5. Лексікаграфія як навука

Лексікаграфія (грэц. lexicon 'слоўнік' і grapho 'пішу') – галіна мо-

вазнаўства, у якой вывучаецца тэорыя і практыка складання слоўнікаў:

прынцыпы адбору слоў у слоўнікі розных тыпаў, вызначэнне будовы

слоўнікаў, структуры іх слоўнікавых артыкулаў, сістэма паметаў, месца

ілюстрацыйнага матэрыялу ды інш. Неабходнасць складання слоўнікаў

абумоўлена як практычнымі, так і навуковымі задачамі: сабраць па ма-

гчымасці ўсю лексіку і апісаць значэнне кожнай лексічнай адзінкі, вы-

светліць гісторыю слоў, іх словаўтваральную і марфемную структуру,

ступень актыўнасці ў выкарыстанні, пазначыць нарматыўнасць гукавога

і графічнага аблічча слова і г.д.

Тэрмін «лексікаграфія» выкарыстоўваецца і cа значэннямі: а) усе

наяўныя слоўнікі. Беларуская лексікаграфія папоўнілася новымі даведні-

камі; б) сам працэс складання слоўнікаў. Займацца школьнай лексікагра-

фіяй.

Слоўнік – гэта склад слоў пэўнай мовы ці яе адгалінаванняў (наро-

дных гаворак, мовы пісьменніка і г.д.), а таксама кніга з гэтымі словамі.

Фразеалагізмы як моўныя адзінкі апісваюцца ў спецыяльных даве-2.1. Лексікаграфія як навука

Лексікаграфія (грэц. lexicon 'слоўнік' і grapho 'пішу') – галіна мо-

вазнаўства, у якой вывучаецца тэорыя і практыка складання слоўнікаў:

прынцыпы адбору слоў у слоўнікі розных тыпаў, вызначэнне будовы

слоўнікаў, структуры іх слоўнікавых артыкулаў, сістэма паметаў, месца

ілюстрацыйнага матэрыялу ды інш. Неабходнасць складання слоўнікаў

абумоўлена як практычнымі, так і навуковымі задачамі: сабраць па ма-

гчымасці ўсю лексіку і апісаць значэнне кожнай лексічнай адзінкі, вы-

светліць гісторыю слоў, іх словаўтваральную і марфемную структуру,

ступень актыўнасці ў выкарыстанні, пазначыць нарматыўнасць гукавога

і графічнага аблічча слова і г.д.

Тэрмін «лексікаграфія» выкарыстоўваецца і cа значэннямі: а) усе

наяўныя слоўнікі. Беларуская лексікаграфія папоўнілася новымі даведні-

камі; б) сам працэс складання слоўнікаў. Займацца школьнай лексікагра-

фіяй.

Слоўнік – гэта склад слоў пэўнай мовы ці яе адгалінаванняў (наро-

дных гаворак, мовы пісьменніка і г.д.), а таксама кніга з гэтымі словамі.

Фразеалагізмы як моўныя адзінкі апісваюцца ў спецыяльных даве-2.1. Лексікаграфія як навука

Лексікаграфія (грэц. lexicon 'слоўнік' і grapho 'пішу') – галіна мо-

вазнаўства, у якой вывучаецца тэорыя і практыка складання слоўнікаў:

прынцыпы адбору слоў у слоўнікі розных тыпаў, вызначэнне будовы

слоўнікаў, структуры іх слоўнікавых артыкулаў, сістэма паметаў, месца

ілюстрацыйнага матэрыялу ды інш. Неабходнасць складання слоўнікаў

абумоўлена як практычнымі, так і навуковымі задачамі: сабраць па ма-

гчымасці ўсю лексіку і апісаць значэнне кожнай лексічнай адзінкі, вы-

светліць гісторыю слоў, іх словаўтваральную і марфемную структуру,

ступень актыўнасці ў выкарыстанні, пазначыць нарматыўнасць гукавога

і графічнага аблічча слова і г.д.

Тэрмін «лексікаграфія» выкарыстоўваецца і cа значэннямі: а) усе

наяўныя слоўнікі. Беларуская лексікаграфія папоўнілася новымі даведні-

камі; б) сам працэс складання слоўнікаў. Займацца школьнай лексікагра-

фіяй.

Слоўнік – гэта склад слоў пэўнай мовы ці яе адгалінаванняў (наро-

дных гаворак, мовы пісьменніка і г.д.), а таксама кніга з гэтымі словамі.

Фразеалагізмы як моўныя адзінкі апісваюцца ў спецыяльных даве-дніках – фразеалагічных слоўніках. Раздзел мовазнаўства, які займаецца

тэорыяй і практыкай складання гэтых слоўнікаў, а таксама іх апісаннем і

характарыстыкай, называецца фразеаграфіяй.

Паміж фразеалогіяй і фразеаграфіяй існуюць цесныя сувязі. Фразе-

алагічныя слоўнікі складаюцца на аснове тых дасягненняў, якія мае суча-

сная фразеалогія, і ў сваю чаргу даюць ёй правераны, сістэматызаваны

матэрыял для яе далейшых даследаванняў.

Усе слоўнікі можна класіфікаваць паводле наступных крытэрыяў:

1) у залежнасці ад навуковых задач;

2) у залежнасці ад характару сістэматызаванага матэрыялу;

3) паводле нарматыўнасці.

У залежнасці ад навуковых задач слоўнікі падзяляюцца на два

асноўныя тыпы: 1) лінгвістычныя слоўнікі (лексіконы) і 2) нелінгвісты-

чныя слоўнікі (энцыклапедычныя). У лінгвістычных слоўніках аб'ектам

апісання выступае слова: яго значэнне, паходжанне, граматычныя адзна-

кі, утварэнне, правапіс і г.д.

Нелінгвістычныя слоўнікі – гэта слоўнікі паняццяў, абазначаных

словамі: у іх падаюцца звесткі пра тыя ці іншыя рэаліі і паняцці, гіста-

рычныя падзеі, вучоных, дзеячаў культуры і г.д. Нелінгвістычныя слоў-

нікі – гэта пераважна энцыклапедычныя даведнікі (грэц. enсyklоpaideia

– 'кола ведаў'). Адрозненне лінгвістычных і энцыклапедычных слоўнікаў

выразна выяўляецца пры параўнанні ў іх тых самых слоўнікавых арты-

кулаў, напрыклад:

Абклад,-а, м. Аздоба пераплёту царкоўных кніг ці паверхні абразоў

у сярэдневяковым мастацтве (Тлумачальны слоўнік беларускай мовы.

Том. 1 А – В – Мн., 1977. С. 51).

Абклад, аздоба пераплёту евангелля, кніг ці паверхні абразоў у

сярэдневяковым мастацтве. Звычайна рабілася з золата або серабра,

арнаментавалася чаканкай, філігранню, чарненнем па серабры, эмалямі,

упрыгожвалася каштоўнымі камянямі. Вядомы беларускі сярэбраны аб-

клад Лаўрышаўскага евангелля 14 ст. У 17 ст. абклад рабілі беларускія

майстры, якія працавалі ў Залатой і Сярэбранай палатах Маскоўскага

Крамля (гл. Аружэйная палата), – Максім Сямёнаў (Куцень), Фёдар Мі-

кулаў і інш. (Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. 1. А – Афіна. Мн.,

1969. С. 24). Да гэтага артыкула падаецца і здымак з надпісам: «Абклад

Лаўрышаўскага евангелля».

Як бачым, у энцыклапедычным даведніку пры слове «абклад» няма

ні граматычнай, ні іншых лінгвістычных паметаў, затое тут падаецца гі-

сторыя і падрабязнае апісанне гэтай рэаліі, імёны людзей, якія рабілі гэ-

тую рэч; даецца здымак абклада. Пры іншых артыкулах у энцыклапеды-

ях змяшчаюцца схемы, малюнкі, табліцы, карты, якія дапамагаюць даць

поўнае ўяўленне пра тую ці іншую рэалію. У беларускай лексікаграфіі

прыкладамі такіх даведнікаў ёсць 12-томавая «Беларуская Савецкая

Энцыклапедыя» (1969–1975) і новая, 18-томавая «Беларуская

Энцыклапедыя» (1997–2004).

У залежнасці ад характару сістэматызаванага матэрыялу і лінгві-

стычныя і нелінгвістычныя слоўнікі падзяляюцца на агульныя (уніве-

рсальныя) і спецыяльная – галіновыя і тэрміналагічныя. Акрамя вы-

шэй названых агульных энцыклапедычных даведнікаў, выдаюцца і галі-

новыя, прысвечаныя асобным галінам ведаў – медыцыне, літаратура-

знаўстве, этнаграфіі, прыродзе і г.д.: «Беларуская мова: Энцыклапедыя»

(1994), 5-томавая «Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі»

(1984–1987), «Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыклапедычны даве-

днік» (1995) і інш.

Да слоўнікаў тэрмінаў, напрыклад, належыць мовазнаўчы даведнік

П.У. Сцяцко, М.Ф. Гуліцкі, Л.А. Антанюк. «Слоўнік лінгвістычных тэ-

рмінаў» (1990). Гэтыя слоўнікі могуць быць і дзвюхмоўнымі і шматмоў-

нымі. Напрыклад, шматмоўны «Словарь лингвистических терминов»

В.С. Ахманавай (1966). Ёсць таксама ўніверсальныя слоўнікі, якія су-

мяшчаюць рысы і тлумачальных, і энцыклапедычных слоўнікаў. Напры-

клад, слоўнікі Ляруса (імя выдаўца гэтых слоўнікаў) – Вялікі Лярус,

Малы Лярус, англійскія слоўнікі Вебстэра. З улікам абсягу слоўнікі бы-

ваюць вялікія (акадэмічныя) і малыя (аднатомавыя, двух- ці трохтома-

выя).