4.1.4. Марфаметрычныя характарыстыкі ракі

Да марфаметрычных характарыстык ракі адносяцца даўжыня ракі, каэфіцыент звілістасці і гушчыня рачной сеткі.

Даўжыня ракі (L) вызначаецца як адлегласць па рацэ паміж вытокам і вусцем, вымераная па карце. Вымярэнне рэкамендуецца праводзіць па картам буйнога масштаба. Для дакладнага разліку сапраўднай даўжыні ракі і яе прытокаў уводзіцца паправачны каэфіцыент. Які адпавядае аднаму з дадзеных узораў звілістасці ракі на карце. Значэнні каэфіціента вагаюцца ад 1,00 да 1,25 (метад Шакальскага). Сапраўдная даўжыня ракі вызначаецца шляхам памнажэння даўжыні ракі, вымеранай тым ці другім ростулам вымяральніка, на паправачны каэфіцыент, які адпавядае дадзенаму віду (класу) звілістасці ракі.

На мясцовасці ў залежнасці ад рэльефу, горных парод і грунтоў, якія складаюць даліну і рэчышча, а таксама ад размываючай дзейнасці вадацёка рэка меандрыруе, змяняе напрамак сцёку і месцазнаходжанне рэчышча. Такім чынам, рака на мясцовасці мае сваю прыродную звілістасць, якую можна адлюстраваць каэфіціентам звілістасці ракі, ці каэфіцыент развіцця ракі. Ён вызначаецца як адносіны сапраўднай даўжыні ракі (L) да даўжыні прамой лініі (l), якая злучае выток і вусце пры адносна пастаянным напрамку цячэння:

К_зв. = L/l.

Сума даўжыні галоўнай ракі і ўсіх яе прытокаў называюць даўжынёй рачной сеткі.

Для вызначэння умоў фарміравання сцёку, жыўлення грунтовымі водамі знаходзяць велічыню гушчыні рачной сеткі, якая прадстаўляе сабой даўжыню рачной сеткі на 1 км² плошчы вадазбору. Для рачных вадазбораў гушчыня рачной сеткі (D) вызначаецца як адносіны даўжыні усіх вадацёкаў (∑L) да вадазборнай плошчы ракі (F, км/км²)

D = ∑L / F

Гушчыня рачной сеткі залежыць ад кліматычных умоў вадазбора, геалагічннай будовы мясцовасці і рэльефа і сведчыці аб узроўню развіцця гідраграфічнай сеткі. Па значэнні гушчыні рачной сеткі можна прыблізна ацаніць сярэднюю даўжыню схілаў l_сх. Пры дапушчэнні залажэння вадацёка пасярод вадазбора:

l_сх = 1 / 2 D = F / 2 √L.

Сярэдняя даўжыня схілаў вадазбора уплывае на працэс дабягання атмасферных ападкаў у гідраграфічную сетку, на фарміраванне страт, інфільтрацыю і эрозію схілаў.

Марфалагічныя асаблівасці рачных адлін падрабязна разглядаюцца у курсе агульнай геамарфалогіі. Асаблівасці рачных далін рэк Беларусі, уплыў на іх развіццё асобных працэсаў адлюстроўвае малюнак 7.9

4.1.5. Гідраграфічныя характарыстыкі даліны ракі

Рачной далінай звычайна называюць вузкія, выцягнутыя, звілістыя паніжаныя формы рэльефу, якія маюць агульны нахіл ад вытока да вусця. Даліны, якія сутракаюцца паміж сабой, ніколі не перасякаюцца, яны сумесна зліваюцца у адно агульнае паніжэнне. Ва ўмовах дадатковага ўвільгатнення клімату даліны аб’ядноўваюцца ў цэлыя сістэмы, якія адпавядаюць рачным басейнам. Глыбіня і шырыня рачной даліны залежаць ад узроста і магутнасці ракі, геалагічнай будовы, палажэння базіса эрозіі і агульных фізіка-геаграфічных умоў, але адзначаныя ніжэй асаблівасці ў той ці ў другой ступені характэрны ўсім рачным далінам.

У рачных далінах вызначаюцца наступныя элементы.

Самая нізкая частка даліны – дно, або ложа. Лінія, якая злучае самыя глыбокія кропкі ложа даліны, называецца тальвегам. Тальвег у агульных рысах супадае з напрамкам лініі найбольшай хуткасці па паверхні рачнога патоку. У далінах, дзе сцёк назіраецца толькі ў рэдкіх выпадках (паводкі), найбольш глыбока ўрэзаная частка называецца сухім рэчышчам.

Узвышаныя ўчасткі сушы, якія абмяжоўваюць ложа даліны з двух бакоў, называюцца схіламі даліны.

Месца спалучэння дна даліны з яе схіламі, якое адлюстравана на мясцовасці фіксаваным зломам папярэчнага профілю, называецца падэшвай схілаў.

Зона спалучэння схілаў даліны з прылягаючай мясцовасцю называецца броўкай даліны.

Адносна гарызантальныя пляцоўкі, якія размешчаны ўступамі па вышыні на схілах даліны называюцца тэрасамі. Тэраса, якая знаходзіцца ў межах дна даліны і заліваецца рачнымі водамі ў часы паўнаводдзя і паводкаў, называецца поймай. Тэраса, якая ўзвышаецца адразу над поймай называецца першай тэрасай, наступная за ёй – другой, і гэтак далей.

Пойма можа адсутнічаць, напрыклад, у горных рэк, якія не маюць добра развітых далін і працякаюць у глыбокіх і вузкіх разшчэлінах гор. Для раўнінных рэк з шырокімі і развітымі далінамі на папярэчным разрэзе поймы можна выдзеліць прырэчышчавую, цэнтральную і прытэрасную пойму. Узвышаная паласа, якая прымыкае непасрэдна да рэчышча ракі называецца прырэчышчавай поймай. Цэнтральная пойма займае сярэднюю частку поймы. Яна звычайна больш нізкая і роўная. Найбольш паніжаная частка поймы, якая мае выгляд забалочанай лагчыны і прымыкае да каранных берагоў даліны, называецца прытэраснай поймай.

Самая высокая частка даліны, дзе тальвег знікае, а яе схілы не маюць выразных абрысаў, называецца пачаткам даліны. На раўніннай мясцовасці даліны мала прыкметна пераходзяць у шырокія, разплыўчатыя без выразных схілаў лагчыны, якія служаць шляхамі для сцёку атмасферных ападкаў і талых вод, называюцца лагчынамі сцёку.

Будова рачных далін, іх форма, памеры ўплываюць на гідралагічныя працэсы, на ўласцівасці ракі і асаблівасці яе рэжыму. Круцізна схілаў даліны спрыяе паскарэнню або запавольванню сцёку паверхневых вод з іх у рэчышча ракі і адпаведна пасіленню і паслабленню працэсу размыва паверхні схілаў рачной даліны, паступленню матэрыялаў размва ў рэчышча. Алювіальныя адклады далінаў рэк з’яўляюцца месцам накоплівання грунтовых вод, уплываюць на жыўленне ракі грунтовыміводамі.

Памеры рачной поймы маюць значэнне для рэжыму ўзроўняў і расходаў вады. У час высокіх водаў поймы затрымліваюць вялікую колькасць вады, а ў межань аддаюць іх рацэ. Такім чынам, поймы з’яўляюцца прыроднымі рэгулятарамі сцёку, рэжыму рэк.