Бел литерат - учебник 7 класс
.pdf3.Раскрыйце сэнс верша Л. Галубов³ча «Паэз³я» па яго частках — строфах.
4.Прыгадайце твор В. Шн³па «Паэз³я» ³ паразважайце пра тое, якое значэнне мае паэз³я ¢ нашым жыцц³, чым яна так прывабл³вае, захапляе нас.
5.Чым тлумачыцца здольнасць паэтычнага твора ¢ невял³кай форме раскрываць вельм³ значны
³глыбок³ змест?
6.Што такое падтэкст у паэтычных творах?
7.Як³м³ сродкам³ ³ спосабам³ дасягаецца рытм³чнасць верша?
8.Што такое вершаваны памер?
9.Што такое рыфма, страфа?
10.Як звязаны паэтычныя творы з ³ншым³ в³дам³ мастацтва?
Паспрабуйце нап³саць верш, напрыклад, на тэму «З³ма» або «Першы снег», ужываючы так³я рыфмаваныя словы:
... áåã |
... наваколле |
... старанна |
... ìàð |
... ðàíû |
... äí³ |
... ñíåã |
... скруха |
... абшар |
... âóõà |
... голле |
... ö³øûí³ |
Першы радок можа быць так³м: «З³ма скавала рэчак бег...» — або ³ншым.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
91 |
|
Ц²КАВАЕ I ЗАХАПЛЯЮЧАЕ
¡ ЗВЫЧАЙНЫМ, ПА¡СЯДЗ¨ННЫМ
Л³таратура даследуе чалавека, жыцц¸, час.
²ван Мележ
Вы ¢жо ведаеце, што паэтычныя творы адрозн³ваюцца не тольк³ сва¸й вершаванай формай, але
³зместам, чытаюцца, ды ³ ствараюцца, пад асабл³вы настрой, кал³ чалавекам валодаюць моцныя пачуцц³, перажыванн³, гэтак жа як пад настрой (не тольк³ радасны, але ³ журботны) мы слухаем музыку, песню або спяваем сам³.
Óпраза³чных творах трох³ ³накш. Тут мы сутыкаемся часцей з жыцц¸м па¢сядз¸нным. Геро³ гэтых твора¢ занятыя звыклым³ справам³, сва³м³ клопатам³, сустракаюцца, абменьваюцца думкам³, уражанням³, спрачаюцца. Бывае, вядома, уступаюць
³¢ вострую барацьбу, здзяйсняюць подзв³г³. Але ¢ цэлым — гэта л³таратура, збл³жаная са звычайным жыцц¸м ³ побытам людзей. Яна, здаецца, тым ³ адрозн³ваецца ад паэз³³, што паказвае, ап³свае жыцц¸ ¢ яго «натуральным» выглядзе.
Але проза таксама мае свае мастацк³я сакрэты. Гэта тольк³ так здаецца, што ¢ праза³чных творах а¢тар, н³бы падгледзе¢шы, як паводз³л³ сябе людз³
92 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
¢тым ц³ ³ншым выпадку, перада¢ убачанае сва³м³ словам³, звычайнай (нерытм³чнай) мовай, ап³са¢ нейк³ эп³зод, як бы «сфатаграфава¢» гэты кавала- чак жыцця.
На самай справе ¢с¸ не так проста. Нават у творах, дзе размова ³дзе пра людзей, што сапра¢ды жыл³ ³ ¢дзельн³чал³ ¢ ап³саных падзеях. I не тольк³ таму, што п³сьменн³к пры гэтым не за¢с¸ды мог прысутн³чаць. Нават кал³ б ³ прысутн³ча¢, бы¢ там, то на¢рад ц³ змог ¸н запомн³ць кожны рух, кожны жэст героя, ды не аднаго, а мног³х, ц³ мог дакладна ведаць, пра што дума¢ герой, як³я пачуцц³ перажыва¢.
Ус¸ гэта можна ¢знав³ць тольк³ пры дапамозе вымыслу, фантаз³³.
Але гало¢нае нават не ¢ гэтым. Мастацк³ твор не п³шацца тольк³ для таго, каб расказаць займальную г³сторыю або паведам³ць пра нейк³ выпадак з жыцця. За кожным мастацк³м сюжэтам ц³ вобразам крыецца глыбок³ роздум п³сьменн³ка аб жыцц³, жаданне прапанаваць ³ чытачу задумацца над нейк³м³ жыцц¸вым³ пытанням³: «Вось бачыш, што адбылося ц³ адбываецца, а чаму так паводз³ць сябе чалавек, чаму дапусц³¢ так³ ¢чынак, чаму сказа¢ так³я словы?»
А¢тарск³ вымысел мае важнае значэнне для пазнання ³ разумення жыцця. Як у народзе кажуць: «Казка хлус³ць, а чалавек думаць мус³ць». Кал³ п³сьменн³к «выдумляе», «фантаз³руе», гэта зус³м не азначае, што ¸н гаворыць няпра¢ду. Не, ¸н якраз ³ роб³ць гэта дзеля таго, каб сказаць самую важную пра¢ду, каб мы задумал³ся над тым, што роб³цца
¢æûöö³ ³ ÷àìó òàê ðîá³ööà.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
93 |
|
У мастацк³м творы н³ адно слова, н³ адз³н сказ або штрых не з’я¢ляюцца выпадковым³. Яны за¢- с¸ды маюць пэ¢ны сэнс. Напрыклад, так пачынаецца апавяданне Я. Коласа «Вас³ль Чурыла»: «Лес шуме¢ неяк вельм³ нудна». Адз³н тольк³ невял³к³ сказ, а ¸н ужо адразу настройвае нас на тое, што размова пойдзе, в³даць, пра нешта нядобрае, пра падзе³ цяжк³я, драматычныя. Так яно ³ ¸сць у апавяданн³.
Мастацкая проза — гэта не проста займальнае чытанне. П³сьменн³к як бы знарок ск³ро¢вае нашу ¢вагу на так³я з’явы ³ факты, аб як³х мы не вельм³ задумвал³ся, каб паказаць, што за ³м³ хаваецца нешта ³стотнае, важнае для чалавека. У праза³чных творах асабл³вае значэнне мае пазнанне жыцця.
Для таго яны ³ п³шуцца, каб наша думка засяродз³лася на пэ¢ных фактах, падзеях, учынках, размовах, паводз³нах людзей, каб разам з п³сьменн³кам разабрацца ¢ ³х. I не проста адзначыць для сябе, што гэта вось добра, а гэта — кепска, а разважл³ва ¢н³кнуць у сэнс таго, што адбываецца ц³ адбылося, ³ ¢жо на аснове гэтых роздума¢, наз³рання¢, уражання¢ прыйсц³ да пэ¢най высновы. Найлепшыя праза³чныя творы — гэта тыя, што выкл³каюць у нашай свядомасц³ глыбок³ роздум, прымушаюць хвалявацца за л¸с героя¢, успрымаць ³х учынк³, удачы ³ ня¢дачы, як свае.
?1. У чым адрозненне праза³чных твора¢ ад паэтычных?
2.Якое значэнне маюць вымысел, фантаз³я ¢ паказе жыцця ¢ праза³чных творах?
3.Што дае нам чытанне праза³чных твора¢ у пазнанн³ жыцця?
94 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
ЗМ²ТРОК БЯДУЛЯ
На Каляды к сыну
Хмарк³ нас³л³ся над лесам.
Розныя па колеры ³ фасоне, яны часта ахаплял³ вял³кую частку неба ³ тварыл³ багатыя малюнк³ к таемным казкам сталетняга лесу.
Удзень был³ яны светла-пурпурныя, а ¢ночы залац³л³ся месяцам.
×àãî-÷àãî ¢ ³õ íå áûëî!
Цэлыя гарады з дз³¢ным³ замчышчам³, горы, выспы, аз¸ры, агнявыя звяры, працэс³³ святых у белых вопратках, незл³чоныя лег³¸ны ваяка¢ на конях...
Ун³зе лес гавары¢ свае адвечныя гутарк³... Ча- сам ¸н мал³¢ся ц³ха-ц³ха, ³ тольк³ нейк³ гук, н³бы вокл³ч дал¸кага звона, данас³¢ся з чорнай глыб³н³ лясной дал³...
Часам быва¢ ¸н немы, гэтак м¸ртва немы ³ спакойны, як бы прыслухо¢ва¢ся да нейк³х таемных надземных спева¢.
На хмарк³ ³ на лес часта люб³ла паз³раць старая ¢дава Тэкля, жонка нябожчыка Цыпрука, палясо¢- шчыка1 пана Шчубальскага.
Жыла Тэкля адна ¢ старой хатцы на пагорку, ля лесу, хадз³ла на падз¸нную, бокам-скокам, тудысюды, ³ неяк гадавалася.
Пан не выганя¢ яе з гэтай разваленай хаты, хаця пасля смерц³ Цыпрука ¸н наня¢ новага палясо¢шчыка, але таму пабудава¢ ³ новую хату.
_________
1 Палясо´¢ø÷ûê — ëÿñí³ê.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
95 |
|
Тэкля люб³ла хадз³ць па суседзях — вельм³ гутарл³вая баба была, але ³ люб³ла сядзець адна на прызбе1 ³ думаць сваю думку.
Яна люб³ла паз³раць на стары лес ³ на с³выя хмарк³ до¢га-до¢га, ³ старыя вочы прыкрыва¢ смутак: успам³ны старада¢н³я, як цен³, лезл³ ¢ яе душу, праляце¢шыя годы малявал³ся ¸й ясна, жыва, быццам перад вачыма бачыць яна ¢с¸... Надта шкадаваць пройдзены час няма чаго — помн³ць яшчэ ³ цяпер пабо³ ³ лаянк³ п’янага Цыпрука свайго.
Затое адну пацеху мае яна, якая го³ць раны, адна надзея — гэта ядыны сын яе, Ла¢рук. Во хто сядз³ць у яе грудзях, як верабей у ц¸плым гняздзе.
Люб³ла яна сядзець на прызбе, паз³раць старым³ вачыма на ц¸мны лес, на адвечныя хмарк³.
Ус¸ жыцц¸ яна была загнана ¢с³м³, ³ кал³ нават ³ бывал³ хв³л³ радасц³, то вочы не пак³дал³ выразу вечнага смутку.
Думала яна аб сне сва³м, як³ жыве ¢ вял³к³м горадзе, думала ³ цешылася...
Жыве ¸н сабе там панам, як людз³ кажуць...
Ла¢ручок яе, бы¢шы яшчэ хлопчыкам гадо¢ дзесяц³, спадаба¢ся вельм³ пану Шчубальскаму за прыгожы в³д ³ спрытны розум. Бяздзетны пан забра¢ яго к сабе, адзява¢ па-панску ³, падвучы¢шы крыху, адда¢ пасля ¢ горад вучыцца.
У л³стах да пана часам³ ¢спам³на¢ ¸н сва³х бацько¢. З радасц³ ³ ¢цех³ яны проста не ведал³, што раб³ць...
_________
1 Ïðû´зба — невысок³, звычайна земляны насып уздо¢ж сцяны хаты, зроблены для ¢цяплення памяшкання.
96 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Жартачк³, гэткага ¢далага сына маюць! Першы раз, як ¸н на Каляды прыеха¢ з горада да пана, дык бацьк³ яго зараз жа прыляцел³ на панск³ двор ³ до¢га адстайвал³ ¢ кухн³, пакуль сынок з’яв³¢ся к ³м. Шчасцю ³х канца не было, як угледзел³ яго ¢ чорных суконных вопратках з бл³скучым³ гуз³кам³ — якраз асэсар1! Пра¢да, кал³ мац³ к³нулася да яго абымаць ³ цалаваць, дык ¸н засароме¢ся крыху ³ адсуну¢ся ¢бок...
—Апане¢! — кажа потым мац³. — I дал³катным зраб³¢ся, ³ гаворыць па-панску!..
—Эт! — каза¢ бацька. — Думаеш што, ды ³ ¸н панам будзе! Глядз³, як ¸н ужо смяецца з нашай гутарк³ ды з нас. Гэта мне не надта падабаецца...
Мац³ не звяртала ¢ваг³ на гэта. Слепа радавалася, фанабэрылася перад суседзям³. Скора паны зус³м выехал³ адгэтуль. З таго часу яны ¢жо болей не бачыл³ свайго Ла¢ручка...
Тым часам Ла¢рук вучы¢ся далей, як скончы¢ г³мназ³ю, пан выправ³¢ яго на адукацыю ва ¢н³верс³тэт.
Бацькам сва³м ¸н н³кол³ н³чога не п³са¢, але пан, адда¢шы ¢ арэнду двор, ус¸ ж так³ сам прыязджа¢ штогод даведацца ³ расказва¢ ³м, што Ла¢- рук вучыцца ¢ адвакаты.
Цешылася мац³: «Во будзе падмога на старасць!»
Цыпрук на гэта ¸й часта гавары¢:
—Эт, дурная ты авечка. Яго падмогу сарока хвастом замяце. Чакай ад яго пад старасць пацех³, як ад рабой сучк³ яек!
_________
1 Àñý´сар — судовая службовая асоба, засядацель.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
97 |
|
—Зама¢чы ¢жо! Стары, як малы!
—А ты, брат, баба, зус³м дурная авечка! Ц³ ты не бачыш, што твой Ла¢ручок зус³м чужым зраб³¢ся для нас з таго часу, як папа¢ пад панскую апеку. Нешта не цешыць ¸н мяне!..
Цыпрук пам¸р.
Старая Тэкля асталася адна, ³ тады яшчэ болей запанавала ¢ душы яе цяга да сына. Гэта бы¢ увесь яе скарб. Матчына сэрца адкрыла ¢се таемн³к³ свайго кахання.
За¢с¸ды, кал³ была яна адна, думала аб сыне. Суседкам гаварыла, што сынок так³ ³ гэтак³, хвал³ла яго.
Смачна ¸й была сухая скарынка хлеба, а без хлеба таксама было добра...
«Эт, — думала яна, — дык што ж там... абы тольк³ хацела, дык у Ла¢ручка свайго вунь як зажыла!.. Абы тольк³ захацела!..»
—Эх, Тэкля, Тэкля, — гаварыл³ ¸й часта суседк³, — паехала б да сына ¢ горад! Ц³ табе гэтак
³век свой дажываць! Ты ж адна, як корч той на пасецы!..
—Не бяда! — адказвала яна. — Абы тольк³ захацела! Мой Ла¢ручок гэтк³ багаты, як людз³ кажуць, што, бадай, багацей за самога пана Шчу- бальскага! Абы тольк³ захацела!
Прайшло яшчэ пара гадо¢. Зраб³лася Тэкля сухой, н³зенькай, згорбленай бабулькай, зморшчанай, як той грыб.
—Вось дурная! — казал³ людз³. — Мае гэткага багатага сына, а сама бадзяецца невядома як ³ дзе!
Падышл³ Каляды. Увесь абшар бы¢ пакрыты снегам... В¸ск³ занесены гурбам³, быццам казачныя
замчышчы... А лес зраб³¢ся с³вым ³ паважным.
98 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
— Апошн³я Каляды: зус³м ужо я слабенькая...
Не хацелася ¸й адной астацца ¢ пустцы каля лесу ³ пад выцц¸м ва¢ко¢ куццю1 ëàäç³öü.
I давай, быццам гарачыя вуголл³, закрытыя попелам, выгортаць з сэрца наверх свае захаваныя жаданн³, сваю глыбокую веру ¢ даражэнькага сына.
«Давай, — думае, — дабяруся ¢жо да яго...
бадай, ц³ дацягну да вясны... Шмат дакучаць я яму не буду, бо дзе яму там клапац³цца аба мне ³ шкада ж яго...»
—Пайду да сына! — разнесла яна наза¢тра па ¢с¸й вакол³цы ³ гэтак намалола ³м рознай гутарк³, што проста ¢с³х суседзя¢ зайздрасць прабрала: жартачк³, гэткага сына мае! ¨н там у судах цэлы асэсар, паперы п³ша ³ ¢весь свет проста дагары нагам³ круц³ць.
Уск³нула Тэкля хатулачку2 на плечы, пару лапцей на запас узяла, разв³талася з бабам³ ³ пусц³лася
¢дарогу. Да горада было м³ль шэсць. Выбралася ран³цай на снежнае поле.
—Кажуць, ¸н там ажан³¢ся з багатай паненкай. Напэ¢на, унук³-жэ¢жык³ ¸сць. — На змор- шчаным твары ззяла шчасл³вая ¢смешка.
Яна адвярнула та¢стую хустку ад вачэй, каб разглядзець, ц³ шмат ужо дарог³ прайшла.
—Уга! — ³ не думала. Ног³ сам³ нясуць мяне, як бы трыццаць гадо¢ таму назад, ³ марозу не баюся!..
_________
1 Куцця´ — урачыстая вячэра напярэдадн³ Каляд.
2 Õàòó´лачка — невял³к³ клунак рэча¢, звязаных у хустку, як³ звычайна носяць за сп³най.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
99 |
|
I яшчэ з большым ³мпэтам нясл³ яе старыя ног³ да роднага сына на Каляды...
I шчасце яе расло... Вось дзе жаданне сэрца яе спо¢н³цца!.. вось кал³ зажывець яна, як сыр у смятане!
— Глупства, што часам³ нябожчык Цыпрук гавары¢... Як гэта ¸н мяне не прыме? Я ж яго матка!.. Я ж яго гадавала ³ карм³ла... ¨н жа — уся пацеха мая.
Кончы¢ся дзень. Тэкля начавала ¢ незна¸май в¸сцы. Добрыя людз³ накарм³л³ яе ³ абагрэл³. Яна ¢с³м расказвала, што ³дзе на Каляды да сына, — ³ гэтк³м тонам, гэткай шчасл³вай гутаркай, ажно сяляне з нейкай асобай павагай паз³рал³ на яе ды пачал³ прас³ць, каб яна там у сына за ³х заступы прас³ла ¢ судах...
Ранюсенька яна зно¢ кранулася ¢ дарогу. Скрыпе¢ снег пад нагам³. Белыя абшары пал¸¢ драмал³ пад супакоем нямой ц³шы...
Рэдка-рэдка кал³ дзе на хво³ закаркае варона ды, падымаючыся ¢верх, страсяне з гал³н вял³к³я камы снегу...
Рэдка-рэдка кал³ фурманка пакажацца з лесу. Сярмяжн³к занукае на кабылку сваю на розныя лады, упрэцца ¢ аглоблю, натужыцца ³ — н³ з месца. Воз з бярвеннем цяжк³.
Рэдка-рэдка кал³ званочак зазвон³ць, ³ панск³я санк³ в³храм пранясуцца па нямым белым гасц³нцы...
Тэкля ³дзе ды ³дзе...
Млеюць старыя ног³... Атопк³1 як калоды зраб³л³ся, цяжк³я ³ цв¸рдыя. Н³чога — горад бл³зка.
_________
1 Àòî´пк³ — старыя зношаныя чарав³к³, боты.
100 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|