Род назоўнікаў

Катэгорыя роду – адна з асноўных граматычных катэгорый назоў-

ніка. Назоўнікі ў форме адзіночнага ліку адносяцца да аднаго з трох

родаў: мужчынскага, жаночага, ніякага. Назоўнікі, якія ўжываюцца толь-

кі ў множным ліку, катэгорыі роду не маюць: духі, сані, акуляры, калго-

ты, Асіповічы.

Катэгорыя роду назоўнікаў вызначаецца ўстойлівасцю. Аднак не-

каторыя назоўнікі ў працэсе развіцця мовы змянілі сваю родавую прына-

лежнасць. Так, у першай трэці XX ст. у беларускай мове назоўнікі кляса,

эліпса, рэха, коміна ўжываліся ў форме жаночага роду, назоўнікі роспач,

люстэрак мелі форму мужчынскага роду: Зварухнулася сіла, толькі рэ-

хаю стогне абшар (Ч.). Ляжаў, курыў і цыркаў сліну з-за белай коміны

на хату (К-с). Быў роспач у яго вачах (К.Ч.). Над маім над высокім

парогам распускаецца клён малады, краскі лёгенька выбеглі логам па-

глядзецца ў люстэрак вады (У.X.).

Род назоўнікаў можна вызначыць трыма спосабамі: марфалагічна,

сінтаксічна, семантычна.

Марфалагічна род назоўнікаў вызначаецца па склонавых канча-

тках. Да мужчынскага роду адносяцца назоўнікі, якія ў назоўным скло-

не маюць нулявы канчатак, а ў родным – канчаткі -а(-я), -у(-ю): дом –

дома, цэх – цэха, дзень – дня, град – граду, край – краю, настрой –

настрою. Да мужчынскага роду адносіцца невялікая група асабовых

назоўнікаў, якія ў назоўным склоне маюць канчатак -а(-я), а ў родным –

-і(-ы): дзядзька – дзядзькі, бацька – бацькі, мужчына – мужчыны.

Мужчынскі род уласцівы субстантываваным прыметнікам і

дзеепрыметнікам, якія ў назоўным склоне маюць канчатак -ы: знаёмы,

паляўнічы, дзяжурны, ранены, камандуючы.

Да жаночага роду адносяцца назоўнікі, якія ў назоўным склоне

маюць канчатак -а(-я) і нулявы канчатак, а ў родным – канчатак -ы(-і):

вуліца – вуліцы, вясна – вясны, песня – песні, зямля – зямлі, ноч – ночы,

далонь – далоні, гусь – гусі, Сібір – Сібіры. Жаночы род маюць субста-

нтываваныя прыметнікі і дзеепрыметнікі, якія ў назоўным склоне маюць

канчатак -ая: дзяжурная, знаёмая, сталовая, маладая, важатая.

Да ніякага роду адносяцца назоўнікі, якія ў назоўным склоне ма-

юць канчаткі -а(-я), -о(-ё), -е, а ў родным – -а(-я): збожжа – збожжа,

возера – возера, дзіця – дзіця(ці), жарабя – жарабя(ці), акно – акна,

вядро – вядра, жыццё– жыцця, калоссе – калосся, зерне – зерня. Ніякі

род уласцівы субстантываваным прыметнікам і дзеепрыметнікам, якія ў

назоўным склоне маюць канчатак -ае: марожанае, пірожнае, шампа-нскае.

Сінтаксічна род назоўнікаў вызначаецца па форме дапасаванага

азначэння (прыметніка, парадкавага лічэбніка, займенніка, дзеепрыме-

тніка) або па форме выказніка, выражанага дзеясловам прошлага часу:

сонечная раніца, пяты пад'езд, наш універсітэт, занесенае снегам поле,

прыйшла зіма, пачуўся стрэл.

Семантычна вызначаецца род асабовых назоўнікаў у залежнасці ад

полу асобы: брат, бацька, мужчына, хлопец – мужчынскага роду;

сястра, маці, жанчына, дзяўчына – жаночага роду.

Род назоўнікаў агульнага роду, якія з'яўляюцца імёнамі і прозві-

шчамі, таксама вызначаецца семантычна: сын Жэня – дачка Жэня, унук

Шура – унучка Шура, хлопчык Саша – дзяўчынка Саша; Алеся Ждановіч

– Віктар Ждановіч, Ніна Ткач – Максім Ткач.

Нярэдка назоўнікі, што абазначаюць назвы асоб паводле іх прафе-

сійных заняткаў, пасад, маюць форму мужчынскага роду і захоўваюць яе

ў тых выпадках, калі адносяцца да асоб жаночага полу. Тлумачыцца гэта

тым, што раней у пэўных сферах дзейнасці былі занятыя выключна му-

жчыны: прафесар, дацэнт, дэкан, акадэмік, рэдактар, скульптар, бі-

ёлаг, карэктар, афіцэр, лейтэнант, капітан, генерал, тэрапеўт, слесар,

будаўнік, інжынер і г. д. Назоўнікі, якія ўзнікаюць у мове для абазначэн-ня новых прафесій і пасад, найчасцей традыцыйна таксама маюць форму

толькі мужчынскага роду: касманаўт, кардыёлаг, дызайнер, авіяка-

нструктар, механік, бортінжынер, вірусолаг, эпідэміёлаг, дыялектолаг,

каардынатар. Дзеясловы-выказнікі пры назоўніках мужчынскага роду,

якія абазначаюць жанчын па прафесіі, ужываюцца ў прошлым часе ў

форме жаночага роду, а азначэнні захоўваюць форму мужчынскага роду:

на сходзе выступіла ганаровы акадэмік Папова; малады лейтэнант

Патапава справілася з заданнем; вопытны кардыёлаг Яна Іванаўна

распазнала хваробу.

Назоўнікі толькі жаночага роду, што абазначаюць назвы асоб паво-

дле іх прафесійных заняткаў, пасад, у беларускай мове сустракаюцца рэ-

дка: няня, прачка, машыністка, пакаёўка, павітуха, кастэлянка, мані-

кюрша, педыкюрша, балерына.

У беларускай мове назіраецца актыўны працэс утварэння адпаве-

дных назоўнікаў жаночага роду ад назоўнікаў мужчынскага роду, якія

абазначаюць назвы асоб паводле прафесій і пасад. Вялікай

прадуктыўнасцю пры гэтым вызначаецца суфікс -к-: біблілтэкар – біблі-

ятэкарка, практыкант – практыкантка, аспірант – аспірантка, дыпла-

мант – дыпламантка, кіяскёр – кіяскёрка, лабарант – лабарантка, са-

кратар – сакратарка, фельчар – фельчарка, бухгалтар – бухгалтарка,

дыктар – дыктарка, дысертант – дысертантка, дыспетчар – дыспе-

тчарка, дэлегат – дэлегатка, дэпутат – дэпутатка. Пакуль што многія

назоўнікі жаночага роду з суфіксам -к- маюць у «Тлумачальным слоўніку

беларускай мовы» памету разм. (размоўнае). Аднак гэта не перашкаджае

такім назоўнікам актыўна ўжывацца ў мове мастацкай літаратуры.

Назоўнікі жаночага роду з суфіксам -іх-(-ых-) тыпу старшыніха,

старасціха, каваліха, дырэктарыха (як і Васіліха, Іваніха, Камарыха)

паказваюць не на прафесію, пасаду; яны маюць значэнне 'жонка старшы-

ні', 'жонка старасты', 'жонка дырэктара'. Гэтым назоўнікам уласціва

адценне размоўнасці.

Назвы некаторых жывёл і птушак у залежнасці ад полу носьбіта

маюць формы назоўнікаў мужчынскага і жаночага роду: воўк – ваўчыца,

слон – сланіха, заяц – зайчыха, казёл – каза, бык – карова, гусь – гусак.

Аднак не ва ўсіх назоўнікаў, якія абазначаюць назвы жывых істот (апра-

ча чалавека), граматычны род і біялагічны пол супадаюць. Многія назвы

жывёл, птушак, рыб, паўзуноў ужываюцца толькі ў форме мужчынскага

або толькі ў форме жаночага роду: вожык, крот, верабей, шчупак, жук,

камар; сарока, сініца, ластаўка, чапля, вавёрка, аса, муха, яшчарка. Фо-

рму ніякага роду (безадносна да полу носьбіта) маюць назоўнікі, што

абазначаюць назвы маладых істот: кацяня, парася, птушаня, зайчаня,

дзіця.

Некаторыя суадносныя пары назоўнікаў мужчынскага і жаночага

роду, якія абазначаюць сваяцкія адносіны або называюць жывёл у адпа-

веднасці з прыналежнасцю да полу, маюць суплетыўныя асновы: дзед –

баба, бацька – маці, сын – дачка, баран – авечка, певень – курыца.

Большасць родавых пар назоўнікаў утвараюцца пры дапамозе суфіксаў

-к-, -ых-, -эс-, -ыс-: беларус – беларуска, артыст – артыстка, унук –

унучка, ткач – ткачыха, паэт – паэтэса, акцёр – актрыса або без суфі-

ксаў: Алесь – Алеся, Аляксандр – Аляксандра, Валянцін – Валянціна (ка-

нчатак -а (-я) у гэтых словах мае словаформаўтваральнае значэнне).

У сучаснай беларускай мове ёсць група назоўнікаў, род якіх канча-

ткова не вызначыўся: зал і зала, замш і замша, бярлог і бярлога, клавіш і

клавіша, перыфраз і перыфраза, аблога і аблог, салата і салат, рэпрыза

і рэпрыз, пачак і пачка, кішэнь і кішэня, шаша і шасэ. У мове XIX –

пачатку XX ст. такіх назоўнікаў было значна больш: цуд і цуда, жавара-

нак і жаваранка, воблака і воблак, табака і табак і інш.

Каб вызначыць род нескланяльных назоўнікаў іншамоўнага пахо-

джання, пад увагу бярэцца значэнне слова. Да назоўнікаў мужчынскага

роду адносяцца назоўнікі – назвы асоб мужчынскага полу і назвы жывых

істот: спецыяльны аташэ, японскі мікада, маленькі калібры, ружовы

фламінга, аўстралійскі кенгуру (назоўнікі івасі і цэцэ належаць да жано-

чага роду); да назоўнікаў жаночага роду – назвы асоб жаночага полу:

пажылая ледзі, эфектная пані, прыгожая фрау; да назоўнікаў ніякага

роду – назвы неадушаўлёных прадметаў: бясспрэчнае алібі, вішнёвае

жэле, разнастайнае меню, светлае фае, кваліфікаванае журы, глыбокае

дэкальтэ, цікавае інтэрв'ю. Род нескланяльных назоўнікаў – геаграфі-

чных назваў вызначаецца па родзе агульнага назоўніка, якім можна за-

мяніць уласнае імя: Токіо, Баку, Батумі (горад), Хакайда, Ханею (во-

страў) – мужчынскі род; Чылі, Перу (дзяржава), Місісіпі (рака), Кіліма-

нджара (гара) – жаночы род; Антарыо (возера) – ніякі род.

Род нескланяльных складанаскарочаных назоўнікаў, як правіла,

вызначаецца па апорным слове словазлучэння, з якога ўтварылася абрэ-

віятура: БелТА (Беларускае тэлеграфнае агенцтва), СП (сумеснае

прадпрыемства) – ніякі род; ЭВМ (электронная вылічальная машына),

ААН (Арганізацыя Аб'яднаных Нацый), ДАІ (Дзяржаўная аўтаінспекцыя)

– жаночы род; СП (Саюз пісьменнікаў), РАНА (раённы аддзел народнай

асветы) – мужчынскі род. Род скланяльных абрэвіятур, што заканчваюц-

ца на зычны, вызначаецца не па сэнсе, а па структуры (нагадвае назоўні-

кі мужчынскага роду): ЛіМ («Літаратура і мастацтва»), БАМ (Байкала-

Амурская магістраль) – мужчынскі род: у апошнім ЛіМе, на далёкім

БАМе.

У сучаснай беларускай мове ёсць група назоўнікаў на -а(-я), якія ў

залежнасці ад ужывання могуць абазначаць асоб мужчынскага і жаноча -га полу. Гэта так званыя назоўнікі агульнага роду: калега, сведка, гарэ-

за, ціхоня, непаседа, малайчына, назола, плакса, соня, туляга, бела ручка,

задзіра і інш.: няўрымслівы гарэза – няўрымслівая гарэза, такі

малайчына – такая малайчына, вясёлы непаседа – вясёлая непаседа. Та-

кіх назоўнікаў у беларускай мове каля сотні. Ім уласцівыя спецыфічныя

суфіксы -с-, -он-, -іц-, -к-: плакса, ціхоня, п'яніца, няўдаліца, выскачка, за -

давака, калека, хвалько. У большасці выпадкаў назоўнікі агульнага роду

маюць стылістычна зніжаную экспрэсіўную афарбоўку, ужываюцца для

адмоўнай характарыстыкі асобы ў гутарковай мове і ў мове мастацкай лі -

таратуры.

2.3. Лік назоўнікаў

Лік назоўнікаў – гэта граматычная катэгорыя, якая выражае коль-

касць прадметаў, паказваючы на адзін або некалькі прадметаў. Формы

ліку ўласцівыя не толькі канкрэтным, але і некаторым абстрактным

назоўнікам: перспектыва – перспектывы, ідэя – ідэі, мара – мары,

наступленне – наступленні, подых – подыхі, абавязак – абавязкі.

У сучаснай беларускай мове два лікі: адзіночны і множны. Назоў-

нікі адзіночнага ліку абазначаюць адзін прадмет, множнага – два і больш

аднародных прадметаў. Катэгорыя ліку вызначаецца марфалагічна і сі-

нтаксічна. Марфалагічнымі паказчыкамі катэгорыі ліку з'яўляюцца ка-

нчаткі: для адзіночнага ліку – канчаткі -а(-я), -о, -е, нулявы канчатак;

для множнага – канчатак -ы(-і), канчатак -е для невялікай групы назоўні-

каў: палачанін – палачане, гараджанін – гараджане, селянін – сяляне,

мінчанін – мінчане, але: два гараджаніны, тры селяніны. Некаторыя

назоўнікі пры ўтварэнні формаў множнага ліку змяняюць аснову: ягнё –

ягняты, кацянё – кацяняты, неба – нябёсы. Пры ўтварэнні формы мно-

жнага ліку могуць узнікаць суплетыўныя асновы: чалавек – людзі.

Сінтаксічна катэгорыя ліку назоўнікаў вызначаецца па форме дапа-

саванага азначэння (прыметніка, парадкавага лічэбніка, займенніка, дзее-

прыметніка) або выказніка, выражанага дзеясловам: бурная рака – бу-

рныя рэкі, першая сустрэча – першыя сустрэчы, твой абавязак – твае

абавязкі, прачытаная кніга – прачытаныя кнігі, ідзе дождж – ідуць да-жджы, зацвіла кветка – зацвілі кветкі, зайшоў сябар – зайшлі сябры.

Сінтаксічны сродак (дапасаванае азначэнне і выказнік) з'яўляецца адзі-

ным паказчыкам ліку для нескланяльных назоўнікаў: прыгожы кенгуру –

прыгожыя кенгуру, цёплае паліто – цёплыя паліто, адчынілася кафэ –

адчыніліся кафэ, праляцеў фламінга – праляцелі фламінга.

Большасць назоўнікаў беларускай мовы маюць дзве формы ліку –

адзіночнага і множнага: бераг – берагі, рака – рэкі, чыгунка – чыгункі.

Аднак некаторыя назоўнікі маюць або толькі адзіночны, або толькі мно-

жны лік. Назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў форме адзіночнага ліку, называюцца адзіночналікавымі. Назоўнікі, што ўжываюцца толькі ў фо-

рме множнага ліку, называюцца множналікавымі.

Да адзіночналікавых належаць назоўнікі:

рэчыўныя: малако, мяса, кісель, капуста, золата, чарніла;

зборныя: насенне, калоссе, птаства, бярэзнік, моладзь, студэ-

нцтва;

абстрактныя: мараль, радасць, сумленне, годнасць, прынцыпо-

васць, адказнасць, бесклапотнасць;

назвы формаў дзяржаўнага і грамадскага ладу, плыняў мастацтва:

капіталізм, сацыялізм, класіцызм, сентыменталізм, рэалізм;

назвы напрамкаў свету: поўнач, поўдзень, усход, захад;

назвы месяцаў: студзень, люты, сакавік, красавік, май, чэрвень;

уласныя імёны: Якуб Колас, Уладзімір Караткевіч, горад Мазыр,

рака Іслач, возера Свіцязь, пасёлак Мір.

У мове мастацкай літаратуры з пэўнай стылістычнай мэтай некато-

рыя адзіночналікавыя назоўнікі могуць ужывацца ў форме множнага

ліку: Якія толькі стагоддзі цябе ні хрысцілі ў сваіх Дняпрах, а ты язы-

чнікам так і застаўся, човен (Барад.). Вучыў у геаграфіях пра

тайфуны... (Каратк.).

Да множналікавых належаць назоўнікі, якія абазначаюць:

канкрэтныя прадметы, што складаюцца з дзвюх або некалькіх ад-

нолькавых частак: нажніцы, абцугі, акуляры, сані, плаўкі, джынсы, ка-лготы;

рэчывы, прадукты, адыходы вытворчасці: духі, кансервы, дро-

жджы, абдзіркі;

народныя звычаі: заручыны, радзіны, імяніны, дажынкі, адведкі,

вячоркі;

гульні: кеглі, хованкі, жмуркі, фанты, шахматы;

грамадскія працэсы, дзеянні: зносіны, выбары, перагаворы, дэба-

ты, манеўры;

прыродныя з'явы, адрэзкі часу: замаразкі, прыцемкі, суткі;

геаграфічныя назвы: Радашковічы, Смілавічы, Рэдкавічы, Жырові-

чы.