Бел литерат - учебник 7 класс

твар яе, абапал якога зв³саюць чорныя кучаравыя пасмы коратка, «пад польку», астрыжаных валасо¢. I ¢ душу яго само чамусьц³ прос³цца слова «матуля», пачутае ад яе паза¢чора.

— Вось так, вось так, — прыгаворвае пан³ Мар’я, малюючы. — I трэба, Малец, не глядзець, не марыць, а раб³ць сва¸...

Не, н³кол³, в³даць, яна не палюб³ць яго так, як Янку-музыку! I н³кол³ не сядзе побач з ³м, Дан³кам, ³ не пахвал³ць яго так, як Саньку!..

V²²

За вокнам³ — позняя, мокрая восень. Чацв¸рты ³ пяты класы злучаны ¢ адз³н па-

кой — на «беларускую гадз³ну». Вучн³-паляк³ пайшл³ на гэты час дахаты, аднак ³ без ³х у вял³к³м пако³ двум класам вельм³ цесна.

Так³х гадз³н бывае тольк³ дзве на тыдзень, ³ ¢ кожным класе ³х вядзе пан³ Мар’я. I яна, ³ муж яе, пан к³ро¢н³к, вучаць тут ад самага пачатку панскай улады. Дзец³ да¢но ¢жо ведаюць, што яна — палячка. А вось дзе яна навучылася па-беларус- ку — аб гэтым яшчэ не дазнал³ся нават ³ я¢рэйск³я дзя¢чатк³, як³я ведаюць усе таямн³цы з жыцця местачковых «ужэндн³ка¢».

Пан³ Мар’я п³ша з кн³жк³ на дошцы. «На дварэ дождж, а ¢ сенях вял³кая лужына. Пусты ¢летку нашы с¸лы. Венцер1 новы, маеш час — залатай», — выводз³ць яна сва³м прыгожым прамым

_________

1 Âå´нцер — рыбало¢ная сетка ¢ выглядзе мяшка, нацягнутага на абручы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	131

почыркам. Сп³са¢шы ¢сю дошку, яна загадвае чац- в¸ртаму класу перап³саць практыкаванне ³ падкрэсл³ць назо¢н³к³ адной рыскай, а прыметн³к³ — дзвюма.

У пятым класе будзе вуснае. Наста¢н³ца бярэ беларускую чытанку «Родны край» ³ кажа, як за¢- с¸ды, па-польску:

— Вядомая беларуская паэтэса Ц¸тка п³сала ³ вершы, ³ прозу. Цяпер мы пазна¸м³мся з яе навелай «М³хаська». Увага.

I пачала чытаць.

I як за¢с¸ды, кал³ пан³ Мар’я чытае па-бела- руску, голас яе адразу ста¢ яшчэ м³лейшы. Дзя¢- чатк³ ³ хлопцы з пятага класа, як³я сядзел³ па чац- в¸ра-пяц¸ра на адной парце, зац³хл³ ³ загледзел³ся на наста¢н³цу. Цяжка было п³саць ³ чацв¸ртаму класу. А найцяжэй, здаецца, Дан³ку... Ды ³ навошта яму гэтыя назо¢н³к³, прыметн³к³, пустыя с¸лы ³ незалатаныя венцеры, кал³ пан³ Мар’я чытае?..

Перад вачыма С³вага, н³бы наяве, разгортваецца роднае жыцц¸ ³ першая праца — пасьба. Тольк³ ж не так ужо ц¸мна ³ горка было за¢с¸ды, як там у кн³зе. У Дан³ка, хоць ¸н таксама с³рата, сл¸з было менш, чым радасц³. Хлеб с³рочы, вядома, нял¸гк³, аднак пра яго пакуль што больш думала мама.

С³вы ¢спам³нае, як яны, галынка¢ск³я пастух³, зб³рал³ жо¢тую лотаць на зал³тых вясновай вадою паплавах, бегал³ па ц¸пленьк³х, празрыстых дажджавых лужынах на траве, гулял³ на выгане ¢ «чы- жыка» ³ ¢ лапту, хадз³л³ ¢летку на Н¸ман... Там яны купал³ся на водмел³ з вяс¸лым гоманам, вудз³л³ печкуро¢, падпускаючы ³м каламуты. Вада ¢ Н¸мане, нават ³ каля берага, на мел³зне, не ³дзе, зда-

132	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ецца, а бяжыць, ³ каламута сыходз³ць хутка: як ты н³ калупай дно пальцам³ ног — зно¢ в³даць светлы, цв¸рды пясочак... Увосень цв³туць на ¢злеску за ракою верасы, зал³тыя ласкавым сонцам. Пад босым³ нагам³ шалахц³ць залатое л³сце, суха патрэскваюць сучк³ на мяккай а¢чыне ³мху, кропелькам³ крыв³ стракацяць у брусн³чн³ку к³слыя ягады. Як жа добра тады гайдацца на маладых, гнутк³х бярозках ³ перагуквацца, ловячы звонкае рэха. Як добра рэзаць вецце ³ вязаць лазою вен³к³ — хто больш!.. А ¢ пол³ пастух³ пал³л³ бульбо¢н³к ³ пырн³к ³, кал³ асядала магутнае, шыпучае полымя, пякл³ ¢ прыску салодкую духав³тую бульбу. Ну, х³ба ж тады было да сл¸з!..

А ¢ М³хаськ³ — таго, што ¢ кн³зе, — был³ як быццам адны тольк³ сл¸зы. I восень такая, ³ ¢с¸ жыцц¸. I сапра¢ды — «на дварэ дождж, а ¢ сенях вял³кая лужына». М³хась бы¢ рабы, нядошлы, ³ н³хто яго чамусьц³ не люб³¢. Не, Дан³ка ¢ Галынцы не люб³л³ тольк³ Палуянавы хлопцы. I здзекавал³ся яны з яго нядо¢га, пакуль ¸н не «¢вабра¢ся ¢ с³лачку», як той хлапчына, пра якога Дан³ку чыта¢ кал³сьц³ сябар яго — М³кола Кужалев³ч. Зачап³ тольк³ С³вага — ¸н дасць ³ з правай, а кал³ мала, дык ¸н ³ з «маньк³» дадасць!.. А той М³хась вечна збоку сядзе¢, наводшыбе, ³ хлопцы — хто зараза — часта кры¢дз³л³ яго.

Пан³ Мар’я чытае пра восень ³ дождж... Нехта падстрэл³¢ недзе жорава, ³, абясс³лены, ¸н асяда¢ на лузе. Пастух³ пачал³ яго з крыкам лав³ць, а ¸н — не давацца. Падума¢ на М³хаську, што гэта куп³на, ³ стукну¢ся ¢ яго грудзьм³. М³хась затул³¢ яго халатам. А сябрук³, адб³раючы жорава, затузал³

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	133

хлопца так, што ¸н самле¢. Хлопцы спалохал³ся, адхаял³ яго, завял³ дахаты ³ жорава яму аддал³. Так яны ³ засел³ ¢ запеку ¢ мачах³ — галадал³, хварэл³ ³ пацяшал³ адз³н аднаго...

—Малец, чаму ты не п³шаш?

—Я п³шу, — усхамяну¢ся Дан³к.

¨н сх³л³¢ся над сшыткам, а пан³ Мар’я пак³вала галавой, пама¢чала трох³ ³ зно¢ чытае.

Да вясны жора¢ паправ³¢ся ³ зажы¢ у хаце царом над курам³. М³хась растава¢, як той снег за акном. Аднойчы напрадвесн³ мачаха сядзела за кроснам³, а ¸н азва¢ся з запека: «Мама!..» Упершыню пачула баба такое слова ад пасынка. I тольк³ спалохалася — смерць!.. «Мама, мамачка, жорава дай!..»

Чаму на гэтых словах пан³ Мар’я спыняецца? Нават, здаецца, з прыплачам у голасе, як у той дзень, кал³ яна чытала ³м пра Янку-музыку... Ча- му ³ ¢ С³вага таксама сл¸зы закружыл³ся ¢ вачах?..

Жора¢ ³шо¢ за труной М³хася, а потым, кал³ засыпал³ маг³лу, узня¢ся ³ паляце¢. А на зямл³ заста¢ся тольк³ сумны крык яго, ³ дождж, ³ сл¸зы...

—Ну, а цяпер пакажы мне, Малец, што ты там нап³са¢?

Дан³к устрапяну¢ся ³, зачырване¢шыся, падн¸с наста¢н³цы разгорнуты сшытак.

—Вядома ж, ³ палав³ны нават не зроблена, — сказала пан³ Мар’я. — Ну, хлопча, няма з табой н³якай рады. Застанешся ты с¸ння пасля занятка¢. На каленях трох³ паста³ш. Бо трэба п³саць, а не думаць ³ вечна глядзець...

I вось чацв¸рты клас пайшо¢ дахаты, а Дан³к ста³ць на каленях. За сцяной, у друг³м пако³, пан³

134	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Мар’я вядзе ¢ пятым класе арыфметыку, замяня- ючы наста¢н³ка Дулембу. Вучн³ нешта, мус³ць, рашаюць, ³ голасу к³ро¢н³чых³ не чуваць. Можа, сядз³ць над класным журналам. I ¢жо не плача, в³даць, н³ над Янкам-музыкам, н³ над М³хаськам...

С³вы сядз³ць на пятках, калупае мох у пазе сасновай сцяны ³ злосна, да сл¸з злосна думае пра наста¢н³цу.

Яшчэ тольк³ ¢чора яна здавалася яму не такой, як усе ³ншыя наста¢н³к³, не такой, як бы¢ пан Цаба. «М³лая пан³ Мар’я...» — крыв³ць сам сябе Дан³к. ¨н дума¢ так неаднойчы, кал³ ³шо¢ дахаты або ¢потай глядзе¢ на яе цераз парту ³ стол... Эх, дурань! ¨н дума¢ нават, чаму яна — такая добрая, разумная, прыгожая, — чаму яна не мама яго, чаму ¸н не можа прытул³цца да яе, падстав³ць сваю с³вую, астрыжаную галаву пад яе ц¸плую маленькую руку... У к³ро¢н³чых³ двое дзяцей: дзя¢чынка Вандзя вучыцца ¢ друг³м класе, а хлопчык Адась яшчэ зус³м малы. Дан³к бачы¢ аднойчы, як пан³ Мар’я вяла ³х за рук³ па дарожцы вакол царквы. А ¸н, дурань, глядзе¢ з-за дрэва, слуха¢ ³х смех ³ гутарку ³... зайздросц³¢. Дума¢, якая яна добрая, прыгожая, як³я яны шчасл³выя з такою мамай — гэтыя Вандзя ³ Адась!.. Ах, як³ дурань! Як дрэнна дума¢ ¸н тады пра сваю маму! Яна, бачыш, ³ ¢ школу не правяла яго н³ разу, ³ не пахадз³ла вось так, ³ не спытала н³кол³, ц³ не цяжка яму ³ пра што ¸н чытае... Ус¸ зав³хаецца вечна, ус¸ ма¢чыць... Ну, дык вось табе, С³вы, ³ «м³лая пан³ Мар’я»!..

Што гэта — нехта галос³ць? Так, галос³ць! Дан³к уста¢ ³ падышо¢ да акна. Прац¸р запаце-

лую шыбу: за гразкаю плошчай — цагляны дом

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	135

пастарунка. На ганку ста³ць пал³цыянт. I н³кога

навокал няма, тольк³ шэрае сумнае неба ³ гразь...

—À сы-ынок мой, а род-нень-к³!.. — зно¢ пачу- лася галашэнне.

Хто ж гэта?.. Дан³к прац¸р запацелую шыбу да самага н³зу ³ ¢бачы¢ — на тратуары, трох³ правей ад акна, стаяла нейкая ц¸тка.

—Ц³ха, Ганна, н³чога ты не паможаш, — па- чу¢ся голас мужчыны. Яго — не в³даць: мус³ць, за ганкам ста³ць. А ц¸тка не хоча зац³хнуць.

—А дзе ж той Бог, а дзе тыя добрыя людз³?..

Àçà øòî æ âû ÿãî катуеце-е?!

—Ц³ха, дурн³ца! Ну вось, дачакалася!..

З ганка пастарунка сышо¢ пал³цыянт ³ ¢жо ³дзе сюды, абыходзячы лужыны... Дан³к не вытрыма¢: узлез з каленьм³ на акно, адчын³¢ фортачку ³ задрыжа¢ — не то ад холаду, не то ад голасу жанчыны.

—Няхай бяруць! — ужо не плакала, а крычала яна. — Няхай катуюць ³ мяне! Няхай!..

Дзядзька паказа¢ся з-за ганка ³ шмыгану¢ перад акном па мокрых, гразк³х дошках тратуара.

—Стуй! Чэкай, хаме! — крычыць пал³цыянт ³ сам ужо бяжыць сюды па граз³.

А ц¸тка не ¢цякае... У нейк³м шэрым бурносе1,

óлапцях, у хустцы-канаплянцы... I не ¢цякае!.. Дан³к пры¢ста¢ ³ ¢садз³¢ у фортачку твар.

—²дз³, ³дз³! — гаворыць ц¸тка. — ²дз³, нап³ся, крук, ³ ма¸й крыв³! Бог м³лы дасць — захлынешся!.. Ах, Божа мой!..

_________

1 Бурно´с — да¢гаполая з шырок³м³ рукавам³ сялянская вопратка з саматканага сукна.

136	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Дан³к убачы¢ тольк³, як ¸н, пал³цыянт, замахну¢ся... Тады, заплюшчы¢шыся ад жаху, малы закрыча¢. Тольк³ адно, тольк³ самае першае слова:

— Ìàì-ìà!!

I тут яго схап³л³ пад пах³ нечыя дужыя рук³, знял³-сцягнул³ з падаконн³ка на падлогу.

Дан³к апрытомне¢, убачы¢, што гэта яна — к³ро¢н³чыха. Яна стукнула фортачкай, зашчап³ла яе, стала сп³ной да акна, заслан³ла сабою ¢с¸... А ¸н памкну¢ся наперад, хаце¢ ¸й крыкнуць нешта такое, пасля чаго яна наза¢с¸ды перастала б для яго быць наста¢н³цай, а ¸н — яе вучнем... Ды вось пан³ Мар’я закрыла аберуч твар, ³ плечы яе задрыжал³. Дан³к адступ³¢ся. Крыку за вокнам³ ¢жо не чу- ваць... I ц³шыня пустога класа, ³ гэтыя малыя белыя рук³, што ¢першыню закрыл³ м³лы кал³сьц³ твар наста¢н³цы, ³ плечы яе, што дрыжаць, — ус¸ гэта н³бы вярнула яго зно¢ сюды, на гэтую падлогу перад партам³... Дан³к спалоха¢ся, абмяк, адышо¢ся на сва¸ месца ³ ста¢ на кален³.

—Што ты роб³ш, дз³ця ма¸! Што ты кры- чыш! — Яна ¢жо стаяла за яго сп³ной. А ¸н не хаце¢ нават аз³рнуцца. «²дз³ ты к чорту! Разам з ус³м³ вам³ — к чорту!..» — гавары¢ ¸н без сло¢, ус³м³ с³лам³ сва¸й уражанай, як быццам ужо не дз³цячай душы. Але сл¸зы, гарачыя сл¸зы нянав³сц³ ³ жалю, сам³ кац³л³ся з яго вачэй...

—Устань!

Дан³к унуры¢ галаву яшчэ н³жэй.

— Устань, Малец, кажу табе!..

Яна ¢жо гаворыць без сл¸з. I ¸н ужо не плача. Сл¸зы сам³ па¢зуць па шчоках С³вага, а ¸н ужо калупае пальцам³ сух³, шорстк³ мох у пазе, а потым

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	137

н³бы адрывае руку ад сцяны, ³ пальцы сам³ сц³скаюцца ¢ кулак.

—Устань, Дан³к! — Яна назвала яго так упершыню. — Ну, я прашу цябе — устань...

Дан³к уста¢. ¨н не глядз³ць на яе, бо ¢жо не можа ¢зняць вачэй. Не можа ³ не хоча. I вось да твару яго дакранаецца ц¸плая далонь. Пальцы спа¢заюць па шчацэ да падбародка ³ хочуць зн³зу пры¢зняць хлопца¢ твар.

—Не трэба, Дан³к, злаваць на мяне...

Ды ¸н не хоча слухаць, не хоча ³ гэтай рук³. Матну¢шы галавой, ¸н вызваляе свой падбародак

çяе ц¸плых пальца¢.

—Ну што ж, ³дз³ дахаты. Тольк³ ц³ха. Дай я цябе правяду цераз гэты пакой.

Пяты клас — чуваць Дан³ку — ужо шум³ць за сцяною. ²сц³ тудою сапра¢ды не варта. Дан³к бярэ з парты торбу ³ шапку, ³дзе следам за к³ро¢- н³чыхай. Цераз наста¢н³цк³ пакой яна выпускае яго на ганак. Хлопец не кажа нават таго «до в³дзэня», якое пав³нен сказаць. Не можа вымав³ць. Ды ³ не хоча. Спын³¢шыся на нейк³ момант, ¸н глядз³ць цераз гразкую плошчу туды, дзе на ганку цаглянага дома зно¢ ста³ць той — ненав³сны, жахл³вы — у ц¸мна-с³н³м шынял³...

Неяк увечары, дома, кал³ мац³ нал³ла яму паабедаць з дарог³, Дан³к, нават не се¢шы за стол, сказа¢:

—Дай мне адну залато¢ку.

—Вось як! — здз³в³лася мама. — Навошта?

—Трэба.

—Казал³ х³ба, каб прын¸с?

—Каб не трэба было, не прас³¢ бы.

—Ñàäç³ñÿ âîñü äû åø.

138	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Еш... Ты вось давай, а то — еш...

—Будзеш за¢тра ³сц³, дык дам.

—Дай цяпер. Мне вельм³ ж трэба!..

—Ну ж ³ слата ты, Дан³ла! Канца, ты думаеш, не будзе гэтым залато¢кам? Пойдзеш вясной у поле ды выграбеш, знойдзеш яе, другую, за бараной?..

Зося гаварыла гэта, ужо корпаючыся ¢ сва¸й старой пасажнай скрын³1, дзе ляжа¢ яе шэры бурнос з бакавою, няда¢на прышытай к³шэнню.

—На, бяры. Надзьму¢ся, як ³ндык. Садз³ся, еш. ¨н узя¢ залато¢ку, схава¢ яе ¢ сумцы, тады ¢жо

се¢ за стол ³ падсуну¢ да сябе м³су з крупн³кам. Пакуль ¸н е¢, мац³ до¢га глядзела на яго, стоячы сярод хаты, ³ нарэшце сказала:

— А натура, дальбог жа, таткава!..

Наза¢тра, у школе, як тольк³ адзв³не¢ на вял³кую пераменку званок ³ пан³ Мар’я выйшла з класа, Санька Сурнов³ч, якога ¢жо называл³ Матэйкам, ускочы¢ на парту ³ закрыча¢:

—Увага, увага! С¸ння Малец частуе! Рыхтуйцеся, хто галодны!..

—Я галодны! А я галаднейшы! Давай, Дан³к! Чым частуеш? — закрычал³ хлопцы.

Дан³к сядзе¢ за партай ³ тольк³ ¢см³ха¢ся.

—Чым я цябе пачастую? Свежым снегам? Што ¸н выдума¢!

I С³вы штурхану¢ свайго сябра, Саньку Сурнов³ча, пад бок: ма¢чы!..

_________

1Ïàñà´æíàÿ ñêðû´ня — дра¢ляная пасудз³на з вечкам

³замком для захо¢вання рэча¢, кашто¢насцей, як³я бацьк³ давал³ маладой, кал³ яна выходз³ла замуж.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	139

— Эй, снеданне нясуць! Нех жые!1 З пятага класа — адтуль бы¢ выхад на двор —

увайшл³ дзяжурныя. Рыжы ³ кучаравы Абраша Цымес, сын каваля Ярух³ма, надзьму¢шыся, н¸с перад сабою бачок з гарачай кавай. За ³м ³шла, несучы два накрытыя сурвэткам³ кошык³, Аня Нупрэв³ч, па мянушцы Каза, бойкая, крыкл³вая дзя¢- чынка з рубцом-разрэзам на верхняй губе.

—Ã-ãîï! — пастав³¢ на стол бачок Абраша Цымес.

—Чаго напал³? — закрычала Каза на дзяцей. — Не ¢се адразу!..

У школе бы¢ няда¢на заведзены так³ парадак, што дзецям выдавалася «бясплатнае падмацаванне». Кубак кавы ³ лустачка хлеба — за¢с¸ды адно. Дзец³ «¢жэндн³ка¢» ³ пал³цэйск³х падыходз³л³ да гэтай справы «з гонарам» — брал³ тольк³ каву ³ зап³вал³ ¸ю свае, дамашн³я бутэрброды. ²х пераймал³ ¢ гэтым сынк³ ³ дачушк³ багатых я¢рэя¢. ²ншыя дзец³ ел³ звычайна ³ сва¸, ³ школьнае. Шмат было ³ так³х, для каго гэты кубак кавы ³ лустачка хлеба был³ адз³ным падмацаваннем. З так³х звы- чайна кп³л³ панск³я ³ купецк³я дзец³.

Пра гэтыя ³х кеп³к³ найбольш балюча ³ злосна дума¢ Дан³к Малец. ¨н разуме¢ ужо ³ чу¢ ад старэйшых, што «падмацаванне» гэтае — н³кчэмныя крошк³ ад тых шматл³к³х падатка¢, як³я паны здз³рал³ з працо¢ных, — крошк³, к³нутыя «на ад- чэпнае»...

—Ну, Абраша, ты — свой чалавек! По¢ны, брат, нал³вай!

_________

1 Няхай жыве!

140	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования