Бел литерат - учебник 7 класс

Рытм верша ствараецца таксама па¢тарэннем строф — ро¢ных частак верша з аднолькавай колькасцю радко¢, аб’яднаных аднатыпнай рыфмо¢кай:

На ¢сходзе неба грае Перал³¢ным блескам. Сыпле золата над гаем I над пералескам.

Чуць-чуць дрогне, прал³ецца Чырвань на усходзе — Гэта неба ¢см³хнецца

Людзям ³ прыродзе...

ß.Колас. «Усход сонца»

1.Што такое рытм у вершы? Як³м³ сродкам³

?¸н ствараецца?

2.Што такое стапа ¢ вершы?

3.Як³я вершаваныя памеры вы ведаеце? Прывядз³це прыклады.

4.Як вызначаюцца вершаваныя памеры? Паспрабуйце гэта зраб³ць сам³ на прыкладах верша¢ з вашага дапаможн³ка.

5.Што называецца рыфмай?

6.Што такое страфа ¢ вершы? Чым яна нагадвае абзац у праза³чным творы?

7.Суадняс³це назвы вершаваных памера¢ з ³х схемам³ — харэй, ямб:

——´

—´ —

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	61

МАКС²М БАГДАНОВ²Ч

Ма¸вая песня

Музыка перш за ¢с¸...

Поль Верлен1

Па-над белым пухам в³шня¢, Быццам с³н³ аган¸к, Б’ецца, ¢ецца шпарк³, л¸гк³ С³някрылы матыл¸к.

Навакол ус¸ паветра ¡ струнах сонца залатых,

¨н дрыжачым³ крылам³ Звон³ць ледзьве чутна ¢ ³х.

I л³ецца хваляй песня — Ц³х³, ясны г³мн вясне. Ц³ не сэрца напявае, Навявае яго мне?

Ц³ не вецер гэта звонк³ ¡ тонк³х з¸лках шапац³ць? Або мо сух³, высок³ Ля рак³ чарот шум³ць?

Не паняць таго н³кол³, Не разведаць, не спазнаць:

Не даюць мне думаць зык³, Што ляцяць, дрыжаць, зв³няць.

_________

1 Поль Верле´н (1844—1896) — выдатны французск³ паэт.

62	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Песня рвецца ³ л³ецца На раздольны, вольны свет. Але хто яе пачуе?

Можа, тольк³ сам паэт.

1.Як³я пачуцц³ выкл³ка¢ у вас гэты верш? Пра-

?чытайце твор яшчэ раз, услухайцеся ¢ яго гучанне, пастарайцеся ¢лав³ць яго агульны настрой, за¢важыць тыя словы ³ выразы, што перадаюць гук³ прыроды.

2.Знайдз³це ¢ вершы паэтычныя азначэнн³ — эп³тэты. Растлумачце, якое ¢ражанне яны ствараюць, якую карц³ну малююць. Паспрабуйце перадаць гэтае ¢ражанне сва³м³ словам³.

3.Адшукайце ¢ вершы маля¢н³чыя выразы, пры дапамозе як³х ствараецца вобраз прыроды. Прыслухайцеся да гучання наступных радко¢:

Ц³ не вецер гэта звонк³ ¡ тонк³х з¸лках шапац³ць? Або мо сух³, высок³ Ля рак³ чарот шум³ць?

Ц³ не чуецца ¢ ³х ц³хае шапаценне ветру, што перадаецца праз па¢тор (гукап³с) зыч- ных гука¢ (тут — ц, ч, з, с, ш, х)?

4.Звярн³це ¢вагу, як мякка, меладычна гучаць радк³:

Ц³ не сэрца напявае, Навявае яго мне?

З дапамогай па¢тарэння як³х гука¢ дасягаецца такая меладычнасць?

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	63

5.Якую ролю ¢ вершы адыгрываюць дзеясловы? У як³м часе яны паказваюць дзеянне ³ як гэта ¢плывае на ¢спрыманне вобраза прыроды? Чым адрозн³ваецца мастацк³ пейзаж ад ап³сання¢ прыроды ¢ падручн³ку па прыродазна¢стве?

6.Праслухайце ¢ зап³се песню кампаз³тара А. Туранкова на словы гэтага верша ³ перадайце сва¸ ¢ражанне ад музычнага твора.

7.Вызначце, як³м памерам нап³саны верш.

8.Абгрунтуйце меркаванне, што верш раскрывае яшчэ адну невычэрпную крын³цу паэз³³ — зачараванне прыгажосцю прыроды, гармон³яй яе фарба¢ ³ гука¢.

ДАНУТА Б²ЧЭЛЬ

Роднае слова

Пад казачным дубам над Н¸манам с³н³м хлапец прызнава¢ся ¢ каханн³ дзя¢чыне. I рэхам той шэпт адгука¢ся м³ж гаю:

— Кахаю... кахаю... кахаю... кахаю...

Я чула пяшчотнае, шчырасц³ по¢нае, ма¸, беларускае, роднае, кро¢нае...

такое сва¸ ³ такое чаро¢нае...

такое ласкавае, ц¸плае, чыстае, як сонца, агн³стае, як Н¸ман, празрыстае,

бы казка, был³на, бы песня, жаданае, дагэтуль яшчэ у жыцц³ не спазнанае, вясновае слова ад шчырага сэрца...

Яно празв³нела над хвалям³ ¢ рэчцы.

64	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Вятрыска шапта¢ яго з л³сцем м³ж гаю — кахаю, кахаю... кахаю, кахаю...

Шаптал³ яго сенажаць ³ дуброва — пачутае сэрцам, а некаму нова, адз³нае, дз³¢нае, светлае слова...

Кахаю... Люблю...

Беларускаму краю бясконца я слова «люблю» па¢тараю.

Калоссем жытн¸вым, зял¸най дуброве кажу гэта слова на матчынай мове.

1.Як³м настроем прасякнуты радк³ верша?

?2. Назав³це паэтычныя азначэнн³ (эп³тэты), праз як³я а¢тар выя¢ляе свае аднос³ны да роднага слова. Зачытайце ¢голас гэтыя радк³. Падумайце, якую ³нтанацыю стварае такое шматл³кае ¢жыванне розных эп³тэта¢ ³ па¢- тора¢ у вершы (спакойна-апавядальную, усхваляваную, зам³лаваную, урачыстую ц³ якую ³ншую).

3.Вызначце тэму верша. Звярн³це ¢вагу на тое, як па-асабл³ваму, праз аднос³ны чалавека да роднай мовы, раскрываецца гэта тэма ¢ вершы.

4.Услухайцеся ³ скажыце, як³я словы рыфмуюцца, як уплывае на гучанне верша такая рыфма.

5.Як уплывае на гучанне верша па¢тарэнне галосных гука¢ [о], [а] у словах, як³я рыфмуюцца?

6.Падрыхтуйце сва³м класам мантаж на тэму «Радз³ма мая дарагая» з дэкламацыяй верша¢ ³ праслухваннем музычных зап³са¢ песень.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	65

РЫГОР БАРАДУЛ²Н

Мы — беларусы

Мы больш сва¸й ахвярнасцю вядомы, Мы, беларусы, Мы — народ так³.

Ахвотна забываем, што мы, Хто мы.

Згадаюць Нашай памяц³ вяк³!

Мы сц³пласцю сва¸й зда¢на вядомы, Сам³х сябе хвал³ць нам не з рук³. Хай слабак³ Аж падаюць ад стомы,

На плечы ¢зя¢шы Пых³1 ìåõ öÿæê³.

Мы ¢с³м сва¸й гасц³ннасцю вядомы, Надзейныя сябры ³ дружбак³.

I госць, ³ падарожны ¢ нас, Як дома.

А злым ³ травы колюцца ¢ бак³.

Гатовы ¢с¸ аддаць — I тым багаты,

Мы, беларусы, Мы — народ так³.

Што з краю небяспек³ нашы хаты, Пра гэта Не забудуць чужак³!

_________

1 Ïû´ха — фанабэрыстасць, ганарл³васць.

66	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

?1. Вызначце гало¢нае пачуцц¸, як³м прасякнуты верш. Што вас у ³м захапляе ³ натхняе?

2.Як³я рысы вылучае а¢тар у характары беларуса¢?

3.Раскрыйце змест першай ³ другой строф.

4.Якую ³нтанацыю (заклапочаную, трывожную, спакойную, упэ¢неную ц³ якую ³ншую) надае твору так³ характар размовы, кал³ спачатку адзначаецца пэ¢ная рыса характару беларуса¢, затым яна пацвярджаецца разважанням³ паэта? Паразважайце ³ вы ¢след за паэтам, прывядз³це прыклады тых якасцей нашага народа, пра як³я гаворыць а¢тар.

АНАТОЛЬ ВЯРЦ²НСК²

Рэкв³ем па кожным чацв¸ртым

Дума¢ я, пройдуць з³мы ³ в¸сны, Сц³хне ¢ грудзях ма³х боль невыносны...

З паэмы «Голас сэрца» П. Бро¢к³

Уступ

Вы бачыл³ лес, дзе прагал скразны?

Скажыце, вы бачыл³ бор той, дзе кожнай другой няма сасны ц³ сама меней — чацв¸ртай? Тое ж было ³ з народам ма³м. Сякера ваеннай навалы1 прайшлася бязл³тасна па ³м, ³ — прагалы, прагалы.

_________

1 Íàâà´ла — нашэсце ворага¢.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	67

Яны ³ с¸ння не зарасл³, свецяцца прасторай м¸ртвай...

Вы бачыл³ лес, дзе прагал скразны?

Скажыце, вы бачыл³ бор той?

Частка першая

Зямля мая бой прымала ад стара ³ да мала, ад стогадовага Талаша да Казея — малыша.

I пада¢, распасц¸рты, кожны чацв¸рты.

Часта згарал³ зн³чк³1 тады. Бы¢ небасх³л чорны.

А на зямл³ стыл³ сляды — кожны чацв¸рты.

М³р асвятл³¢ нас сва³м святлом. Грымел³ ¢рачыста акорды.

Тольк³ не бы¢ за святочным сталом кожны чацв¸рты.

До¢га не трац³л³ ¢довы надзей, до¢га чакал³ мац³ дзяцей.

Не верыл³ ¢с¸, што м¸ртвы кожны чацв¸рты.

Помн³м бол³ ³ страты свае. Памяць шум³ць, як чароты. О, як нам вас не стае — кожны чацв¸рты!

_________

1 Çí³´чк³ — зорк³, як³я «згараюць», зн³каюць у небе. Кажуць, што кал³ пам³рае чалавек, у небе зн³кае яго зорка.

68	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Частка другая

Кожны чацв¸рты бы¢ м¸ртвы — м³р ³ спакой ³м вечны!

Кожны трэц³ бы¢ змораны, скалечаны ³ знявечаны.

Кожны друг³ на целе ме¢ раны, ап¸к³ ц³ шрамы. I ¢се мы, усе мы мел³

íà äóøû ñâà¸é ðàíû.

Çå¢ðàë³1 ямы, траншэ³, зе¢рал³ печы ¢ друзе2 — ранай адной страшэннай на целе ма¸й Беларус³.

Частка трэцяя

Л³чым: чацв¸рты кожны. А можа, кожны трэц³? Голадам падкошаныя, пам³рал³ дзец³.

Яшчэ мы не ¢л³чыл³ тых, што лячыл³ раны, раны не залячыл³, рана пам³рал³.

Кольк³ прапала без вестак, без пахавання¢, пам³нак!

_________

1 Çå´¢рал³ — был³ бачным³, адкрытым³. Зе´¢ра — адтул³на, яма, прорва.

2 Друз — кучы б³тага каменю, цэглы.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	69

А кольк³ потым дзетак узарвал³ся на м³нах.

Л³чым: кожны чацв¸рты. А той рахунак прыбл³зны,

àтой рахунак няцв¸рды,

à¢рон яшчэ больш вял³зны.

Ýï³ëîã1 Урок спражэння

Не забываецца той урон, не зарастаюць прагалы...

«Дзец³, вы вывучыл³ ¢рок? Дзец³, вы праспрагал³?»

ß³äó, òû ³äçåø,

à ¸í íå ³äçå — ¸í ì¸ðòâû.

ßïÿþ,

ты пяеш, ма¢чыць кожны чацв¸рты. Мы ³дз¸м, ³дзеце вы.

Грунт пад нагам³ цв¸рды. Яны не ходзяць — не жывы кожны чацв¸рты.

Ëþá³ì ìû, ëþá³öå âû.

_________

1 Ýï³ëî´г — заключная частка, у якой паведамляецца пра тое, што адбывалася пасля асно¢нага дзеяння.

70	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования