Бел литерат - учебник 7 класс

на як³м хлопец спа¢, ³, каб не дз³рачка ¢ халяве, гэтак добра было б думаць, што ¸н ужо вырас вял³к³, што ¢жо вельм³ хутка, праз тры тольк³ дн³, ¸н пойдзе ¢ першы клас!..

Школа стаяла наводшыбе ад в¸ск³, на ¢згорку. Сама старая ³ ¢ акружэнн³ старых бяроз, што засланял³ яе ад з³мовых вятро¢. Заман³л³ Дан³ка ³ гэтыя высок³я бярозы, ³ прыгожыя дарожк³ вакол школы. Не раз вясною ¸н глядзе¢, як дзец³, што ¢жо вучыл³ся, праскрабал³ гэтыя дарожк³ ¢ мураве, пасыпал³ ³х жв³рам ³ абсаджвал³ касачам³. А ¢ сярэдз³ну школы, дзе вучацца, так дагэтуль яму ³ не ¢далося прабрацца.

Наста¢н³к, якога ¢ в¸сцы называл³ пан Цаба, Дан³ку не вельм³ падаба¢ся.

Неяк улетку яны, пастушк³, спаткал³ яго на пашы. ²шо¢ ¸н з-пад рэчк³ з трыма вудам³, са збанком ³ з нейкай торбай за плячыма. Школьн³к³, а з ³м³ меншыя хлопцы, паск³дал³ шапк³, ³ адз³н перад адным, як гус³, загаман³л³: «Дзень добры! Дзень добры!..» Спытал³ся нават, ц³ хутка ¢жо ¢ школу.

—Яшчэ будзе тры нядзельк³, ды тады ¢ чвартэк1, — сказа¢ наста¢н³к.

Потым пан Цаба паглядзе¢ на Дан³ка ³ спыта¢- ся па-беларуску:

—А чый гэта так³ ²ванка, га?

—¨н не ²ванка, ¸н Дан³к, — адказал³ старэйшыя хлопцы. — ¨н Зос³н, а прозв³шча ³хняе Малец. У яго тольк³ мац³, ¸н с³рата.

_________

1 ×âà´ртэк — чацвер.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	111

—Дык, значыцца, ты — пан Дан³ла Малец, — засмяя¢ся наста¢н³к. — Ты таксама прыйдзеш ву- чыцца? Ходзь ту, не буй сен1. — ¨н узя¢ хлопца за плячук ³ падцягну¢ бл³жэй да сябе. — А як³ ж ты, пане Малец, с³вы, мурзаты, нястрыжаны!..

Пастушк³ засмяял³ся. Тады ³ з’яв³лася яшчэ адна мянушка: «Пан Дан³ла Малец адмароз³¢ палец». А Дан³ку было зус³м не смешна.

—Ну, дык хочаш вучыцца?

Адказаць наста¢н³ку трэба, ды ³ ¢ школу хо- чацца, ³ хлопец цераз с³лу выц³сну¢:

—Ûãû.

—Íå ûãû, à õà÷ó. À ðûáó âóäç³ø?

—Õà÷ó.

Дзец³ зно¢ засмяял³ся. А чаго? I пэ¢на ж, хо- чацца з вудай на рэчку, але рэчка дал¸ка за пашай, на лузе, ³ не за¢с¸ды можна туды пайсц³.

У руцэ пана Цабы пагойдва¢ся жо¢ты збанок, падвязаны за шыйку вяровачкай. С³вы ц³кну¢ у яго раз, друг³ раз ³, н³чога не ¢бачы¢шы, спыта¢ся:

—Øòî òàì?

—Рыба, — адказа¢ наста¢н³к. — Не пашанцавала мне с¸ння, пане Дан³ла Малец, аднаго тольк³ акунька адшука¢.

—А чаму ж у торбе по¢на?

—У торбе? Там сон ру¢неж рыбы2.

—А вы ж кажаце — тольк³ адну злав³л³.

—Ну адну. А гэтыя куп³¢.

—Äçå êóï³ë³?

_________

1 ²дз³ сюды, не бойся.

2 Там ¸сць таксама рыбы.

112	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Дзе? У склепе, ктуры называ сен Немэн1. Ха, ха, ха!.. Не, злав³¢ усе, пане Малец, тольк³ адну нясу жывую.

—А чаму вы лжаце?

—À øòî, òû í³êîë³ íå ëæýø?

—Ûãû.

—Бачы¢ ты яго — ыгы. Ну што ж, пане Малец,

ÿтабе за гэта кс¸нжку дам, кал³ прыйдзеш у школу. З цацкам³.

На разв³танне хлопцы зно¢ паздымал³ шапк³ ³, адз³н перад адным, загаман³л³: «До в³дзэня! До в³дзэня!..» А Дан³к стая¢ разгублены, не ведаючы — верыць ц³ не верыць?.. I неяк прыкра было, невядома чаму...

Цяпер ¸н успам³нае пра гэта, ³ зно¢ вяртаецца думка: верыць пану ц³ не?.. А боты — чорныя, бл³скучыя боц³к³ — в³сяць на жэрдцы, над самай галавой, ³, гледзячы на ³х, н³як не заснеш... Праз тры дн³ ¢ школу!.. Пасля пачнуцца халады ³ можна будзе абуцца!.. А можа, мама дазвол³ць ³ ¢ першы дзень?..

²²²

Пан Цаба не ашука¢ — як тольк³ Дан³к прыйшо¢ у школу, ¸н да¢ ³ яму кн³жку з цацкам³ ³ неяк смешна назва¢ яе — «элемэнтаж»2.

Л³тары дал³ся хлопцу няцяжка. Тольк³ з дзвюма з ³х Дан³к, як ³ ¢се ³ншыя нав³чк³, ме¢ многа клопату. Нейкае «а з хвосц³кам» ³ «э з хвосц³кам»;

_________

1 У краме, якая называецца Н¸ман.

2 Буквар.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	113

першае трэба выма¢ляць, як «не то а, не то он», а другое — «не то э, не то эн»... Так муштрава¢ ³х наста¢н³к. I выма¢ляць удавалася тольк³ яму. Малыя не¢забаве вырашыл³, што тут уся справа ¢ носе — як³ ¢ каго нос. У пана Цабы нос бы¢ до¢г³, чырвоны, ³ наста¢н³к гугн³¢ у яго неяк вельм³ ж адмыслова. А ¢ ³х яно так не выходз³ла гладка — н³ «он», н³ «эн»...

Пасля пачал³ складаць з л³тар словы: «ма-ма», «та-та», «А-нэ-ля»... Мама ³ тата — таксама як ³ ¢ нас. Анэля — гэта ³мя дзя¢чынк³. Такой дзя¢- чынк³ ва ¢с¸й Галынцы не было, ³ таму Дан³к назва¢ Анэляй ³хнюю пярэстую, вельм³ ж пацешную цялушку.

Неяк з³мою, прыйшо¢шы са школы, Дан³к адразу ¢зя¢ся за ¢рок³, як ¸н раб³¢ цяпер, ужо не пасучы, за¢с¸ды. Мамы не было дома. ¨н сам даста¢ з печы капусту, з пал³цы — хлеб, пад’е¢, прыбра¢ са стала ³ разгарну¢ «элемэнтаж».

Пача¢ чытаць вершык, як³ трэба было вывучыць на памяць. У вершыку польск³ хлопец Янэк хвал³¢ся сва¸й маме, што ¸н налов³ць многа рыбы. А потым:

Лов³л Янэк до полудня, Ма¸нц пружнон храпкэн...1

На гэтай «храпкэн» С³вы ³ засе¢. Што гэта за «храпка»? Дума¢, дума¢ — дарэмна. Успам³на¢, успам³на¢... Не, наста¢н³к не гавары¢ ³м н³чога пра гэтае слова. У мамы не спытаешся: яна пай-

_________

1 Вудз³¢ Янэк да па¢дня, маючы дарэмную ахвоту.

114	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

шла з кудзеляй. Ды, зрэшты, кольк³ ¢ яе н³ пытайся, тольк³ ³ будзе адказу: «А баг³ яго ведаюць! Ад- чап³ся. Што я табе — пан³ ц³ наста¢н³ца? Бабуля твая, нябожчыца, пака¸¢кай у пана была: тая табе адказала б!..»

Раптам Дан³к успомн³¢, у каго с¸ння мац³ з кудзеляй, ³ ¢с¸ яму стала ясна. Ну, кал³ не адразу цяпер, дык хутка будзе ясна, — вось тольк³ ¸н пойдзе туды, да Кужалев³ча¢, ды пакажа гэтую «храпкэн» сябру свайму — М³колу...

Дан³к хуценька апрану¢ся ³ пабег да Кужалев³ча¢.

Аднак ³ М³кола не змог яму н³чога адказаць. Пакла¢шы на лаву свой малаток ³ бот (М³кола яшчэ ³ шавец!), ¸н узя¢ Дан³ка¢ «элемэнтаж» ³ па- ча¢ думаць уголас:

—Конская мыза — храпа. Кал³ гразь замерзне нагал³к, без снегу, — таксама гаворым храпа... Але гэтая «храпка» тут, брат, не падыходз³ць... А ¢ што ты, кал³ рыбу вудз³ш, угортваеш сва³х печкуро¢?

Óанучку. Можа, яна ³ па-польску трапка, га? С³вы шмаргану¢ носам ³ на момант задума¢ся.

Ó³х тольк³ ²ван Цярэшкавых рыбу ¢ анучку ¢гортвае. Але ¢ яго ³ плотк³ бываюць, акун³.

Дан³к раб³¢ ³накш. ¨н вып³ва¢ з бутэльк³ малако, а тады, як тольк³ злов³ць рыбку, — туды яе, у бутэльку. Аднаго за адным уп³ха¢ цераз рыльца сл³зк³х, халаднаватых печкуро¢, часта мяня¢ ³м ваду, а яны ¢с¸ чамусьц³ пазяхал³. Сыпа¢ ³м крошк³ хлеба, ³ здавалася, рыбк³ ядуць... Жуюць, жуюць, пакуль, нарэшце, не падохнуць...

—Ды не, дзядзька М³кола, — сказа¢ ¸н, — храпка — гэта не ануча. Анучка па-панску —

шматка. Мы ¸ю ¢ школе дошку выц³раем.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	115

—Ну, дык я, брат, не ведаю. Я, брат, у ³хнюю школу ³ дня нават не хадз³¢.

—А што ж наста¢н³к? — азвалася з-за прасн³цы Дан³кава мама. — Што ж яму — тольк³ грошык³ аграбаць?

Стары Кужалев³ч, дзядзька Рыгор, ляжа¢ на пе- чы, лапцям³ на хату. Здавалася — сп³ць, адно ж паварушы¢ся ³ кажа:

—А пак³ньце вы з гэтым наста¢н³кам! Як³ ¸н паляк! ¨н жа з Бяроза¢к³. Ведаю я ³ бацьку яго,

³самога. З багатай хаты, н³чога не скажаш. У Нясв³жы вучы¢ся, па-руску. А цяпер вось у панскую скуру палез. Ужо, бачыш, ³ паню сабе падхап³¢, ажан³¢ся. Сястра, кажуць, нейкага пал³цыянта. Угрунтава¢ся добра. А нашага брата, кал³ каторы

³вучоны, наста¢н³кам, нябось, не паставяць. Ды не кожны ³ захоча, як гэты Цаба. Храпка, шмапка...

Калецтва адно! Хутчэй бы на ³х як³ парадак раб³¢ся. То пан пал³цэйск³, то пан саквестратар1, то пан як³-небудзь Цаба — усе на нашу мужыцкую шыю...

Дан³к глядзе¢ на М³колу. Сябар яго ¢ста¢, падышо¢ да пал³цы ³ зня¢ з яе нейкую кн³гу.

—Гэта Купала, — сказа¢ ¸н. — Той самы, што

³пра Машэку нап³са¢. Памятаеш? — падмаргну¢ ¸н Дан³ку. — I пра мяне ¸н нап³са¢, — гарта¢ кн³гу М³кола. — Глядз³ вось, верш «Я шавец-маладзец». I пра цябе нап³са¢. Пра цябе ³ пра маму тваю. Вось паглядз³м. Ага! Ну, слухай.

Гэта была размова беднай мац³-сялянк³ з хлопцам сва³м, як³ пасв³¢ чужыя каровы.

_________

1 Саквестра´тар (секвестратар) — зборшчык падатка¢.

116	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

У хлопца было тое, чаго ¢ Дан³ка н³кол³ не будзе, — бацька ³ браты. Было ³ тое, чаго ¢ Дан³ка яшчэ няма, — служба ¢ чужых людзей. Было, аднак, ³ гало¢нае, што радн³ла С³вага з тым пастушком, — горкая доля.

М³кола чыта¢, стоячы сярод хаты:

— Як у служк³ сходзяць леты — ¡ пастуха, Пытай, мац³, птушк³ гэтай — Канюха.

Запытайся гэтай хмары — Гэтых сл¸з; Гэтай кветк³ на папары — Гэтых лоз;

Гэтай грушы сярод поля I балот:

Яны ¢се аб ма¸й дол³ Вядуць шчот.

Ну, ³ гало¢нае, што ты, браце Дан³ла, запамятай наза¢с¸ды:

Не плач, мац³, ³ не злуйся На жыцц¸, Як я ¢ с³лачку ¢бяруся, Змагу ¢с¸.

Вось так, брат, ³ зап³сана. Зразумела?

У адказ Дан³к змог вымав³ць тольк³ сва¸ «ыгы». За яго адказала мац³.

— Як жа хораша, Божачка, — уздыхнула яна. — Чула, Алена, га? — спыталася ¢ М³колавай мац³, якая таксама не прала, а слухала.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	117

—Ну што, Дан³к, — сказа¢ М³кола, — хочаш вось так навучыцца чытаць?

—Ûãû!..

—Кал³ «ыгы», дык ³дз³ цяпер ³ вучы сваю храпку, а ¢вечары прыходзь.

I вось бы¢ вечар, у як³ яшчэ адз³н заходнебеларуск³ пастушок з мужыцкай прагнасцю на ¢с¸ жыцц¸ запам³на¢ трыццаць дзве л³тары ¢жо не чужое граматы. I была пасля вечара ноч, у якую

¢старой, занесенай снегам хац³не до¢га не мог заснуць маленьк³ чалавек.

²V

...Дан³к ужо ¢ трэц³м класе. Першыя школьныя радасц³ да¢но прайшл³. Пра¢да, вучыцца «папанску» з кожным годам як быццам лягчэй. Ужо ³ сам пан Цаба гаворыць з ³м³ тольк³ па-польску. Вось ³ цяпер ¸н тлумачыць ³м нешта, але С³вы не чуе, бо задума¢ся.

Ад невяс¸лых думак ¸н абмакну¢ у чарн³ла тупы канец ало¢ка ³ нап³са¢ на парце: Д. Малец. Па-беларуску, вядома. Наста¢н³к за¢важы¢ гэта ³ пастав³¢ «грамацея» ¢ куток, дзе яшчэ, напэ¢на, стая¢ неаднойчы ³ тата...

Пакуль Дан³к стая¢ на каленях, гасц³нцам з мястэчка брыла па адл³жным снезе Акул³на. У старых салдацк³х вал¸нках, засопшыся, яна несла з пошты вял³к³ пакунак. Вось яна м³льганула ¢ акне... у друг³м...

— Кн³жк³! Кн³жк³ нясе! — загаман³л³ дзец³. Акул³на ¢несла пакунак, напусц³ла з двара холаду, навалакла шлапакам³ снегу.

118	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Ух, панок! — уздыхнула яна, папра¢ляючы хустку. — Хай ³х нечага л³ха! Наце вам ³ зап³ску яшчэ.

—А ты не лайся, дурн³ца. ²дзь прэч! Акул³на згорб³лася ³ пайшла.

—Ну вось, — сказа¢ наста¢н³к. — Вось вам

³тое, чаго так хацелася вашым бацькам. Тутай сон бялоруске элемэнтажэ «Зорка». Хто з вас умее ¢жо чытаць па ³х?

Дан³к аз³рну¢ся. Ды ³ аз³рацца не трэба, — ³ так чуваць, як загаман³¢, узня¢ рук³ ¢весь клас:

—ß! ß! ² ÿ!..

—Праве ¢шысцы1, — загугн³¢ пан Цаба. — Ну што ж, пшынаймней2, не тшэба мне будзе л³шне за¢рацаць3 сабе галаву.

¨í ïàìà¢÷à¢.

—А хто ж вас навучы¢? — спыта¢ся. Аказалася — каго бацька, каго нават мац³, каго

старэйшы брат, а трох — Яна Бусл³ка, Уладз³межа Чарадойлу ³ Шымона Мамоньчыка, як назва¢ ³х наста¢н³к, — навучы¢ Данель Малец.

—Ты? — спыта¢ся пан Цаба. — Ану, устань! Дан³к уста¢ ³ павярну¢ся да класа.

—А хто цябе навучы¢? Ну, чаго ты ¢нуры¢ся? С³вы ма¢ча¢, тольк³ глядзе¢ на пана спадылба.

—Не повеш? — зно¢ па-польску спыта¢ся пан Цаба. — Не повеш? Мысл³ш, я сам не вем? ²дзь зну¢ до свэго конта!..4

_________

1 Ïðà´âå ¢øû´ сцы — амаль усе. 2 Пшына´ймней — прынамс³.

3 Çà¢ðà´цаць — марочыць.

4 Не скажаш? Думаеш, я сам не ведаю? ²дз³ зно¢ у свой куток!

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	119

Дан³к павярну¢ся ³, па прывычцы, ста¢ на кален³.

¨н не сказа¢, не назва¢ свайго сапра¢днага наста¢н³ка. I не скажа. Не пану аб гэтым казаць!..

Чатыры месяцы прайшло з таго дня, кал³ ¢ ³хняй Галынцы, як ³ ва ¢с³х навакольных в¸сках, бы¢ сход, на як³м сяляне дамагал³ся ад пано¢ школы на роднай беларускай мове.

У тую нядзелю ¢ школе было па¢нютка людзей. За сталом сядзе¢ пан Цаба, яшчэ два нейк³я паны з мястэчка ³ пан пал³цыянт. Не хто-небудзь ³ншы, а ¸н, Дан³ка¢ друг М³кола Кужалев³ч, паказва¢ панам вял³к³, складзены ¢двая л³ст паперы. На гэтым л³сце было нап³сана тое, што называецца незвычайным ³ вельм³ ж, мус³ць, моцным словам — ПРАТЭСТ.

— Мы, сяляне в¸ск³ Галынка, — чыта¢ М³кола, — зая¢ляем пратэст супраць таго, каб нашы дзец³ вучыл³ся не на роднай мове, ³ патрабуем адкрыць у нас беларускую школу...

Дан³к веда¢ — не хто-небудзь ³ншы, а ¸н, М³кола, п³са¢ гэты пратэст. А падп³сала яго ¢ся в¸ска — з канца ¢ канец. Нават ³ солтыс, Марка Палуян, падп³са¢. Ма¢ча¢, чака¢, а ¢с¸ ж так³ падп³са¢ся. Увесь вял³к³ л³ст сп³сал³, хто ало¢кам, хто чарн³лам, хто прозв³шча пастав³¢, а хто крыжык³. Недзе там, каля самага пачатку, стаяць ³ мам³ны крывыя тры крыжы. Пад ³м³ — рукой М³колы — нап³сана: «За неп³сьменную, па яе просьбе, падп³са¢ся», а яшчэ н³жэй — рукою Дан³ка — Д. Малец.

На сход, у школу, малых не пусц³л³. Нават ад вокна¢ Цаба адганя¢. Вокны был³ адчынены, ³ ¢с¸ чуваць было здал¸к. Зрэшты, Дан³к схава¢ся за бярозай перад акном ³ самае важнае бачы¢.

120	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования