Бел литерат - учебник 7 класс

пастав³л³ варту. Не ведаю, ц³ трэба было. Немцам ус¸ адно гэта не ¢далося б. З якою тэхн³кай падступ³цца да дрэва та¢шчын¸ю з вял³к³ пакой?!

Возера Св³цязь, апетае М³цкев³чам. Вял³к³, амаль прав³льны круг, з ус³х бако¢ зарослы дужа старым³ дубам³. Вада тут такая, што, кал³ нават проста выкупацца — валасы рыпяць дн³ два. У наваколл³ яго тры досыць тыповыя в¸ск³. М³ратычы, што працягнул³ся до¢гай паласою харошых хат. Тут захавалася да¢но зачыненая чатырохсотгадовая дра¢ляная цэрка¢ка з тыпу «патаемных». Назнарок малая, назнарок у гушчары, каб на час навалы

³вайны не знайшл³. Яна славутая цудо¢най народнай разьбою.

Варонча. В¸ска амаль гарадскога тыпу. Тут некальк³ прадпрыемства¢. Але ³ гэта — в¸ска-му- зей. Тут, над запруджанай рачулкай, у гушчары, стая¢ — а можа, ³ цяпер ста³ць — васьм³сотгадовы дуб, звязаны з ³мем М³цкев³ча. Унутры — дупло, у як³м могуць паснедаць вакол стала чалавек дзесяць. Нават акенца ¸сць, на друг³ бок. Можна высунуць галаву ³ глядзець проста з дрэва, як лясны дух. Наводдаль — ру³ны дужа да¢няга касц¸ла

³мог³лк³ з цудо¢ным³ помн³кам³ з ³тальянскага мармуру. Тут пахаваны бацьк³ польска-беларускага паэта ³ фалькларыста Яна Чачота, бл³зкага сябра Адама М³цкев³ча, а таксама — Верашчак³, сваяка Марыл³ Верашчак³, першага кахання паэта. Ма¸н- так Верашчака¢, Туганав³чы, бы¢ некал³ побач. На яго месцы заста¢ся парк ³ «альтанка Марыл³», некальк³ л³п, пасаджаных кругам. Яны так зрасл³ся, што каб адна не ¢пала — унутр гэтага дра¢лянага круга нельга было б трап³ць.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	231

Як бачыце, амаль у кожнай беларускай в¸сцы ¸сць што паглядзець. Тольк³ трэба ведаць, што глядзець.

Прос³м у хату, госцейк³ нашы!

Але зойдзем у хату, якой яна была яшчэ не так да¢но, а часам сустракаецца ³ зараз. Спачатку трапляем у сенцы. Яны ³ зараз служаць для гаспадарчых мэт. Тут в¸дры, цэбры1 з рознай рознасцю, маслабойк³ (цяпер часта сепаратар) ³ г. д. Дзверы насупраць вядуць у камору, дзе таксама рэчы для гаспадарк³ ³ на пал³цах розныя прыпасы. Друг³я дзверы вядуць у халодныя пако³. ²х адз³н ц³ два. Раней гаспадыня ¢летку вынос³ла сюды кросны, ткацк³ станок, бо ¢ самой хаце горача. Тут жа ¢летку спал³ старэйшыя (для маладых служыла ³ служыць адрына з сенам). Тут уз³мку ляжаць на а¢сянай саломе яблык³, рассыпаныя то¢стым пластам жалуды для св³ней, ³ншыя прыпасы. Раней зрэдку,

àцяпер досыць часта, у халоднай палове ¸сць ³ грубка, так што пры выпадку (наезд гасцей ц³ яшчэ нешта) можна размясц³ць процьму людзей. У м³нулым стагоддз³, кал³ шафа¢, вядома, не было,

ࢠкуфры (скрын³) не ¢с¸ змяшчалася, тут стаял³ ³ «кублы»2 з л³шн³м адзеннем ³ ³ншым дабром.

Óнекаторых хатах да халоднай паловы была прыбудова, у якой спал³ ¢ зус³м нясцерпную сп¸ку

_________

1 Öý´бар — шырокая круглая дра¢ляная пасудз³на з кл¸- пак з двума вушкам³.

2 Êó´бел — дзежка з вушкам³ ³ векам, звычайна для захо¢вання прадукта¢ ³ рэча¢.

232	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

тыя, хто не хаце¢ ³сц³ проста ¢ садок, пад дрэвы. Часам яе можна ¢бачыць ³ зараз. Я агляда¢ некальк³ так³х, ³ «абстано¢ка» ³х за¢с¸ды была аднолькавая: н³зкая, дужа шырокая ³ до¢гая «скрыня» на ножках, у ¸й сянн³к, наб³ты сенам, мякенькай а¢сянай саломай ц³ гарахав³ннем, радно, падушк³ ³ полаг. Абавязкова. Ад камаро¢. Зроблены з радз³ны, падобнай на марлю.

Вернемся ¢ сенцы. Ага, мы забыл³ яшчэ вось што. Лесв³цу, «драб³ны», або проста бервяно з засечкам³, якое вядзе на гару, дзе в³сяць шынк³ ³ летн³я ка¢басы (з³мн³я ка¢басы, зал³тыя салам, ³ само сала — у дзежках ³ гарлачах; у сенцах ц³ ¢ каморы).

Цяпер — у хату. Выгляд яе для кожнай мясцовасц³ бы¢ розны. У да¢н³ну бывал³ хаты з ком³нам (цяпер ком³нам завецца пячны дымаход), плеценым ³ абмазаным гл³наю конусам, пад як³м на жаро¢н³ ц³ ¢ свечн³ку гарэла лучына, а дым ³шо¢ ком³нам праз столь ³ страху. Бывал³ хаты з вял³зным, таксама абмазаным, ка¢паком ля ачага, дзе ¢ з³мн³я ночы (там было цяплей) зб³ралася прасц³ ³ майстраваць уся сям’я. Ды ³ ¢ розных мясцовасцях хаты был³ розныя. На два пако³ (трысцен ³ ¢ласна хата), на два пако³ з прыбудовам³ ³ г. д. Але найбольш тыповы выгляд бы¢ так³. З трысцена, дзе ел³ летам ³, хто хаце¢, спал³ з³мой ³ куды ¢з³мку брал³ маладняк быдла, бы¢ уваход у хату. Ля ¢вахода, справа, мыцельн³к, месца для мыцця посуду ³ кухонных рэча¢. Пасля печ. За печчу, па правай сцяне пол (нары). Пад полам складал³ розныя рэчы. Але ¢жо тады замест пола часта стаял³ шырок³я ложк³, адз³н з завескаю, для гаспадара.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	233

Уздо¢ж астатн³х дзвюх сцен ³шл³ шырок³я лавы, часам з тканым³ нала¢н³кам³. На ³х сядзел³ ³ ноч- чу магл³ спаць, асабл³ва кал³ бывал³ госц³.

Перад ла¢кам³ — стол. За¢с¸ды дужа белы, бо яго часта скрэбл³ нажом. Стол ³ ла¢к³ часцей за ¢с¸ был³ з то¢стых дубовых дошак. Ля той сценк³, дзе дзверы, стаял³ куфры ³ — уз³мку — гаспадын³ны кросны.

З упрыгожання¢ был³ абразы на покуце. Бывал³ сярод ³х ³ лубачныя1, але здарал³ся й дужа ц³кавыя. Ц³ старажытныя, ц³ на³¢ныя, ун³яцк³х яшчэ часо¢, дзе святыя был³ ¢ беларуск³х народных вопратках. Асабл³вым поспехам карыста¢ся святы Юры, як³ заб³вае дракона, ³ святы М³кола за сва¸ сялянскае паходжанне ³ за тое, што (па беларускай легендзе) аднойчы ¢ратава¢ адз³ную кабылку беднага мужыка, якая заблукала ¢ лесе. Не да¢ раздзерц³ ва¢кам ³ памог ажараб³цца, а пасля прыв¸¢ гаспадару. Згодна павер’ю, кал³ жарабятка падрасце, то на ³м паедзе той, хто дасць волю народу.

I яшчэ адно ¢прыгожанне — тканыя посц³лк³ (у шашачк³, у шэсць, дванаццаць ³ дваццаць ча- тыры н³ты ³ ³нш.).

I, вядома ж, ручн³к³. Мноства. Раней вакол абразо¢ ³ акон. Цяпер каля карц³н ³ партрэта¢. Руч- н³к³ ¢ нас на Беларус³ таксама розныя, па мясцовасц³, ³ дужа разнастайныя. Узоры ³ншыя, чым у суседзя¢, хаця ¸сць ³ падобныя. Гало¢ная розн³ца —

_________

1 Ëó´бачныя абразы´ — абразы, надрукаваныя з лубка´ (л³павай дошк³, на якой да¢ней грав³равалася карц³на для друкавання). Надрукаваныя з такой дошк³ абразы вызна- чал³ся прастатой ³ даступнасцю вобраза¢.

234	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

менш «расл³н ³ кветак». Арнамент часцей геаметрычны. Меней чорнага колеру. Пераважае «вяс¸л- ка», жо¢ты, чырвоны, с³н³, блак³тны ³ ³ншыя так³я колеры.

Ну вось. А цяпер пакольк³ я кепскаваты танцор, то пайду танцаваць ад печы. Печ — гэта цеплыня. Печ — гэта здаро¢е застуджанаму. Печ — гэта ³ гарачая, смачная ежа. На по¢начы печ дужа вял³кая ³ простая, х³ба што з «пячуркам³» для запалак ³ лучыны на распал. Затое на по¢дн³ яна меншая ³ часам нагадвае арх³тэктурную спаруду. Дзясятк³ выступа¢ ³ н³ш, у як³х гл³няныя збанк³, л³веры (пасудз³нка з дзвюма дз³рачкам³, «цякло, бы з л³вера, з вачэй»). Тут ¸сць дзе ¢станав³ць спарыш (два гаршк³, злучаныя ручкай, каб нас³ць на поле абед), пастав³ць ³ «¢даву» — гаршчок, падобны на абаранак. Печ уся расп³сана кветкам³, дзя¢чаткам³ з каромыслам³ ³ конн³кам³ — улюб¸ны маты¢. Зараз у наш час печ выцясняецца пл³там³ ³ пл³там³ газавым³, але пакуль ¸сць у мног³х хатах.

Äçå ïå÷, òàì ³ òîå, øòî ç ïå÷û.

Хлеб i да хлеба

Беларус люб³ць смачна паесц³.

На куццю на стол став³лася 12, 18, а то ³ 24 стравы. I ¢с¸ гэта трэба пакаштаваць. Некаторыя са стра¢ я ап³шу. Не сказаць, каб ус¸ гэта за¢с¸ды стаяла на стале, але гэта стравы нацыянальнай кухн³.

Перш за ¢с¸ страва ³нтэрнацыянальная. Аснова ¢сяго. Хлеб. Пшан³чны, як на по¢дн³, у нас пякуць рэдка. Беларус люб³ць чорны хлеб ³ сумуе па ³м,

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	235

трап³¢шы туды, дзе яго няма. Так што хлеб у нас жытн³, вельм³ духмяны. Пякуць яго на паду, на капусных або кляновых л³сцях, а пасля, спырснуты вадою, астывае хлеб пад ручн³ком, напа¢няючы хату найлепшым у свеце пахам. Няма н³чога смач- ней, як адрэзаць гарачую лусту, густа пасал³ць яе ³ з’есц³.

Дарэчы, ад хлеба ³ вылячэнне. У незапамятныя часы беларус за¢важы¢, што плесня, якая ¢твараецца ¢ дзежцы на рошчыне летам — у гарачую пару, кал³ хлеб не пякуць, — загойвае нават раны, ад як³х вось-вось пачнецца гангрэна. Кольк³ трэба было ³сц³ чалавецтву, пакуль яно вынайшла пен³цыл³н!

Улетку, кал³ дарагая хв³л³на, ел³ праснак³ (прэсны хлеб) ³ цацн³. Да белага став³л³ся ¢ да¢н³ну крыху недаверл³ва, «нэндза1 прымус³ць калачы есц³» (г. зн. не здоле¢ пракарм³цца з зямл³, пайшо¢ у горад на заробк³ — апошняя справа! — а там, ясна ж, калачы). Але п³раг³ за¢с¸ды люб³л³. З яблыкам³ ³ ¢вогуле з садав³най, з чарн³цам³, кручаны з макам (струцаль). Кал³ пякл³ ³х, то рэштк³ цеста раздавал³ дзецям, каб кожны сп¸к сабе хаця б па маленькай булачцы, сва¸й. I, як па¢сюль у славян, ³снава¢ «зайца¢ хлеб», што бацька прынос³ць з лесу ц³ з дарог³.

Хлеб дастава¢ся цяжка. К³нуць яго бы¢ смяротны грэх. Абран³¢шы, трэба было падняць кавалак, пацалаваць ³ сказаць: «Даруй, Божухна». Хлеб абага¢лял³.

_________

1 Íý´ндза — нельга.

236	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Бульба. Друг³ хлеб. Беларусы ведаюць каля тысячы стра¢ з бульбы. Ад звычайнай, печанай на начлезе, якую так добра выкац³ць з прыску, абскрэбц³, разламаць ³, кал³ яна яшчэ дым³цца, сал³ць ³, захлынаючыся, глытаць — ад гэтай, печанай, ³ да «кл¸цак з душам³» (вял³зныя кл¸цк³ з ц¸ртай бульбы, начыненыя мясам), да бульбы, фаршыраванай сушаным³ грыбам³ ³ запечанай у гарачай пе- чы. Ап³саць усе спосабы немагчыма. Але ³ проста вараная, з падгарэлым³ вяршкам³, высыпаная на абрус на стале, яна — дз³ва! Бяры ³ еш. А да яе — сала, сал¸ныя агурк³ (з кропам, халодныя) ³ селядзец (раней бульбу мачал³ ¢ селядцовы расол — л¸к). Або зял¸ны канапляны ц³ залаты сланечн³кавы алей, масла каров³на ц³ м³ска к³слага халоднага малака, якое ¢ ма¸й мясцовасц³ падсольваюць. Кепска было раней, кал³ яшчэ не было бульбы. Тады замест яе был³ параная рэпа, бручка ц³ нешта такое ³ншае.

Дарэмна нас дражняць бульбаю. ¨сць бульба, ¸сць ³ да бульбы. Я не кажу пра ежу да¢н³х беларуск³х магната¢, усе гэтыя «лас³ныя губы ¢ падсалоджаным воцаце», «бабровыя хвасты» ³ ³ншае. Нават кухарская кн³га XIX стагоддзя «Гаспадыня л³то¢ская» (Беларусь тады часта называл³ Л³твою), кн³га для сярэдн³х класа¢, дае тысячы рэцэпта¢ дужа складаных стра¢.

Добра. ²дз¸м далей. Што ¢ нас на першае? Боршч раней у нас варыл³ досыць рэдка. Гало¢-

най была «капуста» з к³слай або свежай капусты. Затым ³шл³ «пол³¢ка» — дужа тлусты гарачы суп, падбо¢таны мукой, «панцак» — пярловы суп з грыбам³. «Бул¸н» — адкуль такая назва — невядома,

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	237

бо гэта проста бульбяны суп, зашквараны салам, а зус³м не французск³ «буль¸н». Лапша з курыным³ патрахам³. Супы па сезону — шча¢е, маладая крап³ва з яйкам³. Славуты халадн³к з халодным мясам ³ гуркам³. Малочныя супы ³ сярод ³х «гушча нал³ваная» — уласна, пшан³чная каша, зал³тая гарачым малаком. I, урэшце, квас, род баршчу з бурако¢. У чырвоны празрысты адвар клал³ мяса, грыбы ³ ³ншае. Словам, як п³са¢ Я. Колас:

Аздоблен квас бы¢ ³ грыбам³ (Выключна ¢с¸ барав³чкам³)

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Цыбуля, перчык, л³ст бабковы — Ну, не ¢яс³сь, каб я здаровы!

Над сва³м апетытам беларус за¢с¸ды пасмейва¢ся (уменне ³ран³заваць не тольк³ над к³мсьц³, але ³ над сам³м сабою — адна з самых, па-мойму, вартых рыс беларускага нацыянальнага характару):

«Прада¢ на рынку кабана, пайшо¢ закус³ць. З’е¢ тры м³ск³ капусты з боханам хлеба, сала хатняга з фунт. Тут куп³¢ яшчэ тры порцы³ смажанай ка¢басы ды ¢мя¢. Пасля бульбы змамон³¢ м³ск³ тры. Зно¢ баршчу м³ску ¢б³¢ з булкай. А пасля як успомн³¢, што брат у салдатах, то як завязала».

Чулл³вы чалавек, пра¢да? Есц³ не можа, кал³ брату цяжка.

...Першай стравы, здаецца, нас¸рбал³ся. Пераходз³м да другой. Нават не ведаю, з чаго пачаць. Занадта ¢сяго. Ну, ясна ж, на другое кашы. Усяк³я. Робяць у м³сцы з кашай «калодзеж», нал³ваюць

238	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

туды падл³вы з мясам ³ чэрпаюць па краях. «Калодзеж», ясна, шырыцца, ³ туды дал³ваюць ³ дал³ваюць, аж пакуль не зроб³цца адна суцэльная «студня» з мяса. Тады яе даб³ваюць лыжкам³ ³ просяць яшчэ.

I яшчэ назаву некальк³ назва¢ без усякай с³стэмы. Скажам, калдуны, нешта накшталт вял³к³х ³ до¢г³х пельменя¢. Ну ³, вядома, яешня. Проста яешня «глазуха» ³ яешня, запечаная з мясам ³ салам у гаршку, — «верашчака».

Або мачанка з бл³нам³. Своеасабл³вая падл³ва з мяса, рабрынак ³ сала, падбо¢таная мукой, у якую «мачаюць» бл³ны. На по¢дн³ ³ ¢ Прыдняпро¢³ вял³к³м поспехам карыстаюцца «к³яшы» — вараная маладая кукуруза. На к³яш кладуць кавалак масла ³, пакуль не раста¢, падсольваюць ³ ядуць.

Цяпер пра мяса. Беларус згодзен тольк³ з другой паловай укра³нскай прыказк³ «риба — линина,

àм’ясо — свинина». Л³н у нас не л³чыцца добрай рыбай, засалодк³. Але св³н³на надзейна займае першае месца. Раней гало¢ным было сала, прычым асабл³вым шыкам было есц³ «сала на повен рот,

àхлеба так тольк³, для смаку». Цяпер сала ¢с¸ больш саступае месца летн³м ³ з³мн³м ка¢басам, паляндв³цам ³ ³ншаму. Вэнджаную ¢ хатняй капц³льн³ шынку ³ так ядуць, ³ закусваюць, ³ проста перакусваюць, кал³ раптам перад абедам забурчала ¢ жываце... Ядуць, вядома, ³ ялав³чыну ³ баран³ну. Ну ³, вядома, птушка займае сва¸ месца на стале. У аз¸рных ³ балотных мясцовасцях, дзе ³ стрэльбы ¸сць, ³ на рынак не дужа адвязеш, у сезон ядуць ус¸, аж да качак, запечаных з прыправам³ ¢ гл³не. Гэта на паляванн³. I рэдка мне даводз³лася есц³

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	239

нешта смачнейшае. Дужа смачная таксама качка з брусн³чным варэннем, крышаным³ бурачкам³ ³ яблыкам³.

I, ясна ж, рыба. З яе таксама ¸сць шмат стра¢,

³ап³саць ³х тут усе няма магчымасц³. Тольк³ пару сло¢ пра цудо¢ную юшку, празрыстую, бурштынавую ад тлушчу ³ ад таго, што цыбулю туды кладуць, зня¢шы тольк³ верхн³я сух³я жо¢тыя лушпайк³. Н³жн³я, таксама жо¢тыя, але яшчэ жывыя, не здымаюцца. У юшку ³дуць прыправы ³ прысмак³. Ча- сам роб³цца юшка «¢ дзве ц³ ¢ тры рэдз³». Гэта значыць, што спачатку варацца акун³ ц³ яршы, пасля ³х вымаюць, ³ тольк³ тады ¢ адвар кладзецца «сапра¢дная рыба», рыбцы, ляшчы, сцерлядзь, кал³ трап³цца.

Óежу ³дуць амаль усе гатунк³ рыб ³ ³хняя ³кра (яе некаторыя соляць). Не ядуць тольк³ ³кры м³рона, якая часам бывае атрутная. На по¢дн³ ядуць яшчэ ³ ¢юно¢, як³х ловяць уз³мку так: уста¢ляюць у палонку кошык³ без дна, напханыя сенам. Але па¢ночней замест уюна часцей ³дзе ¢ ход вугор. Яго вараць у юшцы, часцей вэндзяць. Добрая таксама ³ сялява, якую смажаць ва ¢ласным тлушчы.

Рака¢ ядуць дал¸ка не ¢сюды. Няда¢на, ловячы рыбу з жыхарам³ в¸ск³ Церабяжо¢ на Стол³ншчы- не, убачы¢ на беразе по¢на рака¢, дзе жывых, а дзе

³высахлых. Выяв³лася, што, кал³ выцягваюць нерат, рака¢ вык³дваюць, «каб не паскудз³л³ раку».

— Што ж вы роб³це? Смакоцце такое!

— óäêà.

Але як навары¢, сабра¢шы (цяпер ужо аддавал³ мне), ³ паказа¢, што ³ як, то ¢мял³ за добрую душу...

I òàê âà ìíîã³õ ìÿñö³íàõ.

240	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования