Бел литерат - учебник 7 класс

—Досць! Досць, матолак!1 — пераб³вае яго панна Рузя. Яна не ста³ць каля печы, а ходз³ць па класе, залажы¢шы назад рук³. — Што я казала табе? Не тарахц³, як папугай, а гавары сва³м³ словам³. Ну!

—Храбры круль Ян Трэц³ Сабеск³ сабра¢ сва¸ гера³чнае войска ³ 12 верасня...

—Матка боская! — зно¢ спыняе яго панна Рузя. — Ну, сабра¢, ну, прыйшо¢, ну, разб³¢!.. Конь ты божы! Ды гавары ты, нарэшце, сва³м³ словам³!

Янка ма¢чыць, тольк³ вушы яго ружавеюць яшчэ больш. Запалку, здаецца, падсунь — успыхне.

—Далей! — загадвае яму панна Рузя. — Расказвай, ц³ спадабалася гэта а¢стрыйскаму цэсажу.

—А¢стрыйскаму цэсажу гэта не спадабалася, — гаворыць Янка ¢жо «сва³м³ словам³». Потым раптам хлопец зб³ваецца з польскай на беларускую мову: — I тады ¸н... Тады...

—Досць! — зно¢ пераб³вае яго наста¢н³ца. — «I тады ¸н... Тады...» — крыв³ць яна. — Што за «тады» ³ што за «¸н»? Што ¸н зраб³¢, сустракаючы Яна Сабескага, ³ што зраб³¢ Ян Сабеск³? Па-польску гавары!

Янка ма¢чыць. ¨н апусц³¢ галаву ³, здаецца, занарав³¢ся зус³м. Ну хоць бы вочы ¢зня¢! Тады за¢важы¢ бы, як Дан³к Малец, стараючыся, каб не прыкмец³ла наста¢н³ца, паказвае яму, што зраб³¢ Ян Сабеск³. Раз, друг³ раз, трэц³ раз паказа¢... I вось нарэшце Лычык ц³кну¢ на клас спадылба ³ здагада¢ся.

_________

1 Годзе! Годзе, прыдурак!

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	151

—Тады круль Ян Сабеск³, — пача¢ ¸н, — падкруц³¢ свой вус...

Клас грымну¢ смехам.

—Ц³ха, дран³! — старалася перакрычаць ус³х панна Рузя. А потым, кал³ вучн³ сц³хл³, яна, паглядзе¢шы на Янку, сказала: — Сядай, матолак! Не буду я тут з табою надрываць свае л¸гк³я. Хто адкажа?

Узнялося некальк³ рук. Асабл³ва — адна, з другой парты, старалася дастаць найдалей — ледзь не да самага твару наста¢н³цы.

—Бэндз³ньск³, — сказала панна Рузя.

Чэс³к апусц³¢ сваю до¢гую руку, уста¢ ³ бойка загавары¢:

—Кал³ наш храбры круль Ян Трэц³ Сабеск³ разб³¢ турка¢ пад Венай, ¸н уязджа¢ у Вену на чале сва³х непераможных гусара¢. А¢стрыйскаму цэсажу не спадабалася, што гэта не ¸н, а наш круль Ян Трэц³ Сабеск³ перамог турка¢, ³ ¸н не хаце¢ зняць капялюш перад нашым крулем. Ян Трэц³ Сабеск³ падня¢ руку, каб падкруц³ць свой вус, а а¢стрыяк падума¢, што ¸н паднос³ць руку да капелюша, ³ тады ¢жо ¸н схап³¢ся за свой капялюш.

Àпотым...

—Старчы1, Бэндз³ньск³, сядай! — усм³хнулася наста¢н³ца.

Яна падсела да стала ³ выняла з чорнай сумачк³ свой то¢сты блакнот. Нават ³ не пры¢стаючы з першай парты, Дан³к бачы¢, як яна адгарнула старонку на л³тару Б ³ нап³сала вял³кае пяць.

_________

1 Õîï³öü.

152	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Пасля адгарнула старонку на л³тару Ц ³ падумала трох³, пастав³ла, таксама вял³кае, м³нус тры.

—Ну, хто далей? — спыталася, гледзячы на

êëàñ.

Ды тут у дзверы з наста¢н³цкай нехта пастука¢

³спыта¢ся:

—Можна?

Клас падхап³¢ся ³ не засты¢, як звычайна, у ма¢кл³вым прыв³танн³, а загудзе¢ на трыццаць шэсць галасо¢.

«А-а-а! О-о-о!» — чуваць было ¢ гэтым нястрымным гуле дз³цячай радасц³.

—Ц³ша! — перакрычала ³х панна Рузя. — Сядайце! Дзень добры, пан³ Анджэе¢ска! Прашу прайсц³ далей.

Пан³ Мар’я — у ц¸плым пал³то ³ футранай шапачцы — стаяла каля дзвярэй ³ ¢см³халася. Такая бледная яшчэ, з пазапада¢шым³ вачыма...

—Я — тольк³ з³рну на ³х разочак. Можна, панна Рузя?

I вось, выйша¢шы ад дзвярэй за стол, дзе так прывыкл³ бачыць яе чацв¸ртакласн³к³, пан³ Мар’я пама¢чала, апусц³¢шы вочы, а потым паглядзела на клас ³ сумна ¢см³хнулася.

—Дзец³, — сказала яна, ³ голас яе задрыжа¢, — м³лыя дзец³, я вельм³ рада, што вы яшчэ ¢с¸ памятаеце мяне. Я так хацела б адказаць вам сэрцам за сэрца... Ужо цяпер, адразу, але... Ну што ж, мне не ¢дасца прыйсц³ ¢ школу, в³даць, да самай вясны...

Клас ахну¢ зно¢, ³ зно¢ панна Рузя перакры- чала яго, супако³ла.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	153

— Я пацяшаю сябе тым... — пачала пан³ Мар’я, але голас яе зно¢ задрыжа¢. — Ды што там пацяшацца: у ма³ ¢бачымся зно¢. — Яна ¢см³хнулася. — Жадаю вам поспеха¢, дзец³! Будзьце здаровы!

К³ро¢н³чыха неяк вельм³ ж павольна выйшла з класа.

Панна Рузя пайшла праводз³ць яе на вул³цу. А дзец³ к³нул³ся да акон. Не ведаючы, што зраб³ць

³што сказаць, каб пан³ Мар’я зразумела ³х, яны крычал³ ¢ вокны ³ махал³ рукам³.

ÀДан³к, дык ¸н узлез з каленьм³ на падаконн³к

³— як у той незабы¢ны дзень, кал³ на тратуары перад школай галас³ла ц¸тка, — узя¢ся рукой за раму фортачк³. Вось-вось, здаецца, крыкне. Але крычаць ¸н не мог...

Пан³ Мар’я ¢зышла на прыгорачак перад школай, аз³рнулася, памахала рукой ³ пайшла. На сярэдз³не плошчы аз³рнулася зно¢, зно¢ памахала. Дан³к уздрыгну¢ — ледзь прыкметна ³ для самога сябе. Хлопцу здалося, што памахала яна тольк³ яму, апошн³ раз ³ — наза¢с¸ды...

Õ²

Як тольк³ статак выйша¢ за апошн³я дрэвы двара ³ пача¢ разбрыдацца па пашы, стары М³к³та спын³¢ся ³ палез за пазуху.

Даста¢шы з-за пазух³ жалейку, ¸н гладз³¢, абдзьмухва¢ яе ³, усм³хаючыся, гавары¢ — н³быта дудцы сва¸й, н³быта некаму ³ншаму:

— I чаго ты, дурная, п³шчыш? Што я?.. Што тут каму бал³ць ад гэтага?

154	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¨н прылажы¢ жалейку да губ, узня¢ трох³ твар насупраць сонца ³ зайгра¢.

Над зял¸ным прасторам, над Дан³кам, як³ прысе¢ перад старым, над статкам ³ — гэй, дал¸ка! — над палям³ паплыла, пал³лася журботная песня...

Каб ¸й словы яшчэ, дык яны загучал³ б тугою гаротнай дол³, расказал³ б пра цяжкую, беспрасветную працу жня³:

Ба-ал³ць мая-а ся-арэдз³нка-а, ой, пераб³-³ла яе-е бярэз³нк-а!..

Пачу¢шы гэты сум, недзе за дрэвам³ двара стрыгануць вушам³ кон³ ¢ панск³м плузе, стоячы ¢ баразне, ³, з недакуркам на н³жняй губе, уздыме галаву, заслухаецца малады батрак... А там, на пол³ мужыцк³м, стане на сцежцы ³ загледз³цца, з рукой, наста¢ленай ад сонца, дзя¢чына — ранняя работн³ца, што ³дзе палоць свой ранн³ лянок.

Песня жалейк³ ¢ваходз³ць, як нешта жывое ³ роднае, у песн³ нябачных жа¢ранка¢, у позн³ сала¢³ны перасв³ст — тут недал¸чка, у садзе... I тольк³ бабуля Матруна, старая батрачка, пачу¢шы з парога голас свайго чалавека, пакруц³ць галавой ³ бяззуба зашамкае: «А што — зно¢ не вытрыма¢ — п³шчыць!.. I кольк³ ты яму н³ гавары!.. Унука¢ по¢ны барак, а ¸н, стары блазен, п³шчыць!..»

Каровы скубуць акрашаную буйной расою траву. Старанна, спакойна скубуць, нават хвастам³ не махаюць ³ не паводзяць вушам³. I не варушыцца, глядз³ць — не змаргне — падпасак.

Жн³¢ны напе¢ змяняецца вясельным. Потым чуваць ц³ то птушыны шчэбет-перасв³ст, ц³ то

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	155

веснавое бульканне руча³н. Бойка трапечацца гулл³вы танец. Зно¢ журба... Эх, ³ чаго ж ¸н тольк³ не ¢мее, дзядуля М³к³та!.. Чаго тольк³ не можа сказаць яго старая жалейка!..

— Âîñü ³ ¢ñ¸!..

Жалейка змо¢кла... Дзед апусц³¢ свае худыя, спрацаваныя рук³ ³ па¢тары¢:

— Вось ³ ¢с¸, Дан³ла! I дзякуй Богу.

Дан³к ляжа¢, падп¸ршы шчаку далонню. ¨н пама¢ча¢, паглядзе¢ на траву ³ сказа¢:

—Шапку чаму не ск³даеш... Чул³?

—Гэта той, Палуян? — спыта¢ся стары. —

Àшто ж унучак, кал³ трэба, дык трэба ³ ск³нуць.

—À ÿê ÿ íå õà÷ó?

—Дзень добры, пане дзедз³ц! А я што — хачу або мне гэта вельм³ соладка? А вось здымаю. I рука ¢жо самлела за семдзесят год. Такая ¢жо наша с³рочая доля...

—Íó, à øòî ìíå ðàá³öü, êàë³ ÿ íå õà÷ó?

—Дык ³ што ж табе, унучак, з таго? Вось не хаце¢, дык ³ пагнал³ са школы. З пуг³ пача¢, пугай ³ завяршы¢. Х³ба ж яно табе даспадобы?..

Дан³к успомн³¢ худы, скарэжаны злосцю твар панны Руз³ ³ голас яе: «Прэч! Натыхмяст прэч зэ школы, дрань! I венцэй не пшыходзь!»1 А ¸н ус¸ ж так³ прыйшо¢ наза¢тра ¢ школу. Друг³ раз «прэч» не прыйшлося пачуць. Пан к³ро¢н³к сказа¢ яму спакайней: «Малец, ты выключаны са школы, ³дз³ дадому ³ падумай, што ты натвары¢». А што ¸н натвары¢? Проста ³м кры¢дна было, што разам з

_________

1«Прэч! Зараз жа прэч са школы, дрэнь! I больш не прыходзь!»

156	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

паняй Мар’яй зус³м пайшла са школы ³ родная мова. Ну, урок³ ¢рокам³, а на пераменках яны пастанав³л³, што кал³ хто акажацца хоць сло¢цам па-польску — пяць гроша¢ штрафу. Ды так ³ не зараб³л³ на гэтым н³ гроша. Лупаты Чэс³к Бэндз³ньск³ дан¸с... Пан³ Мар’я яшчэ ¢с¸ хварэла, ³ за Дан³ка не было каму заступ³цца. Н³ Саньку, н³ Ц³вунка, н³ Казу — н³кога не выключыл³ са школы, бо ¸н, Дан³к, не выда¢ н³кога з тых, што зма¢лял³ся. А к³ро¢н³к ус¸ дапытва¢ся: «Хто цябе навучы¢?..» Няма таго, хто навучы¢, — ужо трэц³ год няма. Тольк³ ³ голасу ад М³колы, што нап³ша ¢ п³сьме з турмы да бацько¢: «Прыв³танне сябру майму Дан³лу ³ маме яго, ц¸тцы Зос³...» Н³хто не навучы¢ — С³вы сам навучы¢ся!..

—Ты не гаруй, Дан³ла, — пачу¢ ¸н голас дзеда М³к³ты. — Дзядзька грошай прышле. Падрасцеш яшчэ трох³, куп³ш каня, можа, ³ поля шматок. Будзеш гаспадаром. Дурная мац³, што ³ гэтыя грошы пусц³ла на вецер. Зямельк³ трэба было куп³ць, хоць пядзю якую. Бо на службе яно... Я вось ужо гадо¢ мо з пяцьдзясят ц³ больш ляпаю пугай, а ¢с¸ н³- чога не выляпа¢. Як яе, тую бяду-дуду, надзьмеш, кал³ з яе дух ва ¢се дз³рк³ ³дзе?.. Больш дзядзька не прысыла¢? Ну, чаго ты ма¢чыш?

—Няма, — адказа¢ падпасак. — Н³ грошай, н³ п³сьма не шле.

—На гран³цы, в³даць, л³ха ³м, затрымал³. Чаго спрадвеку не было — гран³ца!..

Стары задума¢ся.

—Нешта нам снеданне не нясуць, — сказа¢ пасля. Дума¢ хоць гэтым пацешыць, разварушыць свайго памочн³ка, аднак дарма — Дан³к ус¸ ма¢- чыць.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	157

— Н³чога, унучак, прыйдзе час — ³ нашы нап³шуць, ³ сам³ прыедуць да нас. Быць не можа ³накш! Я — дык Бог святы ведае, а ты дачакаешся... Ах, зараза! Гэта тая, Падласка!.. Бяжы ты, брат, адвярн³ ³х ад поля!..

Дан³к пабег.

Адвярну¢шы статак ад жыта далей на траву, ¸н не захаце¢ вяртацца да старога, а се¢ на ¢змежку ³ даста¢ з-за пазух³ кн³гу. Тую самую. Адну тольк³ яе ³ ¢зя¢ сюды з дому. Да¢но ¢жо ¢с¸ пра- чытана, с¸е-тое нават ³ перачытана, а ¢с¸ ж... ¨н адгарну¢ вокладку. На тытульнай старонцы — «Балясла¢ Прус. Навелы». А на¢скасяк, таксама па-польску, нап³сана так³м зна¸мым почыркам:

«Дан³ку Мальцу, майму светлавокаму хлоп- чыку, каб дачака¢ся светлага жыцця.

М. Анджэе¢ская 24 лютага 1929 года».

Ужо н³кол³, мус³ць, яму не ¢бачыць яе, не пачуць яе голасу. М³кола прыйдзе — увосень канчаецца яго тэрм³н. Х³ба, можа, яшчэ дададуць... А яна, пан³ Мар’я? Ня¢жо так ³ будзе, што застанецца адна тольк³ думка, адз³н успам³н ³ гэтыя словы на кн³зе?.. Цяпер яна ¢жо, в³даць, паправ³лася, зно¢ сядз³ць за сталом ³ чытае ц³ нешта п³ша... А хто ж сядз³ць цяпер побач з Санькам на першай парце? Хто глядз³ць, не змаргне, як кал³сьц³...

—Чытаеш, Дан³ла? — пачу¢ся над хлопцам голас старога. Дзед падышо¢ неяк не¢заметку, н³бы падкра¢ся. — А што ты чытаеш?

—Так сабе, польская кн³га адна.

Стары пак³ва¢ галавою:

158	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Яшчэ ты, брат, не нацешы¢ся з панскай ласк³? Пак³нь!

—Гэта, дзеду, не панская. Гэта ¢с¸ пра так³х, як мы, пра тых, што бедныя, што працуюць... Хо- чаце, я ³ вам пачытаю?

Дзед усм³хну¢ся х³травата:

—Няхай ужо лепей па снеданн³. А то нешта пад лыжачкай смокча...

—Вы не бойцеся — я так буду чытаць, што вы ¢с¸ зразумееце. Добра?

I так жа хочацца хлопцу, каб ³ стары даведа¢ся пра тых, што ¢ кн³зе, пра сапра¢дных людзей з той Польшчы, што там вунь — дал¸ка на захадзе! I пра так³х, як пан³ Мар’я... Не, пра яе, пра гэты надп³с на кн³зе ¸н не скажа ³ дзеду. Н³кому не сказа¢ ³ н³кому не скажа...

—Дык што, дзеду, пачытаем?

—Х³ба, можа, пасля. Нешта мне, брат, зно¢ захацелася душу сваю пагладз³ць.

Стары палез рукой за пазуху.

—Тады, дзеду, ³грайце адразу вяс¸лае! Добра? Дзед М³к³та, трымаючы перад тварам сваю

«п³склю», усм³хну¢ся — ужо без х³трасц³, а неяк крыва.

— З песн³, Дан³ла, слова не вык³неш, — сказа¢ ¸н, — а плачучы — рота н³хто не паправ³ць.

Над лугам загалас³ла — той самай жн³¢наю песняй — жалейка. С³ратл³вая, сумная песня!..

1.Выкажыце свае ¢ражанн³ ад твора Я. Брыля

?«С³рочы хлеб». Як³ эп³зод твора вас найбольш усхвалява¢? Чым?

2.Дзе ³ ¢ як³я часы адбываецца дзеянне ¢ творы?

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	159

3.Хто так³ Дан³к Малец? Хто яго бацьк³, родз³чы, сябры, вораг³?

4.Як пачалося школьнае жыцц¸ ³ навучанне ¢ Дан³ка?

5.Ахарактарызуйце першага наста¢н³ка Дан³ка пана Цабу. Што гэта за чалавек? Як ¸н ста¢ панам?

6.Да якой граматы (польскай ц³ беларускай) больш цягнула Дан³ка ³ яго сябро¢? Якой школы для сва³х дзяцей даб³вал³ся людз³ Заходняй Беларус³?

7.Хто такая пан³ Мар’я? Як праводз³ла яна ¢рок³ на беларускай гадз³не? Чаму дзец³ так люб³л³ сваю наста¢н³цу?

8.Як³я душэ¢ныя якасц³ наста¢н³цы праяв³л³ся на ¢роках чытання твора¢ Г. Сянкев³ча «Янка-музыка» ³ Ц¸тк³ «М³хаська»?

9.Пра што сведчыць надп³с на кн³зе, якую падаравала Дан³ку пан³ Мар’я?

10.Якой наста¢н³цай была панна Рузя? Пара¢- найце яе з пан³ Мар’яй. Адшукайце ¢ творы характарыстык³, як³я дае п³сьменн³к гэтым наста¢н³цам. Як ¸н ап³свае ³х паводз³ны, знешн³ выгляд?

11.Чаму пам³ж вучням³ ¢зн³к канфл³кт у час вял³кай перамены? Як паводз³ла сябе пры гэтым пан³ Мар’я?

12.Раскажыце пра сустрэчу Дан³ка з хворай наста¢н³цай.

13.Чым скончылася вучоба Дан³ка?

14.Як³я думк³ ³ пачуцц³ выкл³каюць у вас ³ншыя геро³ ³ персанажы твора: М³кола Кужалев³ч, Санька Сурнов³ч, муж пан³ Мар’³, стары Палуян? Што гэта за людз³?

160	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования