KZ Патофизиология учебник

Қан ұюы мен

Фибрин

Қан

Хагеман

фибринолиз

ыдырау

жүйесі

өнімдері

плазмасы

факторы

әсерленуі

Калликреин-

брадикинин

кинин жүйесі

281

Комплемент

жүйесі

С3а, С5а

әсерленуі

		Лаброциттер,
						гистамин
		базофилдер
		түйіршіксізде
Жасуша-		нуі
лар
		Тромбоциттер				серотонин
					Лизосомалық ферменттер
		фагоциттер
					Катиондық нәруыздар

Қан тамырлары қабырғаларының өткізгіштігі Ісіну көтерілуі

бүлінген тін		Тромбоциттерді әсерлендіретін фактор,
жасушалары		простагландиндер, лейкотриендер

	Серотонин қабынудың келесі жасушалық медиаторы болып
	саналады. Ол адамда тромбоциттерде, ішектің шырышты
	қабығының қою боялатын жасушаларында, сонымен қатар мидың
	кейбір	құрылымдарында			болады.		Жасушалардың			бүлінуі
	кезінде серотонин сыртқы ортаға шығып, тамырлардың
	өткізгіштігін жоғарылатады.
	Мес жасушалары мен базофильдерден гепаринде									босайды.
	Ол қылтамырлардың			ішкі	қабатында		фибриннің құрылуына
	бөгет жасайды, қан ұюын тежеп, гистаминді байланыстырып,
282	қабынуға қарсы ықпал етеді.
	Фагоциттердің			катиондық			нәруыздары			тамыр
	қабырғаларының өткізгіштігін көтереді, зат алмасуды
	күшейтеді және бактерияларды жоятын әсер етеді.
	Цитокиндер макрофагтарда, лимфоциттерде өндірілетін
	пептидтер қабыну медиаторларына жатады. Қабыну кезінде
	макрофагтардың миграциясын тежейтін фактор, макрофагтарды
	әсерлендіретін			фактор,		хемотаксистік				фактор,
	интерлейкиндер мен интерферондар, әртүрлі өсу факторлары
	өте маңызды орын алады (пролиферацияны қараңыз).
	Көптеген организм жасушаларында қабыну дамуында үлкен
	маңызы бар зат — простагландиндер. Олар жасуша
	мембраналарының			фосфолипидтерінен				құрылады		(11-
	сызбанұсқа). Көрсетілген кестеде простагландиндер мен
	лейкотриендердің			түзілу		жолдары			келтірілген.
	Простагландиндердің			барлықтары			қабыну		медиаторлары
	болады,	қан	тамырларын			кенітеді,		жалқық		шығуына
	(экссудацияға), хемотаксиске әкеледі, қан ұю үрдістерін
	кёйде қарама-қарсы бағыттарда өзгертеді. Олардың әсерлері
	(12-сызбанұсқа) жиналу мөлшеріне, қабыну сатыларына,
	жағдайларына және өзге де басқа медиаторлардың қатысуына
	байланысты болады.
	11сызбанұсқа
	Простагландиндер (ПГ) мен лейкотриендердің									түзілу
	жолдары

		Фосфатидилхолин				Фосфатидилинозитол
								Инозитолфосфа
								таза
					Диацилглицерол
	Фосфолипаза А2
283							Диацилглицерол
							липаза

		Арахидон қышқылы
Циклоокси				Липоксигеназа
геназа

Простагландин		Лейкотриендер:
дер:		ЛТС4
ПГJ2		ЛТД4
ПГF2		ЛТВ4
ПГЕ2		ЛТД4
Тромбоксан А2
(Тх А2)

Арахидон қышқылы липооксигеназа ферментінің қатысуымен лейкотриендерге айналады. Бұлар негізінен гиперергиялық (аллергиялық) қабынудың қуатты дәнекерлері және жалқық шығуына, хемотаксиске, тамыр қабырғаларының кеңуіне әкеледі; майда кеңірдекшелердің тегіс еттерін жиырылтады.

Лейкотриендердің, тромбоксандардың және простагландиндердің құрылуы фагоциттерде эндогендік еркін радикалды тотығулардың нәтижесінде болады және жасушалар мен плазманың антиоксиданттық жүйелерімен шектеледі.

12-сызбанұсқа

Простагландиндердің биологиялық әсері

	Простагландиндер:		әсерлері:
	ПГЕ2, ПГД2, ПГJ2	қан тамырларын, кеңірдекшелерді
		кеңітеді,
		қабынуға	ұшыраған жасушалардың
		қызметін
		әлсіретеді.
	ПГF2	қан тамырларын кеңітіп,
		кеңірдекшелерді
284		жиырады.
	ТхА2	қан тамырлары мен кеңірдекшелерді
		жиырады,
		қабынуға	ұшыраған жасушалардың
		қызметін
		арттырады.
	Лейкотриендер:
	ЛТВ4	лейкоциттердің хемотаксисін
		туындатады,
		фагоцитозды күшейтеді, майда тамыр
		қабырғаларының өткізгіштігін көтереді.
	ЛТС4, ЛТД4, ЛТЕ4	тегіс ет	жасушаларын жиырады, тыныс
		алу
		жолдарын	тарылтады, майда тамырлардың
		өткізгіштігін көтереді.

Қабыну медиаторларының жасуша ішіндегі дәнекерлері болып Са2+ иондары және циклдік нуклеотидтер жүйесі саналады. цАМФ, цГМФ, кәлмодуллин және инозитфосфатидтер қабынудың жасуша ішіндегі дәнекерлері деп есептеледі.

цАМФ гистаминнің және лизосомалық ферменттердің босап шығуын тежейді, ал цГМФ оны, керісінше, күшейтеді.

Қабынудыд гуморалдық медиаторларының арасында ең үлкен маңыздысы калликреин-кинин жүйесі. Бүлінген қабатпен

жанасуынан немесе ішкі			ортаның өзгеруінен (температура,
рН)	Хагеман	факторы	әсерленеді	де,	плазмадағы

прекалликреинге әсер етіп, оны калликреинге ауыстырады. Калликреин өз алдына α-глобулинге әсер етеді де, одан 9 аминқышқылдары қалдықтарынан тұратын брадикининге немесе 10 аминқышқылдары қалдықтарынан тұратын каллидинге айналдырады. Плазмалық кининдер тамыр қабырғаларының өткізгіштігіне және межеқуатына тікелей әсер етіп, қылтамырлар алды артериолаларды кеңітеді және қылтамырлар қабырғаларының өткізгіштігін арттырады. Бұдан басқа олар қабынуға тән ауыру сезімін туындатады. Қабыну кезінде калликреин-кинин жүйесіне жататын медиаторлар қанның реологиялық қасиетіне әсер етеді, былайша айтқанда оның

сұйықтық жағдайда болуына мүмкіншілік тудырады. Белсенді Хагеман факторы, калликреин-кинин жүйесін әсерлеуден басқа, қан ұю және фибринолиз үрдістерін дамытады (13сызбанұсқа). Қабыну ошағында фибрин жіптері пайда болуы және тромб құрылуы белгілі мөлшерде қабыну дамуына қатысады.

13-сызбанұсқа

Қабыну дамуындағы Хагеман факторының маңызы

285Әлтерация туындататын әсерлер:

●бактериялардың липополиканттары,

●зәр қышқылы тұздарынын ұнтақтары,

●ферменттер (трипсин, плазмин),

●бүлінген қабат (тіректік мембрана, коллаген, эластин, гликозамингликандар)

Хагеман факторының әсерленуі

Плазминоген		Калликреин		Қан ұюы
		әсерленуі		әсерленуі

Плазмин

		Комплемент
фибринолиз
		әсерленуі		Брадикинин		Қан
				өндірілуі		ұйындысы
						құрылуы

Фибриннің Анафилатоксин

ыдырау (С4а, С3а, С5а) өнімдері

Қабынудың үшінші гуморалдық медиаторы болып комплемент саналады. Комплемент организмнің маңызды қорғаныстық факторы болып есептеледі, сонымен қатар оның организмнің өз тінін бүлдіру қабілеті, әсіресе иммундық қабыну кезінде, болатыны белгілі (14-сызбанұсқа). Келтірілген 14-сызбанұсқада комплементтің әсерлену жолдарымен, жасушаларды бүліндіру жолдары көрсетілген. Оның Сза және С5а құрамбөлшектері лейкоциттердің хемотаксисін шақырады,

С2в	құрамбөлшегі		тамыр	қабырғасының		өткізгіштігін
көтереді,		С3в	құрамбөлшегі		фагоциттелінетін		затты
фагоцитке		жабыстырады.

14сызбанұсқа

Қабыну дамуындағы комплемент жүйесінің маңызы

286	Анафилотоксин
	(С4а, С3а, С5а)

Лейкоциттердің

Тіндердің

Лаброциттердің

Иммундық

хемотаксисі

әсерленуі

әсерленуі

жауаптың

тежелуі

Гистамин босап

шығуы

Простагландиндер,

лейкотриендер

түзілуі

Тегіс

Тамыр

еттердің

қабырғаларының

жиырылуы

өткізгіштігі

көтерілуі

бронхоспазм Ісіну

Микроциркуляцияның бұзылыстары, эксудация мен лейкоциттердің эмиграциясы

Қан тамырларының серпілістері. Қабыну жергілікті қан және лимфа айналымдарының, әсіресе майда қанайналымның бұзылыстарымен сипатталады. Оларды 1887 жылы Конгейм ажыратып жазды.

Микроциркуляция деп қанның майда (артериолалар, метаартериолалар, қылтамырлар және венулалар) тамырлар

арқылы қозғалуын, сонымен қатар осы тамырлар мен тіндер арасында әртүрлі заттармен (О2, СО2, қоректік зат алмасу өнімдерімен) алмасуды айтады. Қабыну дамуы кезінде микроциркуляцияның өзгерістері төрт сатыда өтеді:

●қысқа мерзімді қан тамырларының жиырылуы;

●артериялық гиперемия;

●веналық гиперемия;

●стаз алды жағдай және стаз.

Микроциркуляцияның өзгерістерін Конгейм тәжірибесі

287көмегімен зерттеу ыңғайлы. Бұл кезде бақаның ішектерін сыртқа шығарып, тақтайдың тесігінің үстіне кереді де, шажырқайды микроскоппен қарайды. Сол кезде бірінші сатысында қоздырғыштың әсерінен (ішектерін шығарғандағы зақымдану) бірден пайда болатын өте қысқа мерзімде артериолалардың тарылуын (спазмын) микроскоппен көруге болады. Ол рефлекстік түрде (аксон рефлексі бойынша тамыр жиырылтқыш жүйкенің межеқуаты артуынан) болады және тез арада, бірнеше секундтар ішінде, өтіп кетеді. Бұның артынан артериялық гиперемия пайда болады. Ол қабыну

ошағында көп мөлшердегі қабыну дәнекерлері (гистамин, серотонин, брадикинин т.б.) пайда болып, олар тамыр қабырғаларындағы эндотелий жасушаларының рецепторларына әсер етуден азоттың сыңар тотығы (NO) және басқа тамыр кеңітетін заттар өндіріледі. Сонымен бірге аксон-

рефлекстік жүйкелік			серпіндерден		қан	тамырларын
кеңітетін пептидтер		(Р-заты, нейропептид V т.б.) босап
шығады.	Сонымен қатар, артериялық тамырлардың кеңеюіне
қабыну	ошағында ацидоз дамуы, К+- иондарының жиналуы
т.с.с.	құбылыстар		әкеледі	Осылардың		әсерлерінен

артериолалардың қабырғаларының тегіс еттерінің босаңсып, кеңіп кетуі болады. Артериялық гиперемияның нәтижесінде қанның қабынған тінге ағып келуі ұлғаяды; бұрын қызмет атқармай бос тұрған қылтамырлар ашылып, оларда қан қысымы көтеріледі. Осыдан қабыну ошағында қызару болады және зат алмасу үрдістері көтерілуіне байланысты оның температурасы жоғарылауы байқалады.

Тәжірибе басталғаннан кейін 30-60 минөт өткен соң қабынудың барысы ақырындап өзгереді: артериялық гиперемия веналық гиперемиямен ауысады. Бұл кезде қан ағу жылдамдығы баяулайды, қан ағу түрі өзгереді. Мәселен, егер артериялық гиперемия кезінде қан жасушалары негізінен тамыр орталығында (орталық ағым), ал тамыр қабырғаларына жақын плазма мен аз мөлшерде лейкоциттер орналасқан (плазмалық ағым) болса, онда енді бүл бөліну бұзылады. Қанның реологиялық (гр. rhеоs — ағым) қасиеті өзгереді. Қан қоюланып, тұтқырланады, эритроциттер

ісініп,	өзара ретсіз	шоғырланып қалады.	Олар тамыр
ішінде баяу жылжиды немесе ұсақ тамырларда			топталып
тұрып қалады.
Веналық	гиперемия көптеген ықпалдардың		әсерлерінен

дамиды. Солардың ішінде қан қоюлануы, зритроциттердің

өзара	жабысуы,	көктамырларда	қан қатпалары пайда	болуы
т.б. ықпалдар маңызды орын алады.
Ары	қарай	стаз алды жағдай және стаз дамиды.		Стаз
алды	жағдай	дамуымен қан	қозғалысы тербелмелі	түр

288қабылдайды. Жүрек систоласы кезінде ол артериялардан венаға қарай қозғалса, диастоласы кезінде — кері бағытта қозғалады. Соңында қан қозғалысы толық тоқтайды, стаз дамиды (Шеткері қанайналым бұзылыстарын қараңыз).

Веналық гиперемия мен стаз қабыну дәнекерлерін, микробтар мен олардың уыттарын қабыну ошағында жинап,

жалпы қан айналымға түсірмейді. Егер олар жүйелік қан айналымға тарап кетсе, онда организмде көптеген дерттік өзгерістерге әкелетіні сөзсіз. Бұл кездерде қан сұйығының және лейкоциттердің тамыр сыртына шығуына қолайлы жағдай пайда болады.

Экссудация (лат. ехsudаге - терлеу) - деп қанның

сұйық бөлшектерінің, онда еріген электролиттердің, қан нәруыздары мен жасушаларының тамыр сыртындағы тінге шығуын айтады. Оның дамуында мына факторлардың:

●қылтамырлар мен венулалардың қабырғаларының өткізгіштігі артуының;

●қылтамырлар мен майда көктамырларда қан қысымы

көтерілуінің; ● қабынған тінде осмостық және онкотикалық қысым

жоғарлауының – маңызы бар.

Қылтамырлар мен майда көктамырлар қабырғаларының өткізгіштігі көтерілуі мына себептерден болуы ықтимал:

♣бастапқы және салдарлық әлтерациялардың нәтижесінде қан тамырлары қабырғаларының құрылымы бүлінуінен,

♣эндотелий жасушаларының аралықтарына жабысқан

лейкоциттер өздерінің протеолиздік ферменттерін, катиондық нәруыздарын шығарып, тамыр қабырғаларының құрамын ыдыратудан;

♣қабыну дәнекерлерінің (серотонин, гистамин, кинин жүйесі, ПГЕ, F, лейкотриендер т. б.) әсерлерінен эндотелий жасушаларының жиырылып дөңгеленуі жасуша аралық саңылауларды кеңітуінен;

♣интерлейкин-1, өспелерді жоятын фактор эндотелий аралық байланыстарды ыдыратуынан;

♣жасуша сезімімен (рецепторлармен) байланысты

эндотелий жасушаларының белсенді микровезикуляциялық қызметінің көтерілуінен. Эндотелий жасушалары сұйықтың өте ұсақ тамшыларын жұтып (оны микропиноцитоз дейді), оларды жасушаның екінші жағына тасымалдап шығарады. Мұны микровезикуляция (грек. mikros - ұсақ, vesicula - көпіршік) - нәзік көпіршіктену дейді.

Қылтамырлар мен майда көктамырларда қан қысымы көтерілуі оларда қан іркілуінен болады.

Қабыну ошағында осмостық және онкотикалық қысымның

289жоғарылауы ондағы физикалық-химиялық өзгерістерден дамиды (жоғарыда келтірілді).

Экссудациямен лейкоциттердің тамыр сыртына шығуы (эмиграциясы, лат. emigгаге — орын ауысгыру) тығыз байланысты және ол үш сатыдан тұрады:

●лейкоциттердің тамыр жиектеріне кемерленіп тұруы (маргинациясы);

●лейкоциттердің тамыр қабырғалары арқылы оның сыртына шығуы (5-сурет);

●лейкоциттердің қабыну ошағында қозғалуы.

Лейкоциттердің тамыр жиектеріне кемерленіп тұруы.

Қабыну медиаторлары венулалардың эндотелий жасушаларына әсер етіп, олардың қабықтарында жабыстырғыш молекулалардың түзілуін арттырады. Осыдан эндотелий жасушалары мен қандағы лейкоциттердің өзара әрекеттесулері басталады да, артынан лейкоциттер жасуша аралық заттармен әрекеттеседі.

Лейкоциттер ұсақ тамырлардың ішкі қабаты бойында тізбектеліп орналасады, эндотелий жасушаларына жабысады. Эндотелий жасушалары өздеріне лейкоциттерді жабыстыратын молекулалар бөліп шығарады. Оларға Е – және Р- селектиндер мен иммуноглобулиндерге ұқсас адгезиялық молекулалар жатады (5-сурет).

5-сурет. Селектиндердің әсерленуі.

Бұл жабыстырғыш (адгезиялық) молекулаларға жасуша ішілік жабыстырғыш молекула – ICAM-1, ICAM-2 (intercell adgesion molecule – 1, 2), қан тамырлары жасушаларының жабыстырғыш молекуласы – VCAM-1 (vascular cell adgesion molecule – 1) жатады. Е-селектин тіндердің бүліністерінен пайда болатын цитокиндердің әсерлерінен бірнеше сағаттан соң эндотелий жасушаларының қабықтарында өндіріледі. Р-

290селектин эндотелий жасушаларында ұдайы өндіріледі де, олардың іштерінде жинақталады. Қабыну дәнекері гистаминнің әсерінен бірнеше минөттің ішінде ол эндотелий жасушаларының сыртқы беттеріне шығарылады.

6-сурет. Лейкоциттердің сыртқы беттеріндегі L- селектин мен интегриндер.

Сонымен бірге лейкоциттердің сыртқы беттерінде L –

селектиндер	және	интегриндер	болады	(6-сурет).
Лейкоциттер	L-селектинімен эндотелий жасушаларының Е-

және Р-селектиндерімен байланысудан олар тамырлардың ішкі қабығының беттерінде домаланып, тербеліп тұрады. Осындай құбылысты ағылшынша «роллинг» деп атайды (7-сурет).