5.8. Раяніраванне грунтовых вод

Упершыню ідэя аб занальнасці прыродных з’яў была высказана В.В.Дакучаевым і пріменена да грунтовых вод П.В.Атоцкім, які адзначыў, што па меры руху з поўначы на поўдзень глыбіня залягання грунтовых вод і мінералізацыя павялічваецца, а ўтрыманне арганічных рэчывў памяншаецца. У далейшым гэтыя ідэі былі распрацаваны В.С.Ільіным, Б.Л.Лічковым, О.К.Ланге і інш.

В.С.Ільіным была ўпершыню складзена карта грунтовых вод еўрапейскай часткі СССР. Пры складанні карты ўлічваліся кліматычныя і геамарфалагічныя ўмовы. А таксама глыбіня ўрэзу эразіоннай сеткі. Ім былі выдзелены наступныя зоны падземных вод: тундравых вод, высокіх вод поўначы, неглыбокіх яроў, глыбокіх яроў, ярава-балкавая і зона прычарнаморскіх і прыкаспійскіх балак. Акрамя занальных вод Ілін асобна выдзяліў азанальныя грунтовыя воды: воды вобласці масіўных горных пародаў, карста, алювіальных рачных далін і г.д.

О.К.Ланге далей развіваў ідэі аб занальнасці грунтовых вод і удакладніў схему В.С.Ільіна. На тэрыторыі СССР ім было выдзелена тры асобныя правінцыі, якія адрозніваюцца кліматычнымі ўмоваамі і меюць спецыфічныя асаблівасці ў размеркаванні грунтовых вод. Унутры правінцый ён выдзеліў зоны з тыпічнымі для іх грунтовымі водамі.

Першая правінцыя – шматгадовай мерзлаты, характэрызуецца адмоўнымі сярэднімі гадавымі тэмпературамі паветра. Магутнасць мерзлаты ад 1-2 м да некалькі соцень метраў. Мёрзлыя парода адтайваюць летам на некаторую глыбіню, а зімой зноў замярзаюць (дзейны слой). Пры глыбокім заляганні мёрзлых парод дзейны слой аддзелены ад іх слоем грунта з дадатнай тэмпературай.

У вобласці шматгадовай мерзлаты выдзяляецца тры катэгорыі падземных вод: надмярзлотныя, міжмярзлотныя і падмярзлотныя. Па ўмовам залягання і рэжыму залягання надмярзлотныя воды падзяляюцца на тры групы: сезонно прамярзаючыя, сезонно паўпрамярзаючыя і сезонно непрамярзаючыя.

Другая провінцыя – пастаяннаг і пераменнага увільгатнення, якая ахоплівае амаль усю раўнінную частку Еўрапейскай тэрыторыі СССР і частку Заходне-Сібірскай нізменнасці. У правінцыі выдзелена шэсць зон: зона тундравых вод і высокіх вод Севера, зона неглыбокіх яроў, зона глыбокіх яроў, ярава-балкавая зона, зона неглыбокіх балак Прыкаспія. Па меры руху на поўдзень глыбіня залягання і велічыня мінералізацыі павялічваецца. Так, напрыклад, у раёне прычарнаморскіх балак глыбіня залягання грунтовых вод дасягае некалькі дзесяткаў метраў.

Трэцяя правінцыя – недастатковага ўвільгатнення (арыдная вобласць). У правінцыі вдзеляюцца зоны: зона раўнавагі падземнага сцёку і выпарэння і зона грунтовых водпрадгорных раўнін. Да гэтай правінцыі Ланге дабавіў і зону прыкаспійскіх балак па Ільіну.

6. Гідралогія азёр

6.1. Агульная характарыстыка і гідралагічная роль азёр у прыродзе

Азёры – паглыбленні зямной паверхні, якія не маюць аднабаковага ўхілу і непасрэднага злучэння з морам, запоўненыя вадой да некаторай адзнакі. Такі прыродны водны аб’ект, як правіла, мае запаволены вадаабмен. Таму азёрныя воды доўгі час знаходзяцца ў катлавіне і значная частка вады у іх паступае ў працэсе сцёку. У азёрах, такім чынам, разам з вадой акумулюецца частка прынесеных (алахтонных) і ўтвораных у самім вадаёме (аўтахтонных) завіслых і цягнутых наносаў і раствораных рэчывў. Гэты працэс накаплення з’яўляется характэрнай асаблівасцю азёр.

Агульны аб’ём вады, які сканцэнтраваны ў азёрах зямнога шара, ў 90 разоў перавышае сумарны аб’ём вады рэчышчаў і ў 4 разы больш сярэдняга гадавога сцёку рэк. Агульная плошча 145 найбольш буйных азёр сусвету з плошчай 100 км² і больш кожнае, дасягае 1,3 млн км² , што ў 3 разы перавышае плошчу Чорнага мора. Размеркаванне азёр па сушы звязано з аднаго боку з наяўнасцю катлавін, г. зн. з рэльефам і геалагічнай будовай, з другой – увільгатненнем , якое абумоўлена кліматам.

Большасць буйных азёр сусвету знаходзяцца ў тэктанічных катлавінах у раёнах лішкавага ці дастатковага увільгатнення. Буйныя азёры арыдных абласцей атрымлівают воднае жыўленне са змежных вадазбораў, якія знаходзяцца ва ўмовах дастатковага ўвільгатненя ў другой геаграфічнай зоне ці ў горных раёнах.

Высокай азёрнасцю адрозніваюцца ўвільгатнённыя раёны абласцей старажытнага зледзянення ((поўнач і паўночны захад Еўропы, Канады, ЗША). На Беларусі, у Расии, Польшчы и Германии гэтыя раёны вядомы як Паазер'і (Беларускае Паазер'е, Мазурскае Паазер'е і інш.). Значная колькасць азёр знаходзіцца ў абласцях вечнай мерзлаты, дзе развіваецца сучасны тэрмакарст (тундра, паўночная частка тайгі). Значная колькасць азёр некаторых арыдных абласцей унутранага сцёку (Прыкапій, поўдзень Заходняй Сібіры, поўнач Казахстана) абумоўлена наяўнасцю бязсцёкавых катлавін.

У СНД налічваецца каля 2,5 млн азёр з плошчай люстэрка звыш 1 га, каля 95 % якіх складаюць малыя вадаёмы з плошчай люстэрка менш 1 км². Агульная плошча азёр дасягае 500 тыс. км², з якіх каля 50 % прыходзіцца на малыя вадаёмы (да 10 км², 28 % - на 4 буйнейшых азёр (без Каспійскага мора). Агульны аб’ём вады азёр складаекаля 27 тыс. км³, з якіх 23 тыс. км³ сканцэнтравана ў Байкале.

У сувязі з разнастайнасцю прыродных умоў азёры пакраінам СНД размеркаваны нераўнамерна. Сярэдняя велічыня азернасці Еўрапейскай часткі СНД складае 2,2 % ізмяняецца ад 12,6 % у абласцях з лішквай увільгатнённасцю (Карэлія, паўночны захад ЕЧ Расіі да 0,5 % у лесастэпах і стэпах. У лясной зоне на 1 тыс. км2 прыходзіцца ад 25-30 азёр у сярэдняй частцы ЕЧ Рассс да 300-500 у Заходняй Сібіры.

Геаграфічная роля азёр заключаецца:

• Ва ўздзеянні на сцёк (рэгуляванні, а пры значнай велічыні выпарэння – і ў памяншэнні гадавога воднага сцёку), памяншэнні цвёрдага і рэгуляванні хмічнага;

• У фарміраванні мікраклімата на ўзбярэжжы і прылягаюча да азёр тэрыторыі;

• У накапленні у саміх вадаёмах рэчыаў і фарміраванніновых горных парод (сапрапеля, мела, мергеля, торфа, канкроэцый і інш.);

• У фарміраванні у іх катлавінах спецыфічных умоў для жыцця водных арганізмаў (гідрабіонтаў).