³ся не на карысць вучобе. Вучн³ ведал³, што да рэвалюцы³ ³х наста¢н³к выклада¢ у г³мназ³³ латынь. I хоць ц³кавасц³ да латын³ шасц³класн³к³, вядома, не прая¢лял³ абсалютна н³якай, тым не меней на ¢роках Апал³нарыя Феакц³став³ча часта гучала тая м¸ртвая, але прыгожая мова.

Аматарам лац³нскай мовы часцей за ¢с¸ прык³два¢ся Косця. Можа, яму падабалася ¢зрушанасць старога наста¢н³ка, як³, хвалюючыся, выма¢ля¢ незразумелыя звонк³я словы, магчыма, ³м к³равала самае звычайнае самалюбства, але Косця часцей за друг³х ³шо¢ на свядомую правакацыю. Кал³ хтонебудзь не зраб³¢ чарцяжа ³ прадчува¢ нем³нучую паг³бель, яго нязменным выратавальн³кам бы¢ Косця.

184	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Пры ¢ваходзе Апал³нарыя Феакц³став³ча ¢ клас Косця, як³ сядзе¢ на першай парце, напуска¢ на свой твар цень задумл³васц³ ³ летуценнасц³. Наста¢н³к раскрыва¢ класны журнал, але ¢ гэты час Косця ¢жо сядзе¢ з паднятаю рукой.

—Я слухаю цябе, Кветка, — дазваля¢ наста¢н³к выказацца.

—Апал³нарый Феакц³став³ч, як будзе ïà-ëàö³í- ñêó êí³ãà?

Стары наста¢н³к адрыва¢ свой поз³рк ад класнага журнала, ³ на твары яго пая¢лялася ¢смешка. ¨н, вядома, здагадва¢ся, што не прагай ведаць новае лац³нскае слова гарыць яго яшчэ не сталы апанент1. Але пераадолець спакусу ³ не адказаць на пытанне Апал³нарый Феакц³став³ч не мог. Той, над к³м пав³с дамокла¢ меч2 быць выкл³каным ³ ³сц³ са сва³м³ чарцяжам³ да стала, на нейк³ час бы¢ выратаваны.

—Словы свабода, кн³га ³ дзец³ на лац³нскай мове маюць бл³зкае гучанне, — натхня¢ся стары наста¢н³к, — л³бэрас, л³бэра, л³бры... Гэта ж так л¸гка запомн³ць...

²нтарэс шасц³класн³ка¢ да мовы Ав³дз³я3 ³ Гарацыя4 ¢зраста¢ па меры таго, як набл³жалася до¢га- чаканая хв³л³на збавення — званок на перапынак. Нарэшце варта¢н³ца дрэнькала ¢ стары вышчарблены званок, ³ стрыжаныя шасц³класн³к³ гаманл³вай

_________

1 Апане´нт — прац³¢н³к у дыспуце, у спрэчцы.

2 Äàìî´кла¢ меч (з лац.) — тут: пагроза.

3 Àâ³´дз³й — рымск³ паэт (43 г. да н. э. — 18 г. н. э.). 4 Ãàðà´цый — рымск³ паэт (63—8 гг. да н. э.).

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	185

талакой зрывал³ся з месца. Апал³нарый Феакц³став³ч з разгубленай усмешкай закрыва¢ класны журнал, у як³ ¸н за ¢весь урок не пастав³¢ н³воднай адзнак³...

Вучн³ падрастал³, станав³л³ся старшакласн³кам³, заводз³л³ прычоск³. У дзясятым класе здольны ³ ня¢рымсл³вы Косця ¢жо не дазваля¢ сабе карыстацца слабасцю старога наста¢н³ка. У аднос³нах класа да Апал³нарыя Феакц³став³ча паяв³лася нешта новае. Гэтае новае, бадай, можна было назваць прытоенай, схаванай недзе ¢ глыб³н³ юнацк³х душ павагай да свайго наста¢н³ка. Маладосць нарэшце ацан³ла вял³кую, нязменную любо¢ ³ адданасць Апал³нарыя Феакц³став³ча латын³ — прадмету, як³ да¢но можна было забыць...

Гэтую павагу класа адчува¢ ³ сам наста¢н³к, хоць знешне, здавалася, яна не прая¢лялася н³ ¢ чым. Пасля ¢далага чарцяжа, зробленага к³м-не- будзь з дзесяц³класн³ка¢, Апал³нарый Феакц³став³ч став³¢ умельцу пяц¸рку, закрыва¢ журнал ³, строг³, сур’¸зны, падыма¢ся над класам.

— Вам трэба думаць не тольк³ пра гэтыя чарцяжы, — зая¢ля¢ ¸н. — Пара ¢жо кожнаму з вас зраб³ць для сябе чарц¸ж усяго будучага жыцця. Але ¢ гэтым вам лепш за мяне дапаможа Ав³дз³й...

Апал³нарый Феакц³став³ч пачына¢ чытаць Ав³дз³я. Голас у яго бы¢ слабы, прыглушаны, ¸н дрыжа¢ ³ зрыва¢ся, але старога наста¢н³ка слухал³ з затоеным дыханнем. Н³хто не разуме¢ сло¢ лац³нскага верша, як³ перажы¢ мног³я стагоддз³, але ¢се, здаецца,

186	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

адчувал³ магутнае, узн¸слае пачуцц¸, схаванае ¢

дал¸к³х, урачыстых метрах1...

—Ав³дз³й люб³¢ сваю зямлю, як можа яе люб³ць вял³к³ сын сва¸й Айчыны, — натхня¢ся стары наста¢н³к. — Таму яго слова будзе жыць да таго часу, пакуль будзе ¢ладарыць чалавек на зямл³. Тыраны прымус³л³ паэта пак³нуць родны край. ¨н жы¢ ля бераго¢ нашага Чорнага мора, якое называлася тады Понтам Э¢кс³нск³м...

Апал³нарый Феакц³став³ч за¢с¸ды тлумачы¢ Ав³дз³я напышл³ва, у пры¢знятым, урачыстым стыл³. Але цяпер гэта дзясятаму класу падабалася.

Косця тайна ад сва³х сябро¢ хадз³¢ у ра¸нную б³бл³ятэку ³ прас³¢ Ав³дз³я. Ав³дз³я ¢ б³бл³ятэцы не было. Б³бл³ятэкарша дз³в³лася:

—Навошта ¸н зда¢ся вам, гэты Ав³дз³й? Чалавек дзесяць яго прас³л³ ¢жо. Па праграме ж яго не праходзяць?..

Зрэдку класу ¢давалася ¢цягнуць Апал³нарыя Феакц³став³ча ¢ размову, дал¸кую ад яго люб³май латын³. ¨н бы¢ не вял³к³ майстар адказваць на пытанн³ юнако¢ ³ дзя¢чат, як³я праз некальк³ месяца¢ зб³рал³ся пайсц³ ¢ новы, невядомы ³ ц³кавы для ³х свет.

—Мы з вам³, маладыя сябры, людз³ розных эпох, — звычайна зая¢ля¢ стары наста¢н³к. — Мае жыцц¸выя прынцыпы не падыдуць для вас. У вас ¸сць нешта новае, чаго не ведала ма¸ пакаленне. Мне ¢жо цяжка дагнаць вас ³ нават цяжка вас добра разумець. Але ¢ нас з вам³ ¸сць адна такая рэч,

_________

1 Метр — вершаваны памер, тут: верш.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	187

якую нельга адабраць н³ ад вас, н³ ад мяне. Гэта наша Радз³ма. Беражыце яе чэсць, няс³це яе славу наперад. А я ¢жо стары ³ слабы чалавек...

У сярэдз³не навучальнага года Косця Кветка паступ³¢ у л¸тнае вучыл³шча. Яму трэба было ехаць у дал¸к³ горад, аж за Волгу. Косця прыйшо¢ разв³тацца з сябрам³. Зата³¢шы дыханне, глядзе¢ дзясяты клас на Косцю, як³ першым, не дачака¢шыся атэстата, пак³да¢ школу ³ родны гарадок. Занятк³ ¢ той дзень адмян³л³ з трэцяга ¢рока.

Дзесяц³класн³к³, употай згавары¢шыся, склал³ся па рублю ³ куп³л³ Косцю ¢ якасц³ разв³тальнага падарунка табакерку са срэбраным вечкам. Усе ведал³, што Косця курыць яшчэ з восьмага класа, ³ цяпер гэта нават перад вачыма наста¢н³ка¢ не было парушэннем прав³л, бо Косця забра¢ ужо свае школьныя дакументы. Трэба было нап³саць нейк³я словы на вечку табакерк³, каб Косця не забыва¢ свайго класа ³ свайго гарадка. Гэтыя словы якраз ³ прыдумва¢ дзясяты клас, кал³ ¢ пакой увайшо¢ Апал³нарый Феакц³став³ч. ¨н яшчэ не веда¢, што яго ¢рок адмян³л³, ³ яму хутка ¢с¸ растлумачыл³. Расказал³ наста¢н³ку ³ пра падарунак для Косц³ — табакерку, ³ пра тое, што трэба нешта выграв³раваць на срэбраным вечку...

Вось тады ³ нап³са¢ Апал³нарый Феакц³став³ч на дошцы словы, як³я ¢с³м спадабал³ся ³ вастры¸м цыркуля з лепшай класнай гатавальн³ был³ перанесены на вечка Косц³най табакерк³: «Раtriam nostram amare et defendere debemus...»

Гэтыя словы як найлепей падыходз³л³ для ¢ра- чыстасц³ моманту, ³ сутнасць ³х таксама по¢насцю адпавядала намерам дзесяц³класн³ка¢.

188	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Радз³му нашу люб³м ³ абараняць яе пав³нны, — значыл³ ¢рачыстыя лац³нск³я словы.

Косця ж станав³¢ся вайско¢цам, яму трэба было ведаць гэтыя словы. Але ¢ той дзень гэты лац³нск³ сказ, як³ бы¢ нап³саны на дошцы, мабыць, запомн³¢ не адз³н тольк³ Косця.

Косця паеха¢ у дал¸к³ горад ³ прысла¢ адтуль тольк³ два л³сты. Але ¢ ³х абодвух ¸н прас³¢ перадаць гарачае л¸тнае прыв³танне Апал³нарыю Феакц³став³чу. Дзясяты клас закончы¢ школу без н³воднага другагодн³ка, ³ па гэтай прычыне ладз³¢ся ¢ра- чысты выпускны вечар. Але вечара ¢ той год не было — пачалася вайна. Атэстаты выпускн³кам аддал³ без н³як³х цырымон³й, ³ н³хто з ³х не паступ³¢ у ³нстытут. Хлопца¢ на трэц³ дзень вайны маб³л³завал³ ¢ войска.

У гарадок прыйшл³ фашысты. У школе размяш- ча¢ся цяпер нейк³ вайсковы штаб. У першыя ж дн³ нямецкага ¢ладарання был³ арыштаваны мясцовы натарыус, старшыня абутковай арцел³ ³ лясн³чы. Яны л³чыл³ся актыв³стам³ ³, на думку фашыста¢, уя¢лял³ сур’¸зную небяспеку для германскай ³мперы³. Апал³нарыя Феакц³став³ча арыштавал³ ¢ той жа дзень за знявагу нямецкай збро³. Адбылося гэта вось як. У гаспадын³, дзе кватарава¢ стары наста¢- н³к, нямецк³я салдаты рэкв³завал³ парас¸. Св³нчо не давалася ¢ рук³, ³ салдаты застрэл³л³ яго з а¢тамата тут жа, на двары. Апал³нарый Феакц³став³ч, як³ прысутн³ча¢ пры гэтай батал³³, назва¢ салдат грабежн³кам³. Яго, як злоснага бальшав³цкага аг³татара, адвял³ ¢ штаб на допыт к аф³цэру. Але ³ там

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	189

Апал³нарый Феакц³став³ч не адступ³¢ся ад сва³х сло¢.

— ¨сць добрая лац³нская пагаворка, якая ¢зн³кла да таго, як варвары разбурыл³ Рым, — ахвотна растлумачы¢ ¸н аф³цэру. — «Аqvila non captat muscas...» — «Арлы не ловяць мух». У вашых салдат на шапках арлы, але яны падобныя да злых г³ен.

Гэта был³ апошн³я словы, як³я сказа¢ стары наста¢н³к. Яго расстралял³ разам з натарыусам, старшын¸й абутковай арцел³ ³ лясн³чым у бярозавым га³ за гарадком. Насельн³цтву было аб’я¢лена, што гэтыя людз³ з’я¢ляюцца камун³стам³ ³ партызанам³...

А на трэц³м годзе вайны, кал³ фронт яшчэ стая¢ пад Арлом ³ Белгарадам, вясновай зорнай ноччу над занятым фашыстам³ палеск³м гарадком до¢га кружы¢ самал¸т. Л¸тчык спусц³¢ дзве асвятляльныя ракеты ³, карыстаючыся по¢най адсутнасцю ¢ тутэйшага гарн³зона зен³тнай артылеры³, зацята абстрэльва¢ з кулям¸та чыгуначную станцыю. ¨н «пачастава¢» фашыста¢ ³ дзвюма бомбам³, як³м³ зн¸с вадакачку. Тады было заб³та чатыры фашысты ³ яшчэ некальк³ паранена. Праз тыдн³ два пастушк³ прынесл³ ¢ гарадок ц³кавую знаходку — звычайны кашал¸к, у як³м ляжа¢ кавалачак шо¢кавай парашутнай матэры³. На матэры³ бы¢ зроблены надп³с на чужой мове ³ стая¢ подп³с «Косця».

Дзя¢чаты, як³я закончыл³ дзесяц³годку, прачы- тал³ незразумелы надп³с. На шо¢кавай матэры³ был³ нап³саны словы, як³я некал³ дзясяты клас выграв³-

190	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования