§23. Царква і рэлігія

Палітыка дзяржавы ў адносінах да цэркваў. Пасля заключэння Крэўскай уніі рэлігійная палітыка кіраўніцтва Вялікага княства Літоўскага памянялася. Раней тут існавала толькі адна хрысціянская канфесія – праваслаўе, якой прытрымлівалася насельніцтва беларускіх, украінскіх і рускіх зямель дзяржавы. Да канца XIV ст. вялікія князі літоўскія пераважна былі язычнікамі, аднак яны не парушалі рэлігійных правоў праваслаўнага люду, бо гэта магло перашкодзіць ім у так званым “збіранні рускіх зямель”. Больш таго, яны рабілі актыўныя крокі ў стварэнні ўласнай праваслаўнай мітраполіі з цэнтрам у Навагрудку.

Аднак паводле ўмоў Крэўскай уніі язычніцкае насельніцтва павінна было быць ахрышчана па каталіцкім абрадзе. Зрабіць гэта толькі прымусовымі сродкамі было складана і магло прывесці да ўнутранага канфлікту. У жыхароў ВКЛ, асабліва язычнікаў-літоўцаў каталіцкая вера стагоддзямі звязвалася з галоўнымі ворагамі – крыжакамі. Таму былі неабходны такія меры, якія зрабілі б новую веру прывабнай, прыцягальнай для шырокіх слаëў насельніцтва.

Ужо ў 1387 г. феадалы, якія б прынялі каталіцтва, атрымоўвалі новыя прывілеі, якіх не мелі язычнікі і праваслаўныя. Шлюбы паміж католікамі і праваслаўнымі забараняліся; для таго, каб ажаніцца з католікам, маладая павінна была спачатку перайсці ў каталіцтва. Яшчэ большыя правы атрымалі католікі паводле Гарадзельскага прывілея 1413 г. З гэтага часу толькі яны маглі займаць вышэйшыя пасады ў дзяржаве.

У выніку праваслаўнае насельніцтва апынулася ў нераўнапраўным становішчы. Незадаволенасць рэлігійнай палітыкай кіраўніцтва ВКЛ абвастрала напружанасць у дзяржаве, надавала ўнутраным канфліктам рэлігійную афарбоўку. У 1432 і 1434 гг. улады былі вымушаны ўраўнаць праваслаўных і католікаў у большасці правоў, аднак палажэнне аб заняцці вышэйшых дзяржаўных пасад толькі католікамі фармальна дзейнічала да 1563 г.

У ХV ст. у Еўропе сталі распрацоўвацца планы ўз’яднання хрысціянскай царквы, расколатай з ХІ ст. на дзве часткі – каталіцтва і праваслаўе. Планы царкоўнай уніі, альбо саюзу сустрэлі падтрымку ў вялікага князя літоўскага Вітаўта. Гэтаму спрыяў шматканфесійны характар ВКЛ і жаданне Вітаўта, не губляючы сувязі з каталіцкай Еўропай, пашырыць свой уплыў на праваслаўную Русь. Поспех царкоўнай уніі дазволіў бы згладзіць супярэчнасці паміж праваслаўным і каталіцкім насельніцтвам ВКЛ і ператварыў бы гэтую дзяржаву ў мацнейшы хрысціянскі фарпост на усходзе Еўропы. Пазней ідэю царкоўнай уніі падтрымаў Свідрыгайла.

У 1439 г. унія паміж каталіцкай і праваслаўнай цэрквамі была заключана на саборы ў Фларэцыі. Аднак у ВКЛ яго рашэнні не атрымалі шырокай падтрымкі. Кіраўнікі каталіцкага касцëла не жадалі дзяліцца з праваслаўнай царквой правамі і прывілеямі, а праваслаўнае насельніцтва цвëрда прытрымлівалася векавых традыцый. Не падтрымаў унію і новы вялікі князь Казімір Ягелон. Заваяванне Канстанцінопаля туркамі у 1453 г. зрабіла пытанне уніі яшчэ менш актуальным. Але спробы аднавіць Фларэнтыйскую унію рабіліся і пазней, напрыклад на мяжы ХV і ХVІ стст. вялікім князем Аляксандрам.

Становішча праваслаўнай царквы. У канцы ХІV – ХVІ ст. на беларускіх землях самай шматлікай канфесіяй заставалася праваслаўе. Крэўская унія мела негатыўныя вынікі для праваслаўнай царквы, аднак яе прыхільнікі не прымушаліся да пераходу ў іншую веру. Таму пазіцыі праваслаўя заставаліся вельмі моцнымі нават у асароддзі феадальнай знаці. Напрыклад, з дванаццаці сыноў Альгерда католікамі было толькі двое – Ягайла (Уладзіслаў) і Свідрыгайла (Баляслаў). Вярхоўная ўлада абмяжоўвала будаўніцтва праваслаўных цэркваў у Літве, але нават на пачатку ХVІ ст. у сталіцы дзяржавы Вільні праваслаўных храмаў было больш чым каталіцкіх.

Беларускія землі ўваходзілі ў склад Навагрудскай, Полацкай, Тураўскай, Уладзімірскай, Смаленскай і Чарнігаўскай епархій. Тут дзейнічала некалькі дзесяткаў манастыроў, большасць якіх былі невякікімі і налічвалі да 15—20 манахаў.

З канца ХІV ст. праваслаўная царква не карысталася такой апекай кіраўніства ВКЛ, як каталіцкі касцëл. Царква не атрымоўвала ад дзяржавы шчодрых зямельных падараванняў, праваслаўныя іерархі не засядалі ў Радзе. Таму надзвычай важнае значэнне атрымала падтрымка праваслаўнай царквы з боку свецкіх асоб – магнатаў, шляхты і мяшчан. Некаторыя заможныя апекуны царквы карысталіся аўтарытэтам, не меншым за аўтарытэт вышэйшых духоўных асоб. Разам з тым, гэта прыводзіла да залежнасці духавенства ад свецкіх апекуноў і да іх умяшальніцтва ў царкоўныя справы.

Умацаванне пазіцый каталіцтва. Стварэнне арганізацыйнай структуры каталіцкага касцëла ВКЛ пачалося неўзабаве пасля заключэння Крэўскай уніі. У 1387 г. было створана Віленскае біскупства, а касцëлу вызначалася забеспячэнне ў выглядзе зямель, даходаў і павіннасцяў з падданага насельніцтва. Спачатку Віленскае біскупства падпарадкоўвалася непасрэдна Рыму, але затым стала намесніцтвам Гнезенскага арцыбіскупства ў Польшчы. Дзякуючы гэтаму касцëл быў важным фактарам, які трывала звязваў ВКЛ з Каронай Польскай. У першай палове ХV ст. дзейнічалі таксама Жамойцкае і Луцкае біскупствы.

Ужо ў часы Вітаўта актыўна засноўваліся каталіцкія храмы, каля трэці якіх было закладзена на беларускіх землях. Пераважна касцëлы канцэнтравалася на заходніх і паўночна-заходніх ускрайках Беларусі, дзе прысутнасць літоўскага насельніцтва была большай. У далейшым пашырэнне ўладанняў каталіцкага касцëла на тэрыторыі Беларусі ішло больш хуткімі тэмпамі. З 33 багацейшых парафій (прыходаў), заснаваных у ВКЛ да сярэдзіны ХVІ ст., 22 былі закладзены ў Беларусі. Тут знаходзілася каля дзвух трэцяў усіх уладанняў Віленскага біскупства.

Яшчэ ў папярэднія часы на землях Беларусі дзейнічалі каталіцкія манахі. У ХV ст. актыўную дзейнасць разгарнулі тут прадстаўнікі ордэнаў Францысканцаў, Дамініканцаў, Бернардынцаў, Аўгусцінцаў. Усяго да сярэдзіны ХVІ ст. у ВКЛ дзейнічала 8 каталіцкіх ордэнаў.

Рэлігійная талерантнасць у ВКЛ. У першай палове ХVІ ст. рэлігійнае становішча ў ВКЛ стала мяняцца. Прадстаўнікі праваслаўнай знаці ўсë часцей дапускаліся да вышэйшых дзяржаўных пасад, што парушала нормы Гарадзельскага прывілея 1413 г. Далейшае аслабленне пазіцый каталіцкага касцëла было звязана з пранікненнем у ВКЛ пратэстанцкіх ідэй. Цэнтрам распаўсюджання рэфармацыйных ідэй стаў універсітэт у Караляўцы (Кëнігсберг, сучасны Калінінград), дзе навучаліся выхадцы з Польшчы і ВКЛ. Жыгімонт Стары прымаў суровыя меры супраць паслядоўнікаў пратэстанцкіх ідэй, аднак ягоны сын Жыгімонт Аўгуст быў прыхільнікам верацярпімасці. Ён нават падтрымліваў ідэю стварэння Народнага сабора, дзе аб’ядналіся б прадстаўнікі ўсіх напрамкаў хрысціянства.

Найбольшае распаўсюджанне пратэстантызм атрымаў у асяроддзі магнатаў, часткова сярэдняй і дробнай шляхты. Прымалі новую веру выхадцы не толькі з каталіцкіх, але і праваслаўных родаў. Распаўсюджанню Рэфармацыі паспрыяла прыняцце яе найбольш уплывовымі магнатамі, у тым ліку віленскім ваяводам, канцлерам Мікалаем Радзівілам Чорным. Прынялі пратэстантызм Сапегі, Валовічы, Хадкевічы, Пацы, Глябовічы і інш. У 1569 г. у склад Рады ВКЛ уваходзіла 9 праваслаўных, усяго 2 католікі і ажно 17 пратэстантаў. Па прыкладу магнатэрыі да Рэфармацыі стала далучацца і частка мяшчан. Аднак большасць мяшчанства беларускіх зямель, таксама як і сялянства, заставалася вернай веры бацькоў. Толькі пад прымусам сваіх уладальнікаў нязначная частка сялян далучалася да Рэфармацыі.

Першыя пратэстанцкія зборы (абшчыны) засноўваліся ў прыватных уладаннях. У Беларусі гэта была абшчына, заснаваная Радзівілам Чорным у 1553 г. у Брэсце. Большасць збораў канцэнтраваліся на захадзе і ў цэнтры Беларусі. Найбольшае распаўсюджанне ў ВКЛ атрымаў кальвінізм. Сярод простага люду пулярнасцю карыстаўся антытрынітарызм, ці арыянства. Антытрынітарызм адмаўляў троіцу, не прызнаваў боскай сутнасці Хрыста, прызнаючы боскую сутнасць толькт Бога-айца. Гэтае вучэнне прадугледжвала адмаўленне вярхоўнай улады, войнаў, феадальнай эксплуатацыі. Самым вядомым прыхільнікам арыянства быў Сымон Будны.

Распаўсюджанне Рэфармацыі моцна паўплывала на пашырэнне ў ВКЛ рэлігійнай цярпімасці – талерантнасці. Моцныя пазіцыі магнатаў-пратэстантаў шмат у чым абумовілі прыняцце ў 1563 г. прывілея, паводле якога феадалы ўсіх хрысціянскіх канфесій ураўноўваліся ў правах.

Гістарычная крыніца