2. Халықаралық сауданың стандартты моделі

Халықаралық сауданың стандартты моделі ерекше көңілді қоғамдағы жиынтық сұранымға топтастырған неокалассиктер мен көптеген экономистердің күштерінің қосылуының нәтижесі болды. Стандартты модельде қолданылатын базалық түсініктің негізін салған әртүрлі жылдардағы Ирландия экономисі Фрэнсис Эджуорт және австриялық американ экономисі Готтфрид Хэберлер.

Классикалық модель нақты тауарлардың шектелген шеңберіндегі сұраныс пен ұсынысқа сүйеніп жүргізілді. Стандартты модель жиынтық сұраным мен ұсынымға дейін кенейтілді. Мысалы, 2 ел (I.II) және 2 тауар (1,2) салыстырмалы артықшылықтар моделі тұрақты шығындар орнын басу жағдайын қарастырса, яғни қосымша бірліктер өндірісі үшін (тауар№2) тұрақты тауарлар (тауар№1) санын қию, өндірістік мүмкіндіктерді пайдалану. Бұл дегеніміз елдің өзінің салыстырмалы артықшылығы бар тауарларға толық мамандануын және басқа елдің салыстырмалы артықшылығы бар сол тауардың өндірісін тоқтатуды білдірді. Бұл жағдай стандартты модель үшін жеке жағдай болып табылады. Стандартты модель бар экономикалық нақтылыққа сәйкес және жалпы экономикалық теорияға танымал зандылықтарының өспелі шығындар орнын басу туралы алғышарттардан шығады.

3. Сауда шарттары

Салыстырмалы бағалардың өзгерісіне негізделген өзара тәуелділік сауда шарттары арқылы көрінеді. Сауда шарттары дегеніміз – бір елдің немесе елдер тобының белгілі бір тауарларының экспорттық және импорттық бағаларының арақатынасы. Экономикалық көрсеткіш ретінде сауда шарттары келесі формада қолданылады:

• таза бартерлі сауда шарттары;

• сауданың табысты шарттары;

• сауданың факторлы шарттары.

Халықаралық сауданың экономикалық өсіммен байланысы (әсері) 3 түрлі болуы мүмкін:

• экспортқа бағытталған өсім – елдің экспорттайтын тауарларының өндірісін кеңейту;

• импорталмастырушы өсім – ел импорттан сатып алатын тауарларды өзінде шығаруды кеңейту;

• бейтарап өсім – елдер арасында сауда шарттары өзгерместен, халықаралық сауда көлемінің артуы.

Лекция 5.Халықаралық сауданың табыстарды бөлуге ықпал етуі

Лекция мақсаты: халықаралық сауда нәтижесінде табыстардың бөлінуін түсіндіруші теориялардың мазмұнын түсіндіру

1. Халықаралық сауданың табысқа әсері.

2.Сауда нәтижесінде табыстардың бөлінуін түсіндіруші теория

3. Рыбчинский теоремасы.

Тақырып бойынша негізгі түсініктер: Хекшер-Олин-Самуэльсоннің өндіріс факторларына бағаны теңестіру теоремасы, Столпер-Самуэльсон теоремасы, «голландиялық сырқат», Джонстың күшейту эффектісі

Лекция мәтіні

1. Халықаралық сауданың табысқа әсері

Классикалық абсолютті және салыстырмалы артықшылықтар теориялары «халықаралық экономика ел ішіндегі табысты бөлуге әсер етпейді» деген болатын. Халықаралық сауда нәтижесінде экспорттық сектор үшін ерекше факторлар дамиды, ал импортпен бәсекелес сектор үшін ерекше факторлар қысқарады. Осы салалар арасында еркін қозғалыстағы мобильді факторлар не дамиды не қысқарады. Халықаралық капитал қозғаласының ғайып болу жағдайында елдің импорт көлемі ағымдағы салыстырмалы бағада экспорттан түсетін табыспен шектеулі.

Дегенмен, Хекшер-Олин-Самуэльсоннің өндіріс факторларына бағаны теңестіру теоремасы сауда нәтижесінде тауарға салыстырмалы бағаны теңестіру өндіріс факторларына салыстырмалы бағаны теңестіруге әкеледі.

Столпер–Самуэльсоннің өндіріс факторларының бағасына тауар бағасының өзгеруінің әсері теориясы: халықаралық сауда бағасы өсіп бара жатқан тауар өндіріс үшін интенсивті қолданылатын факторлар иесінің табысының өсуіне және бағасы төмендеп бара жатқан тауар өндірісі үшін интенсивті қолданылатын факторлар иесінің табысының төмендеуіне әкеледі. Столпер – Самуэльсон теоремасы – халықаралық сауда бағасы жоғары тауар өндірісі үшін салыстырмалы интенсивті қолданылатын фактор бағасы өсіміне және бағасы төмен тауар өндірісі үшін салыстырмалы интенсивті қолданылатын фактор бағасының төмендеуіне әкеледі.

Өндіріс факторлары арақатынасы теориясын дамыта отырып, Самуэльсон – Джонстың ерекше өндіріс факторлары теориясы сауда нәтижесінде артық өндіріс факторларының қожайындарының барлығының табыстары өспейді, тек елдің экспорттық салалары үшін ерекше өндіріс факторлары қожайындарының табыстары өсетінін және салыстырмалы жеткіліксіз өндіріс факторлары қожайындарының барлығының табыстары қысқармайды, тек импортпен бәсекелес салалар үшін ерекше өндіріс факторлары қожайындарының ғана табыстарының қысқаратынын көрсетті.

Сонымен Самуэльсон-Джонс теоремасы – бұл сауда нәтижесінде экспорттық салалары үшін ерекше өндіріс факторлары қожайындарының табыстары өседі және импортпен бәсекелес салалар үшін ерекше өндіріс факторлары қожайындарының табыстары қысқарады.