Бел литерат - учебник 7 класс

ПАЭЗ²Я ¡ ПРОЗЕ I ПРОЗА ¡ ПАЭЗ²²

Вы пазна¸м³л³ся з двума розным³ в³дам³ л³таратурных твора¢. I, здавалася б, ужо можаце арыентавацца ¢ вял³к³м кн³жным моры, якое называецца «Мастацкая л³таратура»: адна яе частка — паэз³я, вершы, а другая — проза.

Аднак у л³таратуры, як ³ ¢ жыцц³, не ¢с¸ так проста. Пам³ж гэтым³ двума в³дам³ мастацкай твор- часц³ няма рэзкага размежавання. У л³таратуры можна сустрэць нямала твора¢, нап³саных праза³ч- най мовай, але з выразным³ адзнакам³ паэз³³ — павышанай эмацыянальнасцю, багаццем ярк³х выказвання¢, выраза¢, узн¸слай настроенасцю размовы. Дарэчы, так³я якасц³ можна наглядаць ³ ¢ творах, змешчаных у падручн³ку, — «Музыка» М. Багданов³ча, «С³рочы хлеб» Я. Брыля, «Мэры Кэт» М. Лупсякова. Асобныя ³х старонк³ нап³саны вельм³ пран³кн¸на, задушэ¢на. Пра так³я творы гавораць: паэтычная (або л³рычная) проза.

Для прыкладу, у апавяданн³ Я. Коласа «Дзеравеншчына» а¢тар паказвае перажыванн³ гало¢нага героя М³халк³, звязаныя з яго сумам па в¸сцы: «Найгорай было яму вясною ³ летам, кал³ с³няе

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	211

неба ласкава звес³цца над зямл¸й, як мац³ над калыскаю, дзе ляжыць яе любае дз³цятка. А гэтыя хмурынк³! Хто ³х ведае: адкуль яны выпа¢заюць ³ куды ³дуць яны так згодненька, так³я м³лыя ды прыветныя. От узя¢ бы ды се¢ на ³х ³ паплы¢ бы разам з ³м³, каб тольк³ далей быць адгэтуль. Сонейка так хорашанька заглядае ¢ вокны. У садку шчабечуць птушк³. Верабейчык³ з вяс¸лым чырыканнем снуюць у паветры».

Гэтыя радк³ апавядання — сапра¢дная паэз³я! ² гучаць яны, як вершы, хоць ³ нап³саны праза³чнай мовай. Каб у гэтым пераканацца, можна супастав³ць прыведзены ¢рывак, напрыклад, з вершам таго ж паэта «Ран³ца вясною»:

Ц³ха ¢ пол³, ц³ха ¢ лесе, Ан³ шэпне вецярок, Тольк³ дзесь у паднябесс³ Льецца звонк³ галасок. Як бы срэбраны званочак,

Рон³ць ¢н³з за трэллю трэль, Аж заслуха¢ся га¸чак, Не варушыцца ³ ель...

Тонк³х хмарак валаконцы Стал³ хораша ¢ радок, Як бы ¢юць яны для сонца З тых валоканца¢ вянок.

Паэз³я ³ проза ¢ мастацкай л³таратуры цесна звязаны, узаемадзейн³чаюць адна з адной. У вын³ку такога ¢заемадзеяння з’я¢ляецца нават асобная разнав³днасць твора¢. Гэта — свабодны верш. Знешне ¸н падобны да звычайнага верша: невял³к³ па аб’¸ме, друкуецца ¢ слупок, каротк³м³ радкам³, хоць ³ не мае строгага рытму, не карыстаецца рыфмай, па мове больш бл³зк³ да прозы. Аднак

212	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

гэта, несумненна, верш. З вершам³ яго звязвае глыбок³, часцей ф³ласофск³, роздум а¢тара аб розных з’явах жыцця. Мова так³х верша¢ лакан³чная, афарыстычная (афарызм — кароткае ³ разам з тым вельм³ змясто¢нае выказванне, якое нясе глыбокае абагульненне), часта з падтэкстам.

Тое, што ¢ л³таратуры з’я¢ляюцца творы, як³я спалучаюць у сабе якасц³ паэз³³ ³ прозы, — з’ява натуральная. Л³таратура разв³ваецца, станов³цца ¢с¸ больш разнастайнай па змесце ³ форме, здольнай задавальняць самыя розныя густы ³ духо¢ныя патрэбы чытачо¢.

1.Ц³ за¢с¸ды паэз³я выступае тольк³ ¢ форме

?вершаваных твора¢? Як³я характэрныя адзнак³ паэз³³, акрамя вершаванай формы твора¢, вы можаце назваць?

2.У як³х творах, праза³чных ц³ паэтычных, мова больш эмацыянальная, насычаная розным³ мастацк³м³ зваротам³, ф³гурам³, тропам³, гучыць узн¸сла, музычна, усхвалявана?

3.Як³я ¢ласц³васц³ свабоднага верша вы можаце назваць?

ЯКУБ КОЛАС

Думк³ ¢ дарозе

(Скарочана)

Грым³ць па карэннях цялежка, м³гацяцца стракатыя верставыя слупы, м³гаюцца, пах³л³¢шыся, абросшым мохам хва¸выя крыжы паабапал дарог³; бягуць лясы, га³, мяняюцца пал³, грамадзяцца горы, рассц³лаюцца шырок³я луг³, бл³шчаць аз¸ры, срэб-

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	213

рам перал³ваюцца рэк³, золатам рассыпаюцца пяск³, глыбок³м³ зял¸ным³ ямам³ раск³даюцца балоты...

I куды ты нясеш мяне, няведамая дарога? А неба! Дал¸кае, няведамае, с³няе неба! Тысячы,

м³ль¸ны гадо¢ паз³раеш ты, без болю, без трывог³, паз³раеш на ¢с³х ро¢на: на чалавека, на звера, на птушку, на самую меншую мушку, на жывых ³ нежывых, на нашу бедную зямлю, на зямлю, зал³тую крыв¸ю ³ горк³м³ слязьм³ с³раты-народа.

Дал¸кае неба, с³няе неба! Чаму не дас³ адказу на нашу пакуту, на нашы надзе³, на нашы блуканн³? Чаму не асушыш нашы горк³я сл¸зы? Не супако³ш хворую душу ³ сэрца? <...>

Дал¸кае неба! С³няе неба! Што ¸сць на свеце дз³¢нейшае, як ты? Высокае сонца, белыя хмарк³, як пух, плывуць ³ плывуць адна за адною, родзяцца, прападаюць, сплываюцца ¢ ц¸мную хмару, зв³саюць над полем ³ лесам, бл³шчуць маланкам³, трасуцца громам, разл³ваюцца чыстым³ халодным³ кроплям³ ³ шчыра льюцца на зямлю.

Дал¸кае неба! С³няе неба! Як ц³ха на небе ¢но- чы! Срэбраны месячык, то круглы, то вузк³, як серп, як хораша свец³ць над чорнай цемрай, што густа засц³лае белы свет! А дал¸к³я зорачк³! Як добра ¢ ц³хую ночку! <...>

А дарога мая чуць в³днаю шэраю н³ткаю ³дзе ¢с¸ далей ³ далей, круц³цца, абв³ваецца на¢круг кургано¢, узбягае на горы, спускаецца ¢ лагчыны, прападае ¢ лесе пад жывою страхою высок³х хвой ³ ял³н; трасе цялежка, падк³дае па калдоб³нах, ус¸ ро¢на як хоча яна вык³нуць мяне пасярод дарог³. Зно¢ пайшла ра¢ней мая дарога, зно¢ вачам ад-

214	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

крываюцца новыя абразы свету, ³ншыя галасы чуе ма¸ вуха, ³ншыя думк³ родзяцца ¢ ма³м сэрцы.

Куды ты нясеш мяне, няведамая дарога? <...>

1909

1.На як³ роздум наводз³ць твор? Як³я выкл³-

?кае пачуцц³?

2.Прачытайце гэты праза³чны па знешняй форме твор уголас. Што, на вашу думку, яднае яго з вершаваным творам?

3.Знайдз³це кл³чныя ³ пытальныя сказы, як³я перадаюць, як ³ ¢ вершы, эмацыянальную усхваляванасць героя.

4.Зачытайце сказы, як³я падзелены на каротк³я, прыкладна ро¢ныя частк³, як³я па гучанн³, ³нтанацы³ нагадваюць вершаваныя радк³.

5.Ц³ можна назваць гэты твор праза³чным апавяданнем? Чым ¸н адрозн³ваецца ад тых апавядання¢, як³я вы чытал³ раней? Вызнач- це, ц³ ¸сць у ³м сюжэт, вобразы-персанажы.

6.Назав³це найбольш ц³кавыя, на ваш погляд, мастацк³я пры¸мы ³ сродк³: метафары, эп³тэты, паэтычныя звароты, па¢торы ³ г. д. Як яны ¢плываюць на гучанне твора?

7.Вызначце в³д, жанр, тэму твора.

ЗМ²ТРОК БЯДУЛЯ

Шчасце не ¢ золаце

Мыла дзя¢чынка бял³зну кужэльную ¢ крын³цы. Стаяла яна на кладцы, закаса¢шы рукавы з вышы¢кам³, распусц³¢шы валасы русыя, пеючы песн³ дзявочыя.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	215

Еха¢ гасц³нцам багаты пан³ч, еха¢, ды застанав³¢ся — в³даць, дзя¢чынка спадабалася яму. I давай ¸н гэткую гутарку весц³:

—Я маю зямл³ сем валок, стады мае багатыя, кон³ мае дараг³я, парабк³ мае адз³н у адз³н, як тыя дубы на ¢згорку. Пайдз³ за мяне замуж, дзя¢чынка!

—Ой, не пайду замуж за цябе: не трэба мне золата, серабра, не трэба багатага молайца. Я кахала аднаго — кахаць буду; цалавала аднаго — цалаваць буду. ¨н у цябе парабкам служыць, па мне за¢с¸ды тужыць...

Кланя¢ся пан н³зка да зямл³ — не памагло. Кленчы¢, як той жабрак пад акном, — не па-

магло.

Ой, шчасце не ¢ золаце, паны!

?1. Над чым прымус³¢ вас задумацца гэты твор?

2.Што яднае твор «Шчасце не ¢ золаце» з апавяданнем? Пры адказе звярн³це ¢вагу на праза³чную мову, сюжэт, героя¢ (дзя¢чына ³ пан³ч), дыялог.

3.Якому в³ду мастацкай творчасц³ ¢ласц³вы паэтычныя выразы: бял³зну кужэльную, валасы русыя, песн³ дзявочыя, стады багатыя, кон³ дараг³я, ная¢насць рыфмы ³ рытм³чнае гучанне, кал³ асобныя выказванн³ можна зап³саць у так³м выглядзе:

Я кахала аднаго — кахаць буду. Цалавала аднаго — цалаваць буду.

¨н у цябе парабкам служыць, па мне за¢с¸ды тужыць...

216	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

4.Ц³ можна назваць твор «Шчасце не ¢ золаце» вершам у прозе? Абгрунтуйце свой адказ.

5.Прачытайце яшчэ раз гэты твор так, каб ад- чувалася яго ¢зн¸сласць, яго высокая ³дэя — вернасць у каханн³, бо «шчасце не ¢ золаце».

6.Выкажыце свае аднос³ны да ³дэ³ твора.

ßÍÊÀ ѲÏÀÊΡ

Спяць у снарадах...

Спяць у снарадах, Спав³тыя белаю, як сама смерць, Сталлю, Пакручастыя в³хры, Аглушальныя грамы,

Пажары, вулканы ³ землетрасенн³...

Спяць чалавечыя крык³, Спяць адкрытыя вочы, Спяць бяссонныя месяцы, Спяць сусветныя жах³ Ва ¢пако¢цы стал¸вай...

Íå áóäç³öå ³õ, ëþäç³!

1.Выкажыце свае пачуцц³, выкл³каныя вер-

?øàì.

2.Як³я перажыванн³ ³ роздумы перада¢ паэт у вершы?

3.Раскрыйце сэнс метафар: Спяць у снарадах... пажары... чалавечыя крык³...

4.У як³х радках твора адчуваецца рытм³ч- насць мовы? Зачытайце гэтыя радк³.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	217

ÌÀÊÑ²Ì ÒÀÍÊ

Дрэвы пам³раюць...

...Дрэвы пам³раюць, Кал³ перастаюць пазнаваць Змены года

I не адгукаюцца рэхам;

Вада — кал³ забывае, Куды ¸й плыць,

I н³кому не спатольвае смаг³;

Зямля — кал³ перастае Радз³ць хлеб

I быць калыскай песня¢;

Чалавек — кал³ страчвае здольнасць Здз³¢ляцца ³ захапляцца Жыцц¸м.

?1. Пра што гаворыць гэты верш? Як³я думк³ ³ пачуцц³ хаце¢ абудз³ць у нас паэт?

2.Што адбываецца з жывой прыродай? З дрэвам³? — Чуйныя яны, ц³ не так?

Çвадою? — Служыць яна некаму, ратуе?

Çзямл¸ю? — Яна творыць жыцц¸?

Çчалавекам? — Ц³ можна сцвярджаць, што ¸н шчасл³вы, таму што люб³ць жыцц¸ ³ ¢с¸ на зямл³?

3.Вызначце ролю падтэксту ¢ вершы. (Звярн³цеся яшчэ раз да артыкула «Падтэкст у паэтычным творы».)

4.Ц³ можна сцвярджаць, што верш, нават кал³ ¸н не мае строгага рытму ³ рыфмы, вызна- чаецца гран³чнай сц³сласцю ¢ выказванн³

218	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

думк³, шырок³м ужываннем метафарычных (г. зн. паэтычна-¢мо¢ных) выраза¢, часта афарыстычных, каротк³х, але глыбок³х ³ ярк³х па форме? Абгрунтуйце гэту думку.

5.Абап³раючыся на змест ³ форму твора, дайце да яго каментарый, вызначце асно¢ныя прыкметы свабоднага верша: ф³ласаф³чнасць выказвання¢, гран³чную сц³сласць мовы, яе афарыстычнасць, выразнасць, падзел тэксту на каротк³я адрэзк³-радк³ без строгага рытму ³ рыфмы. Пацвердз³це гэта спасылкам³ на тэкст.

6.Прачытайце яшчэ раз гэты твор выразна (звярн³це ¢вагу на тое, што яго тэкст складаецца тольк³ з аднаго разгорнутага сказа).

7.Пара¢найце верш Я. С³пакова «Спяць у снарадах...» з вершам М. Танка «Дрэвы пам³раюць...». Чым яны падобныя?

АЛЕСЬ РАЗАНА¡

** *

Óпарку, ля ра¢чука,

ляжал³ тры валуны. Пафарбавал³ ³х с¸лета ¢ с³н³ колер —

³тысячагоддз³ памерл³.

1.У чым выяв³лася арыг³нальнасць гэтага

?твора? Ц³ адчул³ вы кантраст першай фразы (тры радк³) ³ апошняга радка?

2.Чаму тысячагоддз³ памерл³? У як³я даля- чын³ сягае думка паэта? Чаго яму шкада?

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	219

3.Падумайце, якую думку-³дэю выказвае а¢тар у творы.

4.Знайдз³це радк³, у як³х за словам³ крыецца нейк³ схаваны, нявыказаны прама сэнс — падтэкст.

5.Прачытайце твор спачатку як звычайны тэкст, а потым — як верш, выдзяляючы кожны радок. У як³м выпадку ¸н роб³ць на вас большае ¢ражанне?

Пытанн³ да раздзела

1.Прыгадайце з прачытаных раней твора¢ тыя, што нап³саны праза³чнай мовай, але ¢ асобных сва³х частках вельм³ эмацыянальныя, задушэ¢ныя, узн¸слыя, паэтычныя.

2.Што такое свабодны верш? Чым ¸н адрозн³ваецца ад звычайнага верша? Прывядз³це прыклады.

220	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования